Conste van musike oft vanden Sanghe

De oudste muziekleer in het Nederlands (1535)

[p. 21]

Tekst

Nota: Slechts enkele wijzigingen werden in de tekst aangebracht. Zo werd het gebruik van hoofdletters en kleine letters eenvormig gemaakt en de indeling van de tekst in alinea's, hier en daar in overeenstemming gebracht met het hedendaags gebruik.
Deze wijzigingen werden echter steeds tot een minimum beperkt.
Opgeloste afkortingen werden gecursiveerd en wat door mij werd toegevoegd staat tussen haakjes.

(fol. 95^r) Die tafel vander musiken

Oft die vraye exposicie vander hant hiernaer volcht.

Ten eersten wat te segghene es de hant van musiken sal v bedieden tcapittel daer ghij sult vinden	A
Tweeste hoe veel cappittelen oft tractaetkin die handt in heeft, ende waer af elc cappittel sprect, sal v bediet worden daer ghij sult vinden	B
Terde sal wesen welc die graden sijn van musike, sal v bedieden tcappettel daer ghij sult vinden	C
Tvierde sal wesen hoe dat der menschen handt vier vingheren heeft ende eenen duume, ende hoe menich ledt dat elc vingher heeft, ende hoe datmen de graden van musiken op de hant stellen sal, zal v bedieden tcappittel vander	D
Tvijfste sal wesen wat dinghe dat es Scala musicalis. Ende waer omme dit gheuonden es. Cappitellum Mids een figuere vander hant van musike. Ende die figuere van scala musicalis.	E
Tseste wert te wetene welc graden van musike in regule oft in spacie staen. Cappittelum	F
Tseuenste es waeromme dat tla buuten der handt staet op den naghele vanden lancxsten vinghere, sal v bedieden tcappittel vander	G
Tachste sal wesen waer omme dat de hant van mu-

[p. 22]

sike ghedeelt es in regulen ende in spacien, sal v bedieden tcappittel vander	H
(fol. 95^v) Tnegenste hoe dat die xx graden van musike in vier sonderlinghe deelen ghedeelt sijn. Cappittelum	I
Tienste wat dinghe dat een slotel oft de slotelen doen in musiken. Cappittelum	K
Telleuenste hoe dat de slotelen van musike in viere sonderlinghe deelen ghedeelt sijn, ende hoe dat die slotelen ghefigureert sijn in elc deel. Cappittelum	L
Twaelfste hoe dat elcken graet van musike maer eenen slotel in en heeft, vte ghenomen beede de B fa ♭ mij. Cappittelum	M
Tdertienste hoe dat naerdat men de slotelen of trect van eenighe graden, de silbeen dier voort bliuen dat sijn die noten. Cappittelum	N
Tveertienste hoe wel dat elken graed van musike sijn propre slotele heeft, nochtans so en vseert men heden daghes ghemeenlijc maer 6 slotelen. Cappittelum	O
Twijftienste welc die vi noten van musike sijn daer men alle sangh mede singhen mach, ende van haer natuere. (Cappittelum)	P
(Tsestienste) Ende hoemen bekennen sal eenen cleenen half toon voor eenen grooten tusschen mij ende fa, oft tusschen fa ende mij. Cappittel	Q
(Tseuentienste) Maer hoe ghy den grooten haluen toon sult bekennen suldy vinden int cappittel daer staat de	R
Int achttienste cappittel suldy vinden seer properlijcken ghedeclareert hoe menighen haluen toon dat ghy hebbet in de gheheele hant, ende int singhen moetmen seer nauwe toehooren ende sien wiltmen musica leeren	S
(fol. 96^r) Tnegentienste es hoe wel dat fa ende

[p. 23]

