Journalist in de rechtszaal

[p. 15]

Wantrouwen tegenover getuigen à décharge

Anderhalf jaar geleden zijn de rechten van de verdachte in het Nederlandse strafproces in zoverre beknot, dat de officier van justitie niet meer verplicht is om alle door de verdediging gewenste personen als getuige te dagvaarden. Aanleiding tot de desbetreffende wetswijziging waren de veelal politiek getinte processen, of zaken met een sterk geladen maatschappelijke achtergrond uit de jaren zestig en zeventig, waarbij verdachten allerlei hoogwaardigheidsbekleders voor het getuigenhekje wilden hebben. In een aantal gevallen leek dat zinvol voor de beoordeling van de motieven van de wetsovertreders, maar het doen oproepen van ministers en burgemeesters werd ook wel ingegeven door behoefte aan wat extra publiciteit voor het proces. Daaraan is door de wetswijziging paal en perk gesteld.

Hetgeen niet betekent dat de officier van justitie nu zomaar ongecontroleerd kan schrappen in de lijst van de door de verdachte of diens raadsman opgegeven namen. Het maakt toch al naar het publiek toe een wonderlijke indruk dat de officier in eerste instantie bepaalt wie naar zijn oordeel van belang is voor zijn tegenspeler in het strafproces. Nee, het is nu de rechter, die op de openbare zitting uitmaakt, of een weigering van de officier een bepaalde getuige op te roepen op goede gronden is geschied. Zo niet, dan kan de rechter alsnog diens dagvaarding bevelen.

Zonder nu terug te verlangen naar de ongebreidelde dagen van weleer vraag ik mij toch af of met deze regeling niet een onaanvaardbare inbreuk wordt gemaakt op de belangen van de verdachte. Want wanneer is een verklaring bij voorbaat overbodig of nutteloos? De Amsterdamse hoogleraar strafrecht prof. C.F. Rüter zei mij daarover: ‘De rechter kan uiteraard in vermoedelijk veel gevallen al op het eerste gezicht de officier van justitie groot gelijk geven. Dat betreft dan getuigen die alleen maar kunnen vertellen zich niet te kunnen indenken dat de verdachte - in gewone zaken - heeft gedaan wat hem door het openbaar ministerie wordt verweten; of degenen die - in politieke zaken - zullen verklaren de motieven van de verdachten als rechtvaardig te beschouwen. Maar hoe staat het met de wél relevante getuige à décharge? Als de rechter weigert ook die te horen, omdat hij als rechter meent daaraan voor zijn oordeelsvorming geen behoefte te

[p. 16]

hebben... dan wordt de schijn gewekt dat hij zijn standpunt al heeft bepaald nog voor de eigenlijke zitting begint.’

Hoe rechters op dit punt soms over relevantie denken en hoezeer hun vooringenomenheid speciaal in politiek gekleurde zaken een rol speelt weten we immers uit de periode na de rellen rond de inhuldiging van koningin Beatrix (geen kroning zonder woning). Bij de behandeling van het hoger beroep tegen een aantal deelnemers aan deze rellen (10 december 1980) weigerde de toenmalige president van het Amsterdamse gerechtshof mr. W. de Kanter vrijwel alle vragen van de verdedigers aan politie-commissaris De Rhodes toe te laten. Vragen die betrekking hadden op het ingrijpen van de Mobiele Eenheid op de bewuste dag en waarvan de beantwoording best wel van belang kon zijn voor een evenwichtig oordeel over het optreden van de verdachten.

Zeker zo ergerlijk was ook de houding van de strafkamerpresident van de Arnhemse rechtbank mr. J. Feith bij de berechting van de botsingen rond de kerncentrale Dodewaard (januari 1982). Hij honoreerde alle protesten van de officier van justitie tegen de door de advocaten gestelde vragen aan de op hun verzoek opgeroepen burgemeester van Dodewaard en kolonel Feylbrief van de rijkspolitie over de wel zeer harde aanpak van de demonstranten. Het optreden van mr. Feith stak schril af tegen dat van zijn collega mr. E. Wytema bij de berechting van de ongeregeldheden voorafgaande aan een ontruiming in Nijmegen (mei 1981). Het ging daarbij om kraakpanden die volgens de gemeente ‘zo nodig’ moesten worden gesloopt voor de bouw van een parkeergarage (die er overigens nooit is gekomen). In dat proces stelden de verdedigers vragen aan commissaris Reinink over het brute met knuppels inslaan op de op de grond liggende demonstranten door politie en marechaussee. Toen de officier van justitie in die zaak opmerkte dat het wat hij noemde ‘overheidsbeleid’ reeds uitvoerig was besproken in de gemeenteraad en de vragen van de verdediging dus overbodig waren, antwoordde rechter Wytema: ‘Dat kunt u wel vinden, meneer de officier, maar dat beleid is toch de paraplu waaronder de hele operatie werd uitgevoerd en over de gevolgen waarvan wij hier in deze rechtszaal moeten oordelen.’

