'Want uw vijand wie is dat?'. Mijn kleine oorlog: Louis Paul Boon als ongelovige dromer

[p. 4]

Voor Jeroen en Tomas

[p. 9]

Ter inleiding

Mijn kleine oorlog: je blijft het lezen. Omdat je je blijft verbazen.

Je struikelt over de taal en terwijl je schrikt gaan je ogen open voor de ontregelende zeggingskracht ervan.

Je wil vraagtekens plaatsen bij de verschillen in vormgeving, thematiek en zienswijze die de verhalen en de toegiften zo ongelijk maken. Wanneer jeje twijfels onder woorden probeert te brengen, worden ze - door de overrompelende directheid, authenticiteit en originaliteit - omgezet in uitroeptekens.

Je neemt aanstoot aan de zwart-witpsychologie, aan de gekleurde kijk op collaboratie, verzet en repressie, aan de blindheid voor positieve ontwikkelingen. De ergernis keert zich naar binnen als je achter de naïeve schijn het complexe denken en handelen ontdekt, de eindeloze nuances die de visie binnenstebuiten keren, en vooral de onverbeterlijke hoop op een betere wereld.

Ook buiten de tekst is er veel waarover je je blijft verbazen.

Mijn kleine oorlog werd in 1947 al met al zeer positief ontvangen door de kenners; de koude-oorlogs- en fatsoensrakkers echter wisten de verkoop lam te leggen, zodat Louis Paul Boon zelf in 1960 voor een gekuiste tweede druk meende te moeten zorgen, waardoor er thans twee, vrij sterk verschillende, versies door een en dezelfde uitgever worden verspreid.

Het boekje ontstond per toeval: het ongewone, volkse perspectief en de onconventionele kroniekvorm kwamen voort uit een opdracht vanwege een mislukte vooroorlogse avant-gardeschrijver; de auteur zelf heeft in een recensie zijn falen erkend. Niettemin wordt het gezien als een keerpunt in Boons oeuvre en zelfs in de Nederlandse letterkunde naar een subjectivistische, modernistische schriftuur; in een bloemlezing van experimenteel (‘ander’) proza werd het zelfs als eerste voorbeeld opgenomen.

Dat Boons oorlogskroniek gaat over een oorlog die zich bijna een halve eeuw geleden afgespeeld heeft in een land en een voorstad die nauwelijks nog bestaan, neemt niet weg dat de slotzinnen zowel van de oorspronkelijke als van de herziene druk (respectievelijk ‘Schop de menschen tot zij een

[p. 10]

geweten krijgen’ en ‘wat heeft het alles voor zin’) voor velen, onder meer vredesdemonstranten en cynische jongeren, in dat land en in Nederland en wie weet nu of straks ook in al die landen waar het in vertaling ter beschikking staat lijfspreuken zijn geworden. En dat de kroniek niet veel meer dan honderd pagina's omvat, neemt niet weg dat er een paar jaar geleden een symposium over gehouden werd, dat er nog steeds artikelen en essays aan worden gewijd en nu ook nog een literatuursociologische studie.

Ook deze studie is door een toeval ontstaan: mijn opdrachtgever, in overeenstemming met de veranderde samenleving veertig jaar later, de anonieme V.F. (Voorwaardelijke Financiering van het onder meer literatuurwetenschappelijk onderzoek), liet mij in het Vlaamse en toch universele weekblad Zondagspost de allereerste versie van Mijn kleine oorlog ontdekken. De verschillen met de eerste en met de herziene, tweede druk bleken intrigerend en zetten mij op het spoor van Boons literaire en ideologische ontwikkeling onder invloed van zijn persoonlijk leven, de maatschappelijke omstandigheden en de tijdgeest.

Ook in mijn geval blijkt het eindprodukt, deze studie, af te wijken van de oorspronkelijke opdracht, al volgde ik de omgekeerde weg. Boon vertrok van de beperkte oorlog van de ‘onbewuste’ kleine man in de voorstad en kwam aan bij de allesomvattende oorlog die door een bewuste voorhoedeschrijver aangeklaagd wordt; toch betekende dit geen verraad van de kleine man, veeleer een oproep tot bewustwording van zijn authentieke mogelijkheden. Ikzelf liep breed van stapel: de ontwikkeling van de Vlaamse letterkunde na 1945 in relatie met de maatschappelijke wederopbouw, de herstelde orde, het koudeoorlogsklimaat, enzovoorts, enzovoorts. Van lieverlee werd het onderzoeksobject toegespitst op de tekst van Mijn kleine oorlog. De analyse van de werkelijkheidsvisie neergeslagen in die tekst verwees echter door naar Boons leven en werk en naar de historische werkelijkheid. Het smalle vroeg om het bredere.