mij in B fa ♭ mij in een spacie staen oft in een regele, nochtans soo ne machmen mij in B fa ♭ mij niet singhen, daermen fa in singht, noch fa daermen mij in singt. Cappittelum	T
Twintichste es hoe dat fa ende mij in B fa ♭ mij in een spacie staen, la mi re staet nochtans in regule. Cappittelum	AA
Teenentwintichste hoe datter drie proprieteiten sijn int generale vander handt te weten wanneer men singt bij ♭ dure, oft bij natuere, oft bij B mol. Cappittelum	BB
Tweeentwintichste hoe datter 7 deductien van sanghe sijn inde handt te wetene drie in ♭ dure, twee in natuere, ende twee in B mol. Voert waer elc deductie begint ende hendt. Daer naer volgende een exemplum waer dese 7 deductien clemmen ende dalen. Cappittelum	CC
Tdrientwintichste sal wesen wat te seggen es mutatio oft wisselinghe. Cappittelum	DD
Tvierentwintichste hoe datter twee condicien behooren te sijne eermen die eene note voor dander wisselen mach. Cappittelum	EE
Tvijfuentwintichste es een cappittel van drie regulen aengaende de wisselinghen diemen neerstelijcken aenmercken ende leeren moet ende beghint daer an	FF
Tsessentwintichste es een cappittel van hoemen die wisselinghe oorboort om tweederhande saken ende beghint aen die	GG
(fol. 96^v) Tseuennentwintichste es oftmen moeste wisselen by diuersche slotelen oft by veranderinghe van slotelen, so suldy moeten doen ghelijc dat cappittel inhout van voorseyde	HH
Tachtentwintichste es, ende wort bewesen by scriftuere, hoe properlijc men wisselen mach deen note voor dander van slotel te slotele, van grade tot grade ende van beghinsel totten hende vander hant. Ende dit

[p. 24]

selfde wort v hier naer bewesen properlijcken by twee figueren, een int corte ende een int langhe. Ende dit vintmen al int cappittel daer gheteekent staet	II
Tneghenentwintichste es te wetene hoemen doen sal als eenighen sangk blijft stekenne so datmen niet voorder singhen en mach zonder wisselen, ende alsmen gheerne wisselen soude ende men niet en mach	KK
Tdertichste es een exemple hoe dat een sangk aldermeest blijft stekende in E la mi in spatie. Ende hoemen dan tvervolch vanden sanghe voort singhen moet	LL
Teenendertichste es vanden vergaderinghe van noten ofte van sanghe, veruolghende van grade te grade, oft streckende, oft onderlinghe, het sij clemmende oft dalende. Het cappittele beghinnende an	MM
Tweeendertichste, God ter eeren, es wat musica ficta es dat salmen moghen leeren ende bekennen daer staen sal	NN
Ter eeren ende loue Gods ende zijnder lieuer moeder Maria so hendet hier die tafele van die edele conste van musike A^o 1535^1

1 Op fols. 97^r-98^r volgt een ‘musicale hand’ met Latijnse teksten, en op de volgende bladzijden notenbalken eveneens met Latijnse teksten. Fol. 98^v is blanco in het handschrift.

(1) (fol. 99^r) Hier begint trechtvaerdich verstant van scala musicalis ende tgheheel verstant vander handt. (Cappittel A)aant.

Een prouerbum neme ic voor mij, dwelc men daghelycx veel vseert. Ende es: houdt mate in allen saken. Ten prepooste van dien sullen wij beginnen een derde con-

[p. 25]

ste ofte bouck vande zeuen vri consten², die men noempt int latijn septem artes liberales, dat welcke es, na mijnen verstande, de conste van musike oft vanden sanghe.

Dat welcke es een die scoonste conste ende ghenouchghelijcste, want zij verblijt elcken mensche ghelijc wij daghelijcx inder kercke sijn siende, singhende daer elc mensche wel in verblijden mach. Want men looft ende danct ende ghebenedijt daer mede God den hemelschen vader ende sal nu ende ewelijc (wesen) sonder hende.

Ende dese const geift ons natuerlijc exemplen hoe dat wij ons sinnelijcheit niet en sullen laten gaen bouen die redelijcheit. Maer altoos redene ende mate vseren in allen saken ofte dinghen, omme hier naermaels te comen te ewighe leuen ende blijsscepe. Want die minste note die inden sanck staet houdt regel ende mate, tsij middelbaer, hooghe ofte leeghe van voysen, nae³ dat sij staende sijn.

Ende dese const wordt elcken mensche bewesen ende gheleert bij haer lieden handt ende vingheren ende die leden der vingheren, gheuende elc ledt een proper⁴ name ende een hoedanichheit der voysen ofte noten van musiken.

2 De vrije kunsten werden verdeeld in een trivium en een quadrivium; de muziek behoort tot de laatste groep.

3 nae: volgens de plaats waar.

4 proper: eigen.

(2) (fol. 99^v) Tcappittel volgt hier nae vander Baant.

