Journalist in de rechtszaal

[p. 30]

‘Zoiets doet onze politie toch niet’

Wat is er waar van de beweringen van verdachten, dat zij tijdens het verhoor op het politiebureau tot een bekentenis zijn gedwongen? Het is voor de rechter niet zo eenvoudig zich een beeld te vormen van hoe het in werkelijkheid is toegegaan. Wat de verdachte erover op de zitting vertelt, staat vrijwel altijd lijnrecht tegenover wat de opsporingsambtenaar op dit punt in zijn proces-verbaal heeft genoteerd. Aangezien dat onder ambtseed is opgemaakt is het voor de verdachte heel moeilijk daar tegenop te boksen. Nog moeilijker wordt het voor de rechter de lezing van de verdachte als de juiste te aanvaarden wanneer de verbalisant op de zitting aanwezig is als getuige, en bevestigt dat de verklaring op het politiebureau in vrijheid is verkregen.

Dat er bij zo'n volgens de verdachte afgedwongen bekentenis sprake is van fysiek geweld hoor je eigenlijk nooit; hoogstens van het dreigen daarmee. Klachten over politieoptreden hebben vrijwel uitsluitend betrekking op het geweld dat wordt toegepast bij charges, arrestaties en bij het breken van verzet. Tijdens het verhoor wordt er - althans op het Nederlandse politiebureau - niet geslagen; de toorn van de verhorende politieman ontlaadt zich in het gebruik van scheldwoorden of in een klap met de vuist op de tafel tussen hem en de - zoals dat heet - hardnekkig ontkennende verdachte.

Heel anders ligt het met de uitoefening van psychische druk. Dat is evenmin geoorloofd, maar de moeilijkheid is om te bepalen waar in het verhoor de grenzen zijn overschreden. Wat de politieman nog toelaatbaar acht kan de verdachte onaanvaardbaar vinden. De druk wordt des te sterker gevoeld als er meerdere rechercheurs aan het verhoor deelnemen en hijzelf op dat moment nog geen advocaat naast zich heeft.

Van dat spanningsveld komt eigenlijk alleen maar iets in de openbaarheid bij min of meer spectaculaire strafzaken en dat is niet verwonderlijk. Want als de recherche iemand in handen heeft, die van ernstige misdrijven wordt verdacht, welke grote beroering in de samenleving hebben veroorzaakt en hij blijft tegen alle aanwijzingen in ontkennen, kan het gebeuren dat zij middelen gebruikt die op z'n minst aanvechtbaar zijn. En wanneer de advocaat die middelen van de recherche op de zitting aan de orde stelt, moet de rechtbank daaraan wel - hoe

[p. 31]

dan ook - aandacht besteden.

De processen die met betrekking tot dit aspect in mijn herinnering zijn blijven hangen, hebben zich allemaal afgespeeld in de buitengewesten van ons rechtsgebied, en ik denk dat dit niet toevallig is. Het ging daarbij niet om misdrijven gepleegd in de steden en stadjes van die arrondissementen, maar in de plattelandsgemeenten, waar het leven ogenschijnlijk zo rustig voortkabbelt. Tot er iets gebeurt wat de hele gemeenschap in opschudding brengt en de mannen van de daar gestationeerde rijkspolitie eindelijk de kans biedt de dagelijkse sleur te doorbreken. Wachtmeesters - in het besef de zaak van hun leven in handen te hebben - gaan dan een arrestant onder pressie zetten op een manier die alle perken te buiten gaat. Zoals de opper Van 't Sant uit het Betuwedorp Bemmel in de zaak tegen Annie E., verdacht van moord op haar vader. Het fanatisme waarmee deze man zich in het opsporingsonderzoek had geworpen en vervolgens vastgebeten, was zowel fascinerend als griezelig. Bij zijn verhoor voor de rechtbank in Arnhem bleek overduidelijk zijn bezetenheid en veel te grote persoonlijke betrokkenheid. Toen de advocaat hem keer op keer voorhield dat de inhoud van zijn proces-verbaal minder berustte op waarnemingen dan op veronderstellingen, kon hij zijn woede daarover nauwelijks verbergen.

In het boek van Wim Kayzer over De zaak Annie E. staat over de door Van 't Sant gebruikte verhoormethoden: ‘Alle denkbare middelen met uitzondering van lichamelijk geweld. De vuist op tafel, dan weer rustig; stemverheffing gevolgd door kwasi vriendelijkheid. Explosies als: je liegt, je liegt! En als de verdachte daarop in snikken uitbarstte, het aanbieden van een pepermuntje. Dat alles in snelle murwmakende afwisseling; als de advocaat op het politiebureau verschijnt krijgt hij te horen: “U stoort, u moet weg, we zijn net met haar bezig.”’