De literatuursociologische benadering waarvoor in deze studie gekozen werd, stelt de literaire tekst centraal. (Op deze benaderingswijze ga ik voornamelijk in de hoofdstukken 4 en 5 nader in. Meer informatie is te vinden in mijn Literatuursociologie: theorie en methode). Zij vat literatuur op als een eigenzinnige communicatievorm. De tekst wordt gezien als een literair antwoord van een schrijver op de historische werkelijkheid. In de tekstanalyse wordt nagegaan wat de tekst de lezer te zeggen heeft, wat de boodschap is, welke visie op de werkelijkheid aangereikt wordt. Een der

[p. 11]

gelijke tekstgerich te literatuursociologie ontkent geenszins het belang van onderzoek naar de literaire instituties, naar de verspreiding van literatuur of naar de factoren die het leesproces beïnvloeden. Zij gaat er slechts van uit dat de maatschappelijke functie van literatuur in laatste instantie berust op de tekst die door de kracht en de kwaliteit van de visie inwerkt op denken, voelen en streven van de lezer. Deze studie heeft derhalve geenszins de pretentie na te gaan wat het effect is op de feitelijke lezers van de lectuur van Mijn kleine oorlog. Dat zou een volstrekt ander soort onderzoek veronderstellen. De doelstelling van dit onderzoek blijft beperkt tot de analyse van de voedingswaarde van het aangeboden produkt. Interessante vragen als wie het gerecht kiest, ervan geniet of misschien wel gebruikt voor een oneigenlijk doel als het verleiden van een partner laat ik graag aan anderen over.

In hoofdstuk iv zal blijken dat Boons antwoord in Mijn kleine oorlog van een opmerkelijke dubbelzinnigheid is: als woordvoerder van de kleine man ziet hij de werkelijkheid als een gesloten cirkel, onveranderbaar; als spreekbuis van een bewuste voorhoede komt hij op voor het openbreken van de cirkel, voor de bewustwording van de veranderingsmogelijkheden die er, naar hij wil hopen, zijn.

De literaire visie wordt niet medegedeeld, zij wordt verbeeld. De onontkoombare interpretatie van die verbeelde werkelijkheid kan aan veelzijdigheid en overtuigingskracht winnen door de tekst te relateren aan de concrete positie van de schrijver en aan de maatschappelijke werkelijkheid. Wat Boon zegt in Mijn kleine oorlog wordt duidelijker als we kennis hebben van wat hij in zijn vorige romans heeft gezegd en als we de ervaringen kennen waarop zijn antwoord gebaseerd is. Daarom geef ik in het eerste hoofdstuk een schets van Boons leven en werk. In die schets wordt geen poging ondernomen zoveel mogelijk levensfeiten op een biografisch rijtje te zetten; het gaat erom mensen en gebeurtenissen die van wezenlijke betekenis zijn geweest voor de totstandkoming van Mijn kleine oorlog op te sporen. Die worden vervolgens gesitueerd op de drie krachtlijnen die we in Boons biografie kunnen onderscheiden: zijn persoonlijk-seksuele, zijn sociale en zijn artistieke ontwikkeling. Elk van die ontwikkelingslijnen blijkt gekenmerkt te worden door een gespannen verhouding tussen een pessimistische inschatting van de feiten en utopische verwachtingen.

De wijze waarop Boon als Aalsterse kleine man en schrijver aankeek tegen de werkelijkheid in het algemeen en de oorlog in het bijzonder, hoeft niet samen te vallen met zijn literaire kijk, met de visie die hij in Mijn kleine

[p. 12]

oorlog heeft neergelegd. In feite echter blijkt de overeenstemming vrij groot te zijn: zowel de sombere realiteit als de onbereikbare droom worden in Boons oorlogsboek voortdurend en veelzijdig verbeeld.