Dit tractaetken sal hebben zeuen cappittele ende achteruolghende zeuen principale pointen die inde voorscreuen handt zijn te bemerkene ende te leerenne.

Nota. De graden van musike, dats eene. De slotelen van musike es .2. De voysen oft noten van musike es .3. Die proprieteiten van voysen dats .4. De deductien van musike es .5. De wisselinghe van musike es .6. De vergaderinge van noten oft sanghe van grade te grade veruolghende, oft scrickelende⁵ onderlinghe, het zij climmen-

5 scrickelende: wisselend.

[p. 26]

de oft dalen(de), daer uwte dat alle maniere van sange rijst⁶, dats .7.

6 rijst: ontstaat.

(3) Cappittelum Caant.

Dit zijn de graden van musike: Gam ut, A re, B mij, C fa ut, De sol re, E la mi, F fa ut, G sol re ut, A la mi re, B fa ♭ mij, C sol fa ut, D la sol re, E la mij, F fa ut, G sol re ut, AA la mi re, BB fa ♭ mij, CC sol fa, DD la sol, EE la.

Ende dit heeten gradus musicalis ende als ghij dese telt vanden begonsele⁷ tot den ende, zoo vint ghijer 20. Onthout dit wel.

7 begonsele: begin.

(4) Cappittel vander Daant.

Ende om dese 20 graden van musike vp de hant te stellenne, zoo moet ghij eerst versinnen⁸ dat des menschen handt heeft eenen duume ende vier vingheren. Daer of dat den eersten vinghere heet Index, dat es den wijsere te segghene.

Den tweesten vinghere heet medius oft longe, dats te segghene den lancxsten vingher vander handt.

(fol. 100^r) Daer naer volcht den goudvingher ende den vierden vingher heet auricularius, dats te segghen het oorvingherkin, ende men heetet ghemeenlyc cleen vingerkin.

Voort so moet ghij versinnen dat den duume ne heeft maer twee juncturen, dat zijn twee leden. Ende voort het opperste vanden duume. Maer elc vanden anderen vier vingheren heeft drie leden ende voort het opperste vanden vingheren.

Dies moet ghij wel verstaen dat elc let, het zij inden duume oft van enighen andere vingheren, dat naest der hant staet, dat es het eerste let, ende al so voort, elc (cle)mmende op waert van vingher, het tweeste, het derde ende dan het opperste vanden vingere.

8 versinnen: weten, inzien.

[p. 27]

Soo stelt dan gam ut op vpperste vanden duume binnen der hant. A re int tweeste let vanden duume, ende B mij int derde let vanden duume ter hantwaert ingaende. C fa ut int⁹ eerste ledt vanden wijser binnens handt. De sol re int eerste ledt vanden lancxsten vinghere, E la mi int eerste vanden goudtvingher. Het eerste F fa ut int eerste ledt vanden cleenen vinger.

Het eerste G sol re ut int eerste ledt vanden cleenen vingere, het eerste A la mi re int derde ledt vanden cleenen vingere, het eerste B fa ♭ mij int opperste vanden cleenen vinghere, C sol fa ut int opperste vanden goudvingher. D la sol re int opperste vanden lancxsten vingher, het tweeste E la mij int opperste vanden wijsere, F fa ut int derde let vanden wijsere. Het ij-ste G sol re ut int tweeste ledt vanden wijsere, het tweeste AA la mi re int tweeste ledt vanden langhen vinghere.

Het ij^ste (fol. 100^v) BB fa ♭ mij int tweeste ledt vanden goudvingher, CC sol fa int tderde ledt vanden goudtvingher, DD la sol¹⁰ int derde let vanden lancxsten vingher. Ende EE la buuten vp den naghele vanden lancxsten vingher. Ghelijc ghij merckelijc¹¹ moecht aen sien in deser naervolghende figuere vander handt.

9 Het Hs. heeft dittografie van int.

10 In de tekst volgt hierop nog re; men vgl. echter de hand en de scala musicalis.

11 merckelijc: duidelijk.

[p. 28]

[p. 29]

De Handt der musiken
Ende elc leertse wel dat hem becliuen¹² mach.

12 becliuen: bijblijven.

[p. 30]

[p. 31]

Scala musicalis
Dit es den zwaersten slotel vanden zwaersten graet vanden musiken

[p. 32]

(5) (fol. 101^v) Het cappittel hier naer volghende vander Eaant.

