Journalist in de rechtszaal

[p. 22]

De ‘fiscale’ advocaat en mevrouw de ‘raadsheer’

Hoe vaak is er al op congressen door van goede voornemens bezielde lieden gewezen op de noodzaak het recht wat doorzichtiger te maken voor de burger en hoe weinig is daarvan in de praktijk nog te merken. Het juridisch taalgebruik in de stukken van de civiele procedure en in de dagvaardigingen van strafzaken is grotendeels onbegrijpelijk gebleven; zonder hulp van een advocaat is daar eigenlijk niet uit te komen. De hele rechtsgang is voor zeer velen, die daar als partij, getuige of verdachte mee te maken krijgen ook in 1986 nog een schimmig gebeuren. Dat is niet zo bevorderlijk voor de gemoedsrust van degenen die voor het eerst van hun leven een rechtszaal betreden en zwaar tegen het moeten bijwonen van een zitting hebben opgezien. Er wordt nauwelijks iets ondernomen om de mensen op hun gemak te stellen; de uitstraling van al die sombere toga's veroorzaakt eerder het tegendeel. Herkenbaarheid van de rolverdeling op het toneel is er - voor zover mij bekend - alleen nog maar in Utrecht; daar zitten rechter, griffier en officier van justitie achter bordjes, die geen misverstand laten bestaan omtrent hun functie.

Dat onbegrijpelijke taaltje van de officiële processtukken is helaas ook terug te vinden in het gesproken woord; nog heel wat rechters willen of kunnen niet in normaal Nederlands duidelijk maken waar het om gaat. De mensen die voor het hekje verschijnen - zowel verdachten als getuigen - zijn vaak te geïntimideerd om uitleg te vragen als zij iets niet begrijpen. Dat wordt echt niet altijd veroorzaakt door een hooghartige of onwelwillende houding van de rechters, het komt ook door de hele ambiance waarin het proces zich afspeelt. Wat je de rechters wél kunt verwijten is, dat zij zich dit onvoldoende realiseren en als gevolg daarvan niets doen om het gevoel van onbehagen zo veel mogelijk weg te nemen. Zij blijven praten in de vastgestelde patronen en - gunstige uitzonderingen daargelaten - geven nauwelijks uitleg van hun bedoelingen en beslissingen.

De verdachten denken dat het zo hoort en vragen bij een uitspraak niet naar de motivering van het hun opgelegde vonnis. De rechters zijn daaraan zó gewend, dat er in hun gelederen een merkbare ergernis ontstaat wanneer het een keer wél gebeurt. Zoals enkele maanden geleden in Haarlem toen een verdachte wilde weten waarom de recht-

[p. 23]

bank hem tot die bepaalde straf had veroordeeld. Hij was niet zelf op dat idee gekomen; zijn advocaat, die op de dag van de uitspraak elders moest pleiten, had hem dat op het hart gedrukt. Stomverbaasd over zulk een onverwachte ‘nieuwsgierigheid’ antwoordde de president kortaf: ‘Dat kunt u later wel in het vonnis lezen.’

Typerend voor de irritatie bij de zittende magistratuur wanneer de zaak iets anders loopt dan men zich daar had voorgesteld, was de reactie van de Amsterdamse rechter mr. W. Bentinck, toen een verdachte, die in het vooronderzoek gebruik had gemaakt van zijn recht om niet op vragen te antwoorden, op de open zitting wél een verklaring wilde afleggen. ‘Dat is toch wel bijzonder vervelend, daar hebben wij helemaal niet op gerekend,’ zei mr. Bentinck. ‘Nou ja, gaat uw gang, maar wilt u het dan wel kort houden?’ En dat in een zaak, waarin de officier van justitie een gevangenisstraf eiste van drie jaar.

Voor de politierechter in Amsterdam stond vorig jaar een man terecht, die op weg naar een civiele procedure in het paleis van justitie zijn ex-vrouw had mishandeld. Dat had hij vanzelfsprekend niet moeten doen, maar het incident had vermeden kunnen worden, wanneer op reële wijze aan het verzoek van zijn advocaat mr. I. Vos was voldaan. De verbittering van zijn cliënt over bepaalde ontwikkelingen in de echtscheidingsprocedure kennende had de raadsman voorgesteld de man die dag veel eerder of veel later te laten komen dan de vrouw, zodat ze elkaar niet zouden ontmoeten. En wát gebeurde er? De vrouw werd voor twee uur opgeroepen en de man voor kwart over twee met als resultaat een elkaar tegen het lijf lopen op de gang.