En bij die bezigheden had de opperwachtmeester liever geen getuigen, zeker niet de advocaat.

Soms is de druk van de politie ten plattelande subtieler, maar daardoor nog moeilijker op toelaatbaarheid te toetsen. Bij de rechtbank in Den Bosch vroeg de president nadat een vrouw - verdacht van moord - had gezegd op het politiebureau onder zware druk te hebben gestaan, aan de als getuige opgeroepen politieman: ‘Heeft u haar naar behoren verhoord?’ Tja, het is maar wat je daaronder verstaat. De politieman, die de verdachte als dorpsgenoot goed kende, had in het zoveelste geen resultaat opleverende verhoor ‘ernstig op haar ingepraat’ en daarbij volgens zijn eigen verklaring voor de rechtbank gezegd: ‘Vrouw,

[p. 32]

vrouw... moet ge nu zo met bezwaard gemoed verder door het leven?’

Dat elkaar zo goed kennen in die kleine gemeenschappen is misschien een voordeel voor het opsporingswerk, maar kan ook leiden tot bedenkelijke fouten op basis van vooroordelen. Voor de rechtbank in Zutphen werd aan een wachtmeester van de rijkspolitie te Brummen gevraagd op grond van welke aanwijzingen hij zo snel tot arrestatie van de vermoedelijke dader van een brandstichting was overgegaan. Nee, de jeugdige arrestant had wat dat betreft geen strafrechtelijk verleden, maar toch had de opper direct gedacht: Verhip, hij heeft dat vast gedaan, want hij heeft er de mentaliteit voor.

Zeer curieus is de wijze waarop een politieman in Limburg heeft geprobeerd een verdachte tot een bekentenis te krijgen en waartegen diens advocaat mr. L. Hameleers uit Echt fel heeft geprotesteerd. Dat gebeurde vorige maand voor de rechtbank in Roermond, waar moest worden beslist over de verlenging van de voorlopige hechtenis van een vijfentwintigjarige man, die te zijner tijd terecht moet staan wegens moord. De politie beschikte over aanwijzingen dat hij de minnaar van zijn vroegere vriendin om het leven had gebracht, maar bewijzen daarvoor kreeg ze tot dusver niet in handen. En omdat de verdachte na herhaalde indringende verhoren maar niet bekende, was de politie zich gaan richten op een punt waarvan zij wist dat de jongeman kwetsbaar was: zijn godsdienstige gevoelens. Een van de opsporingsambtenaren had hem toen een hele reeks psalmteksten voorgehouden met de raad daarover maar eens goed na te denken. Teksten als: ‘Zolang ik bleef zwijgen kwijnde ik weg en sleet zuchtend mijn dagen’ en ‘Gelukkig de mens, die geen schuld heeft bij God, wiens hart geen misdaad verbergt.’

Tenslotte - vermoedelijk bedoeld als klap op de vuurpijl - de niet mis te verstane regels: ‘Toen heb ik mijn zonden beleden voor U, mijn schuld niet langer ontkend.’

Waar veel rechters naar mijn indruk zo langzamerhand wél van overtuigd raken, is dat rechercheurs arrestanten onder pressie zetten door te zeggen: ‘Als je bekent mag je vanavond nog naar huis’, of: ‘Zeg nou maar dat je het hebt gedaan, want je medeverdachte in de cel hiernaast heeft het ook al toegegeven.’ (Terwijl dat laatste niet waar is.) Maar natuurlijk niet alle rechters; er zijn er ook die nog steeds bij het aanhoren van het ‘verhaal’ van de verdachte ongelovig kijken en wat meewarig het hoofd schudden, ‘want zoiets doet onze politie toch niet’.

Niet gauw zal ik het onthutste gezicht van een van de rechters verge-

[p. 33]

ten, toen een ex-rechercheur hem vertelde dat ‘onze’ politie heus wel eens dingen doet die niet door de beugel kunnen. De man - al enige tijd geleden naar een ander beroep overgestapt - stond terecht wegens het veroorzaken van een aanrijding en maakte er bezwaar tegen dat zijn verklaring in het proces-verbaal onvolledig, en naar zijn mening ook verdraaid, was weergegeven. ‘Maar als oud-politieman twijfelt u toch zeker niet aan de objectiviteit van uw vroegere collega's,’ zei de rechter, waarop de verdachte uitriep: ‘Ach, edelachtbare, ik heb jaren op zo'n bureau gezeten... ik weet toch precies hoe dat gaat!’