Ende noch bouen dien soo es gheuonden hier naer-maels een ander figuere die heet scala musicalis. Dats te seggene die leedere¹³ van musiken. Die welcke alleleens¹⁴ es als de hant. Anders¹⁵ dan dat die kinderen veel meer bescheets¹⁶ ende verstant metten ooghen aensien moghen ende begrijpen in scala musicalis, dan zij inde hant zien oft begrijpen moghen. Ende daer omme zoo hebbe ic scala musicalis hier vooren bijder handt ghestelt.

13 leedere: ladder

14 alleleens: hetzelfde.

15 Anders: tenzij.

16 bescheets: begrip, inzicht.

(6) Hier begint de expositie dat es die bedïedenesse, tbewijs vander handt ende van scala musicali(s), twelcke alleleens es. Capittellum Faant.

Merct nu wel neerstelijc dat scala musicalis heeft tien regelen¹⁷ ende .X. spacien¹⁸ metter spacie daer t la in staet. Dies siet ghij dat Gam ut staet in regule, A re in spacie, B mij in regule, C fa ut in spacie, D sol re in regule, E la mij in spacie, F fa ut in regule, G sol re ut in spacie, A la mi re in regule, B fa ♭ mij in spacie, C sol fa ut in regule, De la sol re in spacie, E la mij in regule, F fa ut in spacie, Ge sol re ut in regele, AA la mi re in spacie, B fa mij in regule, CC sol fa¹⁹ in spacie, DD la sol in regule, FF la in spacie.

17 regelen: lijnen, balken.

18 spacien: ruimten tussen twee ‘regelen’.

19 Op fa volgt in het Hs. nog ut; vgl. echter de hand en de scala musicalis.

(7) (fol. 102^r) Cappittelum waer omme dat t la staet buuten der handt op den lancxsten vinghere Gaant.

Enighe die willen segghen dat tla niet en was in die handt als musike eerst was gheuonden, maer tla es naer-

[p. 33]

maels²⁰ gheuonden, ende aldus, in teekene van dien, soo staet tla²¹ buuten der handt op den naghele vanden lancxsten vingher, ende bouen den vppersten regule van scala musicalis.

20 naermaels: nadien.

21 tla: het Hs. heeft: ttla.

(8) Capittelum Haant.

Est nota²² dat bij desen tween saken, als bij in regule te stane oft in spacie, so onderkentmen de voorscreuen graden van musike deen voor dander, zoo wanneer dat zij beede van eender name sijn.

Ende als E la mij ende E la mij oft F fa ut ende E fa ut oft G sol re ut ende G sol re ut staet met den eenen graet in regule, so staet dander G sol re ut in spacie.

Staet deen A la mi re in spacie, dander A la mi re moet dan staen in regule. Ende staet deen B fa ♭ mij in regule, dander B fa ♭ mij moet staen in spacie.

Ende dus eist van allen gelijcke graden die van eender name zijn. Ende scala musicalis hier voren ons bewijst dit. Ende also de graden van musike hier gheteekent staen in regule oft in spacie sijnde, also scrijftmense ooc in die sangboucken in regule²³ oft in spacie.

22 Est nota: Lat. men neme er nota van, men merke. Vgl. het eerste woord van hoofdstuk (9)I.

23 regule: het Hs. heeft reghe.

(9) Cappittelum Iaant.

Merct voort ooc neerstelijc²⁴ dat de voorscreuen 20 graden van musike in vier sonderlinghe²⁵ deelen ghedeelt sijn, daar of dat gam ut het eerste deel ende eenen

24 neerstelijc: vlijtig.

25 sonderlinghe: afzonderlijke, onderscheiden.

[p. 34]

graed op hem seluen²⁶ es, ende heet grauissi(m)us gradus. Dats te (fol. 102^v) segghene dalder nedersten graed oft dalre zwaersten graed, oft groofst van lude²⁷ van musike, ende es ghescreuen mit een griecxse .g. aldus , de welcke griecxse g heet gamma.

Het ander deel dat sijn de .vij. uervolgende graden van gamut upwaert, als: A re B mij, C fa ut, D sol re, E la mij, F fa ut ende G sol re ut in spacie. Ende die heeten gradus graues, dats te segghen neder graden of die zware graden van musike.