Vervelende situaties, die heel gemakkelijk te vermijden zouden zijn, doen zich ook voor op de strafzittingen. Het gebeurt nogal eens dat een tot gevangenisstraf veroordeelde aan de rechter vraagt, of hij die kan uitzitten in zijn vakantie; dan loopt hij minder kans zijn baan te verliezen. Nu kan de rechter daarover niet beslissen, omdat de tenuitvoerlegging van straffen in handen is van het openbaar ministerie. Gelukkig zijn er tegenwoordig wat meer rechters, die de moeite nemen het de verdachte uit te leggen: ‘Ik heb daarover niets te zeggen, het beste is dat u een briefje schrijft aan de officier van justitie, want die regelt dat.’ Maar er zijn er nog steeds vrij veel die zich bepalen tot de woorden: ‘Uw verzoek regardeert de rechtbank niet, het ondergaan van de straf is een kwestie van executie.’ Ja, wat moet de verdachte daarmee.

Waarom toch zo ingewikkeld als het eenvoudig kan? Zelfs de om hun ambtelijke taal zo beruchte overheidsinstellingen doen nu hun best

[p. 24]

zich in geschrifte uit te drukken op een manier, die naar men mag aannemen voor alle burgers duidelijk is. Omdat blijkbaar niet iedereen begreep wat op ingesloten antwoordenveloppen de woorden ‘franco’ of ‘porto vrij’ betekent werden deze vervangen door het zinnetje: ‘Een postzegel plakken is niet nodig.’

Evenmin bevorderlijk voor de duidelijkheid van de rechtspleging zijn de merendeels uit de tijd van Napoleon stammende functieaanduidingen. Wat het verschil is tussen een rechter en een officier van justitie is misschien niet algemeen bekend, maar aan de hand van die benaming nog wel uit te leggen. Maar waarom heten de vertegenwoordigers van zittende en staande magistratuur een niveau hoger respectievelijk raadsheer en advocaat-generaal? Vooral dat laatste schept verwarring; toen het lid van het openbaar ministerie bij het gerechtshof te Arnhem mr. M. de Haas onlangs in een uitzending van Het Capitool op televisie verscheen vond gespreksleider W.L. Brugsma het - terecht - nodig voor de kijkers toe te lichten dat een advocaat-generaal niet de baas is van de advocaten. Nog veel groter is het misverstand over de functie van advocaat-fiscaal. Ik heb daarover eens een onderzoekje gehouden onder twintig vrienden en bekenden. Slechts drie wisten het juiste antwoord: vertegenwoordiger van het openbaar ministerie bij het Hoog Militair Gerechtshof. Acht verkeerden in de veronderstelling dat het de advocaat was die in de procedures optrad voor het ministerie van Financiën; zeven dachten aan iemand die was gespecialiseerd in belastingzaken, en twee zeiden zich bij dat rare woord niets zinnigs te kunnen voorstellen.

Hoogst bizar is ook de regel (of de gewoonte) de leden van een gerechtshof uitsluitend als mannelijk aan te duiden. Zo kan het gebeuren, dat je de president van de strafkamer in Amsterdam tegen een verdachte hoort zeggen: ‘De jongste raadsheer zal u nu nog een vraag stellen.’ Waarop hij het woord geeft aan de zeer wel als vrouw herkenbare mr. Annemiek Gerritsma. Zo'n verdachte denkt toch dat hij wordt belazerd! Goed, je kunt in een dergelijke situatie de raadsheer geen raadsvrouw noemen, want dat is al de vrouwelijke versie van raadsman, de advocaat. Maar zeg dan voor mijn part ‘raadsdame’; dat klink wel ontzettend truttig maar dat geeft de man of vrouw in de verdachtenbank tenminste niet het idee, dat hij of zij in de maling wordt genomen.

Een Latijnse aanduiding, die ter beschikking van een regeringscommissie zou moeten worden gesteld om van harentwege te worden her-

[p. 25]

doopt in gewoon Nederlands, is die van ‘forensisch psychiater’. Als de overheid werkelijk wil, dat de termen ook voor de gewone burger begrijpelijk worden, dient zij duidelijk te maken, wie hiermee wordt bedoeld: een psychiater speciaal werkzaam in de strafrechtspleging. In de loop der jaren ben ik nogal wat mensen tegengekomen die dachten dat het iemand was die forensde tussen de plaatsen waar de rechtbanken zijn gevestigd. Niet zo'n absurde veronderstelling overigens, want onze gerechtelijke psychiaters reizen heel wat op en neer om overal in het land als getuige-deskundige in de rechtszaal hun rapporten en adviezen toe te lichten. Waarbij zij zich helaas niet minder uitheems uitdrukken dan de rechters in hun vonnissen. De in meer dan één opzicht terzijde zittende verdachte hoort dan over zich spreken als een ‘onderzochte, die weliswaar intramuraal moet worden behandeld, maar voor wie een therapie in het kader van de tbr nog niet is geïndiceerd.’