Journalist in de rechtszaal

[p. 45]

Geen tolk? Dan maar wat harder in het Nederlands

De uit Koerdistan afkomstige tolk voor de Arabische talen Anwar Hamawandi is een bekende verschijning in het paleis van justitie aan de Amsterdamse Prinsengracht. Van zijn diensten wordt zeer veel gebruik gemaakt; er zijn dagen, dat hij van het politierechterzaaltje naar boven rent om nog op tijd te komen voor de zitting van de meervoudige strafkamer. Daarnaast weer terug naar de politierechter en tenslotte opnieuw de trap op naar de grote zaal van het gerechtshof. Een man die opvalt door een weliswaar levendige, maar toch beheerste weergave van hetgeen de soms nogal geëmotioneerde verdachten uit zijn taalgebied voor het hekje staande naar voren brengen. Maar vorig jaar op een zitting van de politierechter zag ik Hamawandi toch met heftige armgebaren en met stemverheffing tot de man in bef en toga op het podium spreken.

‘U was behoorlijk kwaad, hè?’ zei ik na afloop tegen hem, ‘het was eigenlijk de eerste keer dat ik u uit uw rol als tolk zag vallen.’ Waarop Hamawandi antwoordde: ‘Helemaal niet, deze verdachte was uitzonderlijk boos; hij was echt woedend op de rechter. Dat bleek nog niet eens zo uit zijn woorden - want daarvoor zijn mensen uit die landen veel te gezagsgetrouw - maar uit de heftige manier waarop hij sprak. Wel, dat heb ik toen zo veel mogelijk even emotioneel tot uitdrukking gebracht.’

Prima zo'n tolk, die ook de gevoelens van de ondervraagde vreemdeling op die manier gestalte weet te geven! Maar dit voorval is wel illustratief voor het onvermogen om als leek het werk van gerechtstolken op de juiste waarde te schatten. Er zijn naar mijn overtuiging heel wat tolken die bij de ondervraging van verdachten en getuigen voortreffelijk functioneren; bij sommige anderen rijst twijfel aan hun deskundigheid. Maar zo'n oordeel is dan toch vooral gebaseerd op indrukken van stijl en aanpak; dat geldt niet alleen voor de journalistieke waarnemer maar ook voor de rechters. Bij een verhoor in Engels, Duits en Frans is er nog een zekere mate van controle mogelijk, maar hoe komt een rechter aan de weet of de tolk iets verkeerd vertaalt of weglaat wanneer het gaat om een taal waarvan hijzelf nauwelijks een woord verstaat? Toch denk ik dat we heel wat meer vertrouwen kunnen hebben in de deskundigheid en objectiviteit van degenen die

[p. 46]

regelmatig als tolk in de rechtszaal optreden, dan in de lieden van wie de politie zich in zeer veel gevallen bedient om een zo juist gearresteerde vreemdeling te ondervragen. Stellig zijn er ook in deze fase tolken werkzaam die hun taak op even verantwoorde wijze vervullen als hun collega's in het paleis van justitie. Maar bij het merendeel kun je zowel wat de vakbekwaamheid als de betrouwbaarheid betreft een groot vraagteken zetten. Dat doen advocaten dan ook herhaaldelijk op de openbare zitting, wanneer de daar afgelegde verklaring van hun cliënt heel anders luidt dan die destijds op het politiebureau. Dat komt natuurlijk ook wel bij Nederlandse verdachten voor, maar de verschillen zijn vaak zeer evident het gevolg van vertaalfouten in dat eerste verhoor.

Het is deze categorie beunhazen waartegen Arthur Fried, criminoloog en wetenschappelijk medewerker aan de Vrije Universiteit al jarenlang in interviews, op congressen en in tijdschriftartikelen fors van leer trekt. Hij spreekt van volslagen willekeur bij de politie op dit terrein. ‘Zij heeft niet eens de wettelijke verplichting om er een tolk bij te halen,’ zegt hij, ‘de rechercheur mag zelf bepalen of hij de arrestant verhoort met behulp van zijn schoolengels, -frans of -duits. Komt er wel een tolk aan te pas dan kan dat in het voor de verdachte gunstige geval iemand zijn die perfect is opgeleid, maar soms is het ook de kok uit het nabijgelegen Chinese restaurant. Het horen van een vreemdeling zonder tolk is overigens in strijd met het verdrag van Rome, waarbij de rechten van de verdachte zijn geregeld.’

Zo mogelijk nog ernstiger dan het ontbreken van capaciteiten en bevoegdheid bij dit soort tolken bij de politie, is hun vooringenomenheid tegenover de arrestant. Fried daarover: ‘Bij de politie heersen op dit gebied de grootste wantoestanden. Meer dan eens komt het voor dat tolken zich partijdig opstellen en - al dan niet op verzoek van de rechercheur - zelf gaan verhoren. Dat is toch eigenlijk te gek voor woorden! Een tolk moet toch niet meer zijn dan een onafhankelijk doorgeefluik. Is het een wonder, dat op zo'n bureau de vreemdeling die van een strafbaar feit wordt verdacht de tolk voor een rechercheur aanziet?’