Het derde deel dat sijn de andere .vij. graden veruolghende van G sol re ut in spacie opwaert, als: A la mi re, B fa ♭ mij, C sol fa ut, D la sol re, E la mij, F fa ut ende G sol re ut in regele. Ende die heeten gradus accuti, dat(s) te segghene de hooghe graden oft de middel graden van musike.

Het 4^en deel dat sijn de 5 andere graden veruolghende van G sol re ut in regel opwaert tot den vtersten van scala musicalis, als: AA la mi re, BB fa ♭ mij, CC sol fa ut DD la sol ende EE la. Ende die heeten gradus superacuti, dats te segghene de alder hoochste graden oft de opperste graden van musike, also ons de figuere van scala musicalis hier voren wel bewijst, et certum.

26 op hem seluen: in zichzelf, alleen.

27 lude: geluid, toon.

(10) Te wetene welc de slotelen van musike sijn zal ons bediet²⁸ worden bijden cappittel vander Kaant.

De slotelen van musike die wert ons betoocht ende bewijst van grade te grade, waer enighen sang zijn begonsel neimt, (fol. 103^r) middelt ende endt.

Ende daer omme zo merct harde²⁹ wel in scala musicali(s) hoe menighe silbee³⁰ dat elcke gradus musicalis

28 bediet: uitgelegd.

29 harde: zeer.

30 silbee: eigenlijk syllabe; hier letter als aanduiding van een sleutel. Zie ook voetnoten 36 en 37.

[p. 35]

heeft elc op hem seluen, want de eerste silbee van elcken grade van musike es een van desen 7 letteren: A.B.C.D.E.F.G.

Ende dit heeten alle slotelen van musike, de welcke slotelen van musike ghescreuen staen ter slinker³¹ handt van scala musicalis, geuende elcken graet eenen slotele ghefigureert staende als hier voren.

Ende alle de andere silbeen dier meer sijn in elcken graed van musike dan die slotele, dit sijn de noten vanden seluen grade. Dies es te wetene dattet 6 noten sijn ende niet meer, daermen alrehande sang mede singhen mach die in de werelt es, als hier naer volcht: ut, re, mij, fa, sol, la.

Ende aldus als ghij van elcken grade de slotel vergaert ende die noten dier naer volghen, so hebdij elcken graed van musike bijsonder, et certum³².

31 slinker: linker.

32 et certum: Lat. en dat is zeker.

(11) Cappittelum Laant.

Voort so merct neerstelijc in scala musicali(s) hoe dat die letteren, de welcke de slotelen sijn van musike, in vier sonderlinghe deelen ghedeelt sijn, naar de ghelijckenesse ende deelinghe vanden grade van musike, also hier voren gheseit es int cappittelum vander F. Waer af de slotele van gamut de eerste es op huer seluen ende de slotel es een griecxse g aldus: . Ende heet clauis grauissima, dats te segghene de slotel (fol. 103^v) vanden alre nedersten oft zwaersten sanghe oft grade van musike.

Het ander deel es van A re tot G sol re ut in spacie, beede daer inne begrepen. Ende alle die slotelen die tusschen A re ende G sol re ut zijn, als voornoemt es, heeten claues graues. Dats te segghene de slotelen vanden onderste grade oft zwaren grade van musike.

Ende noteert dat dese slotelen van dese twee deelen ghefiguereert zijn bij hooft letteren aldus als exemplum: , A, B, C, D, E, F, G. Maer die b die behoort viercante te sijne aldus: ♭ want het es ♭ dure,

[p. 36]

ghelijck ghij hier na noch hooren sult.

Het derde deel es van A la mi re in regule tot G sol re ut in regule van den slotelen ende dese slotelen heeten claues acute, dats te segghenne de slotelen vanden middel sanghe van musike. Ende dese slotelen vanden bouen sanghe worden ghemeenlijck³³ ghefigureert bij mikel³⁴ letteren aldus: A, b, c, d, e, f, g ghelijc als bouen diet verstaet.

Het 4de deel vanden slotelen es van A la mi re in spacie, tot E la in regele, beede dese graden daer in begrepen. Ende bedij alle de slotelen die sijn tusschen AA la mi re in spacie, ende EE la, die heeten claues superacute, dats te segghene die slotelen vanden alre opperste sanghe ende grade van musike. (fol. 104^r) Ende dese slotelen werden gheformeert aldus: AA, ♭♭, CC, DD, EE.

