Journalist in de rechtszaal

[p. 26]

Wat moet de strafrechter met zo'n verdachte?

De drieënvijftigjarige invalide verdachte voor de door mevrouw mr. Anita Leeser-Gassan gepresideerde strafkamer van de Amsterdamse rechtbank - terechtstaand voor brandstichting - liet geen enkel misverstand rijzen omtrent het motief voor zijn daad; wanhoop over het zich door alles en iedereen in de steek gelaten voelen, met het daaruit voortvloeiende besluit een eind te maken aan een voor hem uitzichtloze situatie. ‘De samenleving had mij aan de kant gezet,’ zei hij. ‘Ik voelde me als een vuilnisbak aan de rand van de stoep.’

Wanhoop niet alleen over het uitblijven van de helpende hand vanuit instanties en het ontbreken van morele steun van zijn medemensen; uit wat er op de terechtzitting naar voren kwam, zou je kunnen concluderen dat ook verbittering over het bij herhaling niet serieus genomen worden een rol heeft gespeeld om in de nacht van 8 op 9 augustus van het vorig jaar te doen wat hij al eerder had aangekondigd: het in brand steken van zijn woning na eerst de buren te hebben gewaarschuwd. Uit het gerechtelijk vooronderzoek was gebleken dat de verdachte al eerder signalen naar de maatschappij had gegeven en pogingen tot ‘suïcide’ had aangekondigd. Of de sociale en medische hulpverlening in die fase te kort was geschoten viel op grond van de behandeling op de zitting van de rechtbank niet te beoordelen. Wat de reactie van de politie betreft: het is niet onbegrijpelijk, dat iemand, die al verscheidene malen heeft aangekondigd zijn huis in brand te zullen steken, maar dat vervolgens niet doet op den duur niet meer de aandacht krijgt die hij mogelijk wel verdient.

Op de avond van die achtste augustus was de politie na zo'n telefonische aankondiging toch maar weer eens naar de woning van de man gegaan na eerst ook nog de GG en GD te hebben gewaarschuwd. Ook die was verschenen, maar omdat er naar het oordeel van de verplegers geen direct gevaar bestond had een van de agenten tegen hem gezegd: ‘Je bekijkt het maar.’ Daarna was iedereen weer verdwenen, de invalide met zijn problemen achterlatend.

Het is wat al te gemakkelijk om - achteraf redenerend - de conclusie te trekken dat de GG en GD de toestand waarin de man zich op dat moment bevond niet heeft onderkend. Het is heel goed mogelijk, dat bij hem - zoals dat heet - de stoppen pas doorsloegen toen hij die

[p. 27]

avond voor de zoveelste keer niet serieus werd genomen. Veel minder begrijpelijk is dat de politie die verdere nacht niet in de buurt van het huis is gebleven, en het evenmin nodig heeft gevonden er met de surveillancewagen af en toe langs te rijden. De als verdediger in deze zaak optredende mr. A.W. Kouwets bracht dit in zijn pleidooi naar voren zonder er nu direct een fel verwijt van te maken; dat deed hij wél ten aanzien van hetgeen er onmiddellijk na de brand met zijn cliënt was gebeurd. Want ook toen was deze niet naar een inrichting overgebracht, maar in een cel op het politiebureau ingesloten. Er was weliswaar een psychiater komen kijken, maar die vond dat het best zo kon; pas later had men hem naar het penitentiair ziekenhuis overgebracht en vandaar kwam hij tenslotte terecht in de psychiatrische inrichting te Santpoort.

Een staflid van die inrichting was met de verdachte meegekomen naar de zitting en vertelde de rechtbank dat er een redelijk uitzicht bestond op herstel, maar dat het genezingsproces jammer genoeg was gestagneerd. Op de vraag van de president wat hij daarmee bedoelde was het antwoord: ‘Er was bij meneer steeds de gedachte aan deze strafzaak... wat hangt mij nog boven het hoofd, kom ik misschien toch in de gevangenis terecht?’ Een gedachtengang, welke de verdediger aanleiding gaf te verzoeken zijn cliënt geen vrijheidsstraf op te leggen, ook niet in voorwaardelijke vorm.