De regeling om de officier van justitie de bevoegdheid te geven tot selectie van de getuigen à décharge versterkt ook de ongelijkheid van wapenen tussen openbaar ministerie en verdediging in het strafproces. Professor Rüter vraagt zich af of de regeling niet in strijd is met het verdrag van Rome. In het maandblad Delikt en Delinkwent schrijft

[p. 17]

hij: ‘Artikel zes stelt, dat de verdachte het recht heeft een getuige vóór hem te ondervragen of te doen ondervragen op de zitting onder dezelfde omstandigheden als welke gelden voor een getuige tégen hem. Op dit punt schiet de nieuwe wet tekort. Het openbaar ministerie kan zonder bewilliging van wie dan ook de rechter tot het horen van getuigen en deskundigen dwingen en dat kan de verdachte door de wetswijziging nu juist niet meer. Want hij heeft wel de instemming van de rechter nodig om zijn getuigen alsnog gehoord te krijgen.

Maar ook als het op de zitting werkelijk tot zo'n verhoor komt is er soms een opmerkelijk verschil tussen de manier waarop rechters de getuigen van de officier en die van de verdediging ondervragen. Nog niet zo lang geleden hoorde ik een vice-president van het Amsterdamse gerechtshof tegen een getuige uit laatstgenoemde categorie zeggen: ‘Heeft de verdachte u vooraf kenbaar gemaakt dat u aan het hof moest vertellen wat hij graag wilde horen?’ Zoiets komt wel meer voor, maar je hoort een rechter nooit aan een getuige à charge vragen, of de officier van justitie hem van tevoren heeft beïnvloed. En reken maar dat zoiets in bepaalde zaken - vooral die met een min of meer politiek karakter - wel degelijk gebeurt: ‘Wanneer een door de verdediging naar voren gebrachte getuige iets verklaart dat niet past in het beeld dat de officier zich van de zaak had gevormd en deze zich hardop afvraagt of de getuige niet eens moet worden gewezen op het grote gewicht van de eed, dan zijn er nogal wat rechters die al heel snel aan deze suggestie voldoen. Maar een advocaat, die de betrouwbaarheid van een getuige van het openbaar ministerie in twijfel trekt en precies dezelfde suggestie doet als de officier krijgt van de president te horen: ‘Meneer de raadsman, wilt u dat aan de rechtbank overlaten.’

Vorig jaar stond voor het gerechtshof in de hoofdstad een kraker terecht die ontkende samen met anderen vernielingen te hebben aangericht in een deurwaarderskantoor. Er waren twee getuigen à décharge op de zitting, die - wachtend op een tramhalte - hadden gezien dat de verdachte gedurende de hele onderneming als enige van de krakers buiten op straat was blijven staan. Hoewel die twee getuigen niets met de kraakbeweging te maken hadden vroeg de president van het hof mr. H.L. Wedeven: ‘Heeft u geen aanleiding een dergelijke verklaring af te leggen vanwege uw maatschappij-opvattingen?’

Dat is toch haast niet voorstelbaar! Wat was in vredesnaam de reden voor zo'n vraag: vond de president soms dat de beide jongemannen voor het getuigenhekje er door hun kleding toch ook wat ‘krakerig’

[p. 18]

uitzagen? Je moet je indenken, dat mr. Wedeven van eenzelfde wantrouwen had blijk gegeven ten aanzien van de twee keurig geklede dames van het deurwaarderskantoor, die onder ede verklaarden dat de verdachte wél naar binnen was geweest, maar dát gebeurde niet. Overigens mag men uit deze evidente ontsporing van de president op de openbare zitting niet afleiden dat in deze zaak uiteindelijk geen recht zou zijn geschied: veertien dagen later werd de verdachte vrijgesproken. Bij het overleg in raadkamer had het driemanschap van het gerechtshof vermoedelijk toch wat moeite met de nauwkeurigheid van de waarnemingen van de door het plotselinge krakersgeweld natuurlijk hevig geschrokken en geëmotioneerde kantoorjuffrouwen. Daartegenover stonden dan de observaties in alle rust van die twee wachtenden bij de tramhalte met hun vanaf dat punt zeer goede uitzicht op het strijdtoneel. Gelukkig is dat voor de strafkamer van het Amsterdamse gerechtshof bepalend geweest voor het uiteindelijk oordeel over de betrouwbaarheid van de beide getuigen à décharge en niet hun veronderstelde visie op de maatschappij.