Journalist in de rechtszaal

[p. 37]

‘O Jezus Christus, nee... dan liever de belofte’

In het Nederlandse strafproces hoeft de verdachte niet op de zitting te verschijnen als hij dit niet wenst. Doet hij het wel, dan is hij evenmin verplicht (de rechter moet hem daarop wijzen aan het begin van de zitting) om te antwoorden op gestelde vragen. Wanneer de verdachte zich wel aan een verhoor wil onderwerpen kan de rechter niet verlangen dat hij ook de waarheid spreekt. Heel anders is de positie van de getuige; hij is wel degelijk verplicht om naar de rechtszaal te komen. Krachtens de wet moet hij daar onder ede een verklaring afleggen; alleen als er een huwelijksrelatie bestaat met de verdachte geldt een verschoningsrecht. De wetgever heeft het onwenselijk gevonden dat een man gedwongen wordt tegen zijn vrouw te getuigen of omgekeerd. Maar maakt de getuige daar geen gebruik van dan is hij net als ieder ander gehouden de waarheid te zeggen en niets dan de waarheid. Bij weigering kan hij in gijzeling worden gezet; ontstaat er tijdens het verhoor een sterk vermoeden dat hij leugens vertelt, dan behoort een vervolging wegens meineed tot de mogelijkheden.

Dat iemand op de zitting botweg weigerde een verklaring af te leggen en als gevolg daarvan gevankelijk werd weggevoerd heb ik in de loop van enige tientallen jaren slechts twee keer meegemaakt. In beide gevallen kwam de betrokkene nog in de cel van het paleis van justitie tot andere gedachten; hij maakte tijdig kenbaar alsnog in het proces de hem toegedachte rol te zullen vervullen, zodat een werkelijke gijzeling achterwege kon blijven. Helaas minder zeldzaam is het verschijnsel van arrestatie van een getuige in de rechtszaal op verdenking van meineed. Het is altijd een nare gebeurtenis als mensen die zelf niet voor een strafbaar feit terechtstaan, vaak ook nog nooit met de justitie in aanraking zijn geweest, de handboeien omkrijgen en via het politiebureau in het huis van bewaring terechtkomen. In afwachting van berechting voor een misdrijf waarop een maximum is gesteld van zes jaar gevangenisstraf.

Terecht wordt er zwaar getild aan meineed; in het strafproces moet de rechter bij het vinden van de waarheid niet worden gehinderd door onbetrouwbaarheid van getuigen. Het is toch al niet eenvoudig een beeld te krijgen van de juiste toedracht, omdat veel mensen bepaalde emotionele gebeurtenissen anders hebben beleefd dan ze in werkelijk-

[p. 38]

heid hebben plaatsgehad. Waarbij nog komt dat de soms grote afstand in tijd tussen delict en berechting niet bevorderlijk is voor het herinneringsvermogen. Veel moeilijker nog wordt het als er getuigen voor het hekje staan, die om uiteenlopende redenen opzettelijk een verklaring afleggen waarvan de inhoud niet op waarheid berust. Wanneer zij zich niets aantrekken van het vermaan van de president, - ‘U moet het niet mooier voor de verdachte maken maar ook niet lelijker’ - kan het gebeuren dat enerzijds een verdachte wegens gebrek aan bewijs moet worden vrijgesproken, en anderzijds op grond van die valse verklaring wordt veroordeeld.

Dat laatste kan ertoe leiden, dat een onschuldige in de gevangenis terechtkomt; een meineed ten nadele van de verdachte wordt dan ook zwaarder aangerekend; daarvoor geldt een maximum van negen jaar. Maar in de meeste gevallen waarin het vermoeden rijst dat de getuige onwaarheid heeft gesproken, is dat geschied om de verdachte te ontlasten. Ook dat is voor een goede rechtsgang een kwalijke zaak, maar de getuige is dan niet zelden onder druk gezet door relaties van de verdachte. Hij staat dan voor de keus de rechtbank voor te liegen en opgepakt te worden wegens meineed, of de waarheid te zeggen en na afloop op straat in elkaar te worden geslagen.