33 ghemeenlijck: gewoonlijk.

34 mikel: kleine.

(12) (Cappittelum M)aant.

Aldus muechdij claerlijc mercken dat elcken graed van musike een slotel heeft, de welcke ten hoofde staet³⁵ vanden woorde, uwtghenomen alleenlijc B fa ♭ mij, het zij in spacie oft in regule staende, heeft twee slotelen B, ronde b, ende ♭, viercante ♭. Ende in elcken slotele so volcht zijn note, ende bij dien noo muecht ghij sien dat B ronde b, es de slotele van fa, ende ♭ viercante ♭, es de slotele van mij, ende daer omme scrijft men ende segtmen B fa ♭ mij. Dats te segghene: zoo wanneer dat ghij een ronde B gheteekent vint in B fa ♭ mij, soo moet ghij daer singhen mij ende gheen fa. et certum

35 ten hoofde staet: voorop staat, voorafgaat.

(13) Cappittelum Naant.

Voort zo wanneer dat ghij eenighe graed noomt van musike, so trect ter stont daer af de eerste sille-

[p. 37]

bee³⁶, te wetene de lettere die ten hoofde staet, want dat es de slotele. Ende als die slotel af ghetrocken es, zoo menighe silbeen³⁷ alser dan blijft, zoo menighe note heeft dien graed.

Exemplum: neimt G sol re ut ende segt aldus: G sol re ut, tellende op dijne vingheren, ende ghij sult vinden vier vergaringhe oft silbeen, te wetene: G es eene, sol es twee, re es drie, ut es viere.

Ende wanne(e)r ic die G aftrecke, so bliuen mij drie noten certum: sol re ende ut. (fol. 104^v) Ende G es de slotele. Ende bij desen so eist dat men die kinderen leert.

G sol re ut heeft eenen slotel ende drie noten. Welc es de slotel? G; ende welc sijn die noten? Sol re ende ut. Ende aldus van allen anderen graden van musike, elc bijsonder, uwtgenomen alleenlijc B fa ♭ mij, als hier voren gheseit es. Maer hoe wel dat elcken graed van musike sijn propre slotel heeft, ghelijc hier vooren bewesen es, nochtan soo en vseertmen sdaechs³⁸ ghemeenlijc niet meer dan 6 (sesse)³⁹ slotelen, ghelijc v hier naer bewesen wort.

36 sillebee: betekent hier: letter. Zie ook voetnoot 30.

37 silbeen: hier syllaben; dit zijn de namen van de noten. In de volgende alinea wordt dit ‘vergaringhe’ genoemd.

38 sdaechs: hedendaags, tegenwoordig.

39 sesse: staat in het Hs. ook tussen haakjes.

(14) Cappittelum Oaant.

Te wetene den eersten slotele es g(e)screuen gammut int griecxse aldus ende die siet men selden, het

[p. 38]

en ware in basconter van discante⁴⁰.

De 2ste slotel es een viercante b aldus ♭ ende heet ♭ duere ende es de slotele van ♭ mij oft vanden beeden b fa ♭ mij, als men daer in singhen moet.

Eneghe maken die viercante b aldus maer zij dolen ende doen qualijcke⁴¹, want dit teeken es tproper teekene daermen de groote halue toonen bij verkent, ghelijc ghij sien sult inden aert vanden contrepointe⁴². Den derden slotel es C fa ut in regel, den welcken slotel in simplen sanghe men figureert aldus oft in discante aldus , oft aldus .

Den vierden slotele es een ronde B aldus B ende dat es de slotel van B fa ♭ mij, alsmen daer fa singhen moet, het sij in spacie oft in regule.

Den 5sten slotele es een C van sol fa ut (fol. 105^r) welcke slotelen in simplen sanghe men figureert aldus C oft aldus . Ende in discante aldus , oft aldus ende es alleleens, weder die slotelen idel⁴³ sijn oft ghevult.

De seste slotele es de G van G sol re ut in regule, de welcke men in simplen sanghe⁴⁴ figuereert aldus G, ende in discante G^u aldus⁴⁵.