Iets van die kwalijke samenwerking tussen politie en dit slag tolken kwam in de openbaarheid op een zitting van de Haarlemse rechtbank bij de behandeling van een heroïnezaak. Daar verklaarde de op verzoek van verdediger mr. P. Doedens als getuige opgeroepen politietolk onder ede, dat hij op verzoek van de rechercheur in deze zaak de verdachte tot een bekentenis had bewogen. Een verklaring die even

[p. 47]

later werd bevestigd door de eveneens als getuige gehoorde rechercheur. De verdachte, die deze dus duidelijk afgedwongen bekentenis later weer had herroepen, werd overigens toch veroordeeld. De Haarlemse rechtbank was blijkbaar van oordeel dat het bewijs in dit proces, ondanks deze verbijsterende gang van zaken bij het verhoor, toch op rechtmatige wijze was verkregen.

In Amsterdam is een tolk die de voorkeur geniet van de politie omdat hij - zoals een rechercheur het uitdrukte - ‘ons zo goed weet te helpen als de verdachte ontkent.’ Dat helpen beperkt zich niet tot het uitoefenen van druk bij het verhoor; het geschiedt ook in regelrecht recherchewerk. Een Turkse arrestant die volhield een bepaalde periode niet in Nederland te zijn geweest, werd door hem ontmaskerd. Van de gelegenheid dat de man even naar het toilet was, maakte de ‘tolk’ gebruik door in diens jasje te snuffelen en daaruit kwam een strippenkaart te voorschijn, die was afgestempeld in de bewuste periode. Toen een collega daarvan hoorde en hem te kennen gaf dat zoiets toch echt niet de taak was van de tolk, antwoordde hij: ‘O nee? De politie was mij anders heel dankbaar!’

‘De trieste werkelijkheid is, dat er in ons land nog steeds geen officiële opleiding bestaat. Een werkelijke opleiding tot tolk in de strafrechtspleging,’ zegt Arthur Fried, ‘zou behalve taalkundige scholing ook onderwijs in het strafproces moeten omvatten. Maar ook dan zijn we er nog niet; het beroep zou erkend en beschermd moeten worden.’ Verder is het naar zijn mening volstrekt niet acceptabel dat noch in het stadium van het verhoor op het politiebureau, noch in de fase van het gerechtelijk vooronderzoek de aanwezigheid van een tolk wettelijk is voorgeschreven. Het zijn respectievelijk de rechercheur en de rechter-commissaris, die daarover naar eigen goeddunken kunnen beslissen, en dat biedt onvoldoende waarborgen voor de rechten van de vreemdeling in de periode voorafgaande aan de openbare terechtzitting.

Op die zitting blijkt veelvuldig dat de verhorende politieman het zonder tolk heeft afgedaan. In het proces-verbaal staat dan vermeld dat de verdachte liet merken te hebben begrepen waarover het ging. Het gevolg is dat op grond van die informatie de wettelijk voorgeschreven tolk niet altijd voor de zitting wordt opgeroepen, ‘omdat die blijkbaar niet nodig is.’ Dat verschijnsel doet zich dan weliswaar niet of nauwelijks voor bij middelgrote en grote zaken, die door de officier van justitie bij de meervoudige kamer van de rechtbank zijn aangebracht, maar als het gaat om berechting van de kleine misdaad wil de officier

[p. 48]

nog wel eens op het kompas van de recherche varen. En dan kan het gebeuren dat een politierechter de zaak behandelt zonder tolk.

Zoiets is niet alleen formeel verwerpelijk, maar ook materieel onaanvaardbaar.

Het ergste wat ik in dit opzicht heb meegemaakt, geschiedde tegen het eind van de jaren zeventig in een zaak voor een Amsterdamse politierechter. Het liep tegen het eind van de zitting en de rechter had duidelijk geen zin om op de komst van een tolk te gaan zitten wachten en daardoor later thuis te komen dan hij had gedacht. Maar die tolk was - als je de rechtspleging tenminste serieus neemt - wel dringend noodzakelijk geweest, want de Algerijnse verdachte sprak en verstond geen woord Nederlands.

‘We kunnen het ook wel zonder tolk proberen; al verstaat u mij niet helemaal, u begrijpt wel waarover het gaat, hè?’ sprak hij de man bemoedigend en glimlachend toe. Waarop deze - aangenaam verrast door de vriendelijke toon - maar wat lachend knikte. Dat was voor de politierechter voldoende aanwijzing om te besluiten dat het wel zonder tolk kon.

Wat toen volgde, vervulde mij en de eveneens aan de perstafel zittende verslaggeefster van Radio Stad Amsterdam, Heikelien Verrijn Stuart, met een gevoel van plaatsvervangende schaamte tegenover de terechtstaande vreemdeling. Met luide stem ging de rechter aan de hand van de dossiergegevens de zaak behandelen, blijkbaar in de wonderlijke hoop dat de Algerijn het wel zou begrijpen als hij maar heel hard in het Nederlands werd toegesproken. De verdachte kreeg twee weken voorwaardelijk. ‘Dit betekent, dat wanneer u zich twee jaar lang goed gedraagt die straf niet zal worden geëxecuteerd!’ riep de politierechter tenslotte wanhopig, omdat hij wel aan het gezicht van de Algerijn zag dat deze er geen barst van snapte. ‘Uw raadsman zal het u straks wel uitleggen.’ Waarop de advocaat zich medeplichtig maakte aan dit staaltje van rechtsverkrachting door voor zijn cliënt te gaan staan en hem - eveneens in het Nederlands - toe te voegen: ‘Voorwaardelijk betekent dat het boven uw hoofd hangt!’ Waarbij hij ter extra verduidelijking zijn vuist boven de krullebol van de Algerijn als een zwaard van Damocles heen en weer slingerde.

Een absolute schertsvertoning.