Hoofdstuk ii vormt een overgang tussen de biografische schets (hoofdstuk i) en de visieanalyse (hoofdstuk iv). Van Boons oorlogskroniek bestaan drie versies: de weekbladvariant, de eerste en de tweede druk. Deze versies blijken opmerkelijke verschillen te vertonen. De ontstaansgeschiedenis, waarin Boons levensloop en de maatschappelijke ontwikkelingen samenkomen, verklaart die verschillen en maakt duidelijk waarom de in 1945 geschreven eerste druk krachtiger en authentieker is dan de, in 1960 herziene, tweede druk. Deze vaststelling verantwoordt tevens waarom in hoofdstuk iv de tekstanalyse toegepast wordt op de eerste druk (op praktische gronden gebruik ik de zevende druk van 1986, die wat de tekst betreft identiek is aan de eerste).

Het literaire antwoord dat de schrijver in zijn tekst aanbiedt, valt vanzelfsprekend niet samen met losse uitspraken van zijn personages. De schrijver vat die uitspraken ongeveer op als citaten. Uit zijn commentaar, uit het tekstverband, moet blijken of de schrijver het citaat onderschrijft, relativeert of hekelt. Daarom wordt in hoofdstuk iii nagegaan hoe de verbeelde werkelijkheid van Mijn kleine oorlog gestructureerd is. Inzicht in de opbouw en het vertelperspectief is onontbeerlijk voor de visieanalyse.

Tenslotte wordt in hoofdstuk v nagegaan hoe het antwoord dat Boon in Mijn kleine oorlog geeft zich verhoudt tot de historische werkelijkheid zoals die beschreven wordt door de historici van het dagelijkse leven. Uit deze confrontatie treedt Boon naar voren als een grootmeester in het creatieve spel met de historische werkelijkheid, in het liegen van de waarheid over de oorlog. Hij selecteert feiten, verknipt ze en schept daaruit een nieuwe, complexe, chaotische literaire werkelijkheid. Albertine Spaens en Lea Lübka, Prosken, Gaston en vele anderen worden voor de lezer verpersoonlijkingen van de (on)gewone mens in de oorlog. De laatste roep geeft een stem aan de uit stomme smart en blinde angst, in Roode Nacht en Breendonk, geboren revolte.

Een zo uitdagend literair werk als Mijn kleine oorlog dwingt de lezer kleur te bekennen. In tegenstelling tot de aanzienlijk vrijere gewone lezer doet de onderzoeker dat niet door stelling te nemen, maar door de zienswijze en de standpunten neergeslagen in Boons oorlogskroniek te situeren: Boons antwoord op de oorlogswerkelijkheid wordt geconfronteerd met andere, historische en politieke, feitelijke en mogelijke, antwoorden. Daarnaast

[p. 13]

wordt nagegaan hoe in de samenleving, met name door critici, gereageerd werd op Mijn kleine oorlog. Het voortreffelijkste antwoord op Boons boek is van de hand van Paul de Wispelaere. Zijn essay ‘Boon als gefrustreerde Pygmalion’ is persoonlijk en kritisch, roept instemming op en nodigt de lezer, ook deze, uit tot een weerwoord.

De ervaring wijst uit dat lezers uit verschillende leeftijds- en sociale categorieën genoegen kunnen beleven aan een confrontatie met Boons uitdagend meesterwerkje. Wel blijken zijn taalgebruik, de geringe vertrouwdheid met zijn oorlogswerkelijkheid en het ontbreken van inzicht in het geestesklimaat van na de bevrijding drempels op te werpen. Deze studie streeft er in de eerste plaats naar de lezer, rechtstreeks of door bemiddeling van een docent, over die drempels te helpen. Om die reden is ook gekozen voor een zo toegankelijk mogelijke presentatie en bibliografie.

Boons taal en wereldbeeld werden in sterke mate beïnvloed door zijn Aalsterse voorstad, door de oorlogsomstandigheden in Vlaanderen, door de tijdgeest in 1944-'45. Toch is Mijn kleine oorlog door Boons zeggingskracht en zijn vermogen om het gedrag en de dromen van mensen op te roepen nauwelijks tijdgebonden. Zijn literair antwoord op de eeuwige oorlog van de kleine mens die iedereen in wezen is, blijft actueel voor wie zich ervan bewust is dat hij of zij zich net als iedereen gemakkelijk in slaap laat sussen.