40 basconter van discante: basconter is mij niet van elders bekend. Wellicht betekent dit de lage tonenpartij bij meerstemmigheid; discante: de kontekst waarin middeleeuwse theoretici van de muziek deze term gebruiken is niet steeds even duidelijk of konsekwent. Het is soms de leer van de intervallen tussen de noten, soms betekent het meerstemmigheid. Het verband met meerstemmigheid is in alle geval essentieel daar een melodie gezongen werd door een tenor (de cantus planus of firmus); deze melodie werd begeleid door een tweede, bijkomstige melodie, de discantus, een vorm van contrepointe (zie noot 42).

41 qualijcke: verkeerd.

42 contrepointe: de wetenschap van de contrepoint is de combinatie van de klanten door aan elk deel van de harmonie een bepaalde formatiewet en een eigen individualiteit te verlenen, m.a.w. de kunst van het gelijktijdig combineren van melodieën (vgl. noot 40).

43 idel: leeg, niet zwart gemaakt.

44 Na sanghe staat in het Hs. men.

45 Hierna is een plaats in het Hs. opengelaten.

[p. 39]

Alle dese slotelen⁴⁶, welcke slotelen ghij merckelijc vinden sult hier naer in de exemplen vanden 7 proprieteiten van sange in musike int speciale.

Ende is wel te verstane dat al ditte niet en spreict dan vanden gheregelder musike, de welcke heet musica claris, want in musica ficta, dats te seggene in gheveinsde musike, soo soude de ronde B ende de viercante ♭ staen buten huere natuereliken grade, gelijc ghij hooren ende zien sult alsmen van gheueinsde musike tracteren staende sijn⁴⁷ sal, welc de voysen oft de noten sijn daermen alle musike mede singhen mach ende dat van huere natuere.

46 Na slotelen lijkt een deel van de zin overgeslagen te zijn: zoiets als: vseertmen sdaechs.

47 staende sijn: beginnen

(15) Cappittelum Paant.

Voort zoo suldi weten datter 6 voysen sijn oft 6 noten ende niet meer int generale, daermen alle musike mede sinct die in de werelt es. Dat sijn te wetene dese: ut, re, mi, fa, sol, la ende dat tusschen ut ende re clemmende, oft tusschen ut ende re dalende, es een vul toon, tusschen mij ende fa clemmende, oft tusschen fa ende mij dalende, en es maer een (fol. 105^v) cleen half toon, dats te segghene gheenen vullen toon. Ende als men segt eenen haluen, zoo en sult ghij dat also niet verstaen als oft eenen haluen toon de g(e)rechte helt sceede⁴⁸ ware van eenen vullen toone.

Want men gheene vulle toonen in gheene twee ghelijcke deelen deelen en mach. Nochtan deelt men de vulle toon wel in twee deelen, maer niet na den sanghe, maer naer de scriftuere⁴⁹. Ende daer af dat een deel heet semitonum⁵⁰ minus, dats te segghene een cleen half toon, en-

48 gerechteheit sceede: preciese helft-scheiding, juist de helft.

49 scriftuere: schriftelijke weergave op de notenbalk.

50 semitonum: het Hs. heeft semitomum.

[p. 40]

de het andere deel heet semitonum⁵¹ maius, dats te segghene een groot half toon.

Ende voort tusschen fa ende sol clemmende, ende tusschen sol ende fa dalende, soo es een vul toon. Ende tusschen sol ende la clemmende oft tusschen la ende sol dalende, soo es een vul toon, als blijct in dese naervolghende figuere:

51 semitonum: het Hs. heeft semitomuns.

(16) Cappittelum Qaant.

Ende om dies wille dat hier voren gheseit es vanden cleenen half toon ende vanden grooten, de welcke, zij sijn cleen oft groot, men mach bekennen als hier naer. Maer men sal weten datmen gheene halue toonen en vint anders dan tusschen fa ende mij oft mij ende fa. Ende dese muechdij bekennen aldus.

So wanneer dat men⁵² mij ende fa oft (fol. 106^r) fa ende mij beede vint staende in eenen graed van musike, oft beede in een regule oft beede in een spacie staende zijn, so segt dan dat tusschen dat fa ende dat mij een groot half toon es. De welcke fa ende mij ghij beede niet en sult vinden staende in eenen graed van musike, noch

52 men: in het Hs. staat tusschen in pl. van men.

[p. 41]

beede in regele, noch beede in spacie, dan alleenlijc in die twee