De rechtbank zag zich geconfronteerd met een van die de laatste jaren talrijker geworden zaken, waarin het strafrecht eigenlijk geen oplossing kan bieden, maar waarmee de rechter zich toch bezig moet houden. Poging tot zelfmoord is - althans in dit land - niet strafbaar, maar wanneer iemand dat wil doen door zijn huis in brand te steken en dat staat in een rijtje, dan ontstaat er wel gevaar voor anderen en andermans goederen. Wat de geestesgesteldheid van de verdachte betreft: ook op dit punt waren er geen omstandigheden welke een berechting konden uitsluiten. Naar het oordeel van de zenuwarts dr. Scholten was de door hem onderzochte verdachte ten tijde van het misdrijf dusdanig gestoord, dat het feit - indien bewezen - hem slechts in sterk verminderde mate kon worden toegerekend. Maar toch niet zodanig, dat hij in het geheel niet had kunnen beseffen wat hij deed. Met dit voor ogen wordt het voor een officier van justitie wat moeilijk om een man, die verdacht wordt van een delict waar de wetgever een maximumstraf heeft gesteld van vijftien jaar, verder buiten het strafrechtelijk circuit te laten. Maar de officier van justitie in dit proces, mr. A. v.d. Kerk zei in zijn requisitoir wél rekening te willen

[p. 28]

houden met de omstandigheden. Hij vroeg de rechtbank een gevangenisstraf op te leggen van zes maanden, waarvan vier voorwaardelijk met aftrek van de reeds ondergane voorlopige hechtenis van twee maanden. Dat zijn cliënt wat de officier betrof niet nogmaals in de cel hoefde te zitten, daarmee kon de verdediger zich uiteraard verenigen, maar - zoals gezegd - hij wilde die vrijheidsstraf ook niet voorwaardelijk zien opgelegd.

Over de zin van voorwaardelijke vrijheidsstraffen wordt zeer verschillend geoordeeld, ook in reclasseringskringen. Sommige maatschappelijk werkers vinden, dat je iemand niet gedurende een proeftijd van twee of drie jaar onder druk moet laten leven van die dreiging van een alsnog naar de gevangenis moeten als gevolg van een nieuwe misstap. Zij vinden dat een te zware belasting en zeggen dit ook heel duidelijk te merken in de praktijk van de begeleiding. Een opvatting die hier en daar ook door rechters wordt gehuldigd. Ik heb de Haagse rechter mevrouw mr. E. Kalker eens tegen een verdachte van diefstal - nadat de officier van justitie twee jaar voorwaardelijk had geëist - horen zeggen: ‘Ik vind dat u een werkelijke kans moet hebben en die krijgt u niet als u de komende twee jaar moet leven met die dreiging op de achtergrond.’ En zij veroordeelde de nog jeugdige verdachte tot een geldboete zonder meer. Andere reclasseringsambtenaren menen, dat het wél goed is en in veel gevallen een nuttig effect kan hebben. Hun visie wordt gedeeld door de Amsterdamse rechter mr. S. Slagter, die tot een verdachte zei: ‘U moet die voorwaardelijke straf niet zien als een stok achter de deur maar als een steuntje in de rug.’

Voor beide redeneringen valt wat te zeggen, maar een voorwaardelijke straf voor iemand, die eerder als patiënt dan als delinquent moet worden beschouwd, is naar mijn overtuiging met geen enkel argument te verdedigen. Want bij mensen in die situatie is er geen sprake van een steuntje in de rug en een stok achter de deur komt al evenmin in aanmerking; voor hen is de kans op een eventueel toch tenuitvoerlegging van een vrijheidsstraf het zwaard van Damocles, dat boven hun hoofd hangt en de behandeling in de inrichting kan doen mislukken. Dat laatste heeft voor de rechtbank in deze zaak vermoedelijk een belangrijke rol gespeeld. Zij achtte de brandstichting uiteraard bewezen, maar - anders dan de officier - niet dat de verdachte daarmee behalve goederen ook andere personen in gevaar had gebracht (vastgesteld was dat hij inderdaad eerst de buren had gewaarschuwd).

[p. 29]

Twee maanden met aftrek van voorlopige hechtenis; geen voorwaardelijke gevangenisstraf en dus ook geen proeftijd. Onder de gegeven omstandigheden de beste oplossing; zeer opmerkelijk ook was het, dat de rechtbank zonder dat de verdediger daarom had gevraagd onmiddellijk uitspraak deed en in de raadkamer niet veel langer dan vijf minuten nodig had om tot een vonnis te komen.

De rechter heeft maximaal veertien dagen om uitspraak te doen en die zal hij in een aantal ingewikkelde processen voor een gedegen oordeelsvorming bepaald wel nodig hebben, maar er is geen reden om die termijn altijd zo star toe te passen. Er zijn heel wat zaken, die noch bewijsrechtelijk, noch wat betreft de strafmaat zo moeilijk liggen dat daarin niet onmiddellijk of binnen enkele dagen al uitspraak kan worden gedaan. Gelukkig gebeurt dat hier en daar wat meer dan vroeger, maar het zou nog veel vaker kunnen. Het is toch eigenlijk absurd, dat wanneer de rechters na afloop van de openbare zitting tot een beslissing komen, de verdachte nog twee weken moet wachten voor hij krijgt te horen wat er met hem gaat gebeuren.