Die situatie doet zich voor wanneer prostituées hun souteneur wegens mishandeling hebben aangegeven. Op de zitting trekken zij dan hun verklaringen in, nadat hun vanuit het milieu duidelijk is gemaakt dat er anders een afstraffing zal volgen, die het van de souteneur gekregen pak slaag in hardhandigheid vele malen overtreft. Verder herinner ik mij een zaak waarin in de Amsterdamse binnenstad een Amerikaanse toerist met een ijzeren staaf was neergeslagen en beroofd. Een taxichauffeur had het gezien en zowel van de overval als van de daders een nauwkeurige beschrijving aan de politie gegeven. Dit had geleid tot arrestatie van de vermoedelijke daders. Maar op de terechtzitting gaf de als getuige gehoorde chauffeur te kennen, dat hij het eigenlijk toch niet zo goed had gezien als hij eerder had beweerd: de verdachten had hij evenmin herkend. Het resultaat was dat de man terstond op verdenking van meineed werd gearresteerd en het proces tegen de overvallers - hangende het onderzoek in de meineedzaak - werd geschorst voor onbepaalde tijd. Omdat de enige getuige - althans voorlopig - was uitgevallen, werden de beide verdachten onmiddellijk op vrije voeten gesteld, zeer tot tevredenheid van enkele onderwereldfiguren die vanaf de publieke tribune nauwlettend hadden gecontroleerd of de taxichauffeur zich aan hun instructies zou houden.

[p. 39]

Toch gebeurt het veel minder dan een jaar of tien geleden dat zulke kwetsbare getuigen de cel ingaan; rechters houden tegenwoordig wat meer rekening met de weinig benijdenswaardige positie waarin deze mensen verkeren. Niet dat de rechters wat luchtiger omspringen met het begrip meineed, maar zij kleden het verhoor zodanig in, dat de in het nauw zittende ondervraagde zo veel mogelijk kansen krijgt buiten de gevarenzone te blijven. Sommige strafkamerpresidenten zijn daar heel knap in.

Toen het in de jaren zestig - eindelijk - mogelijk werd om te kiezen tussen de eed en de belofte bestond er bij veel gelovige rechters de vrees, dat de getuige na dat zo aards klinkende ‘Dat beloof ik’, het allemaal wat minder serieus zouden nemen. Zij lieten niet na erop te wijzen dat die belofte wettelijke dezelfde betekenis had als de eed; die behoefte om dit zo nadrukkelijk tot uiting te brengen had vermoedelijk ook iets te maken met eigen gevoelens van onbehagen over deze ‘ontkerstening’. Een lid van de zittende magistratuur in Utrecht verklaarde in een interview altijd recht te spreken vanuit zijn christelijke levensovertuiging en met die belofte grote moeite te hebben. Zo'n uitgesproken tegenzin valt nu niet meer te constateren; wel is de rechter - als de getuige laat weten geen voorkeur te hebben - sterk geneigd om te zeggen, dat het dan maar de eed moet worden. Op grond van de eigen principes of gewoon uit traditie.

Tijdens een strafproces voor het gerechtshof in de hoofdstad onderbrak president mr. G.A. Walkate het verhoor van een getuige, die de belofte had afgelegd, door te zeggen: ‘Ik zie in het dossier, dat u in eerste instantie voor de rechtbank de eed heeft afgelegd. Wilt u dat nu alsnog ook doen? Anders staat het zo raar.’ En toen gebeurde er iets wat pas echt raar stond: met een gezicht van ‘als die meneer dat nou graag wil’ verklaarde de getuige opnieuw de waarheid te zullen spreken, maar nu met de steun van het opperwezen. Zeer verfrissend is, dat er soms getuigen voor het hekje komen die - al dan niet opzettelijk - het ritueel doorprikken. Voor de rechtbank in Den Haag stond iemand die het niets uitmaakte. ‘De eed of de belofte, ik wil het allebei wel doen,’ zei hij. Toen de president hem voorhield dat dit niet kon, antwoordde hij: ‘Dan beloof ik de waarheid te zeggen en zullen we maar hopen, dat God mij daarbij zal helpen.’ De rechters keken onthutst, maar toch niet zo geschokt als een aantal jaren geleden hun Amsterdamse collega's door het optreden van journalist Henk Hofland als getuige in een strafzaak. Ook hij had geen duidelijke

[p. 40]

voorkeur en ook hier koos de president toen maar voor de eed: ‘Zegt u mij na, getuige, ik zweer de waarheid te zeggen en niets dan de waarheid.’ Nou, dat wilde Hofland nog wel, maar toen van hem werd verlangd hieraan toe te voegen: ‘Zo waarlijk helpe mij God almachtig,’ riep hij vol afgrijzen: ‘O Jezus Christus, nee... dan liever de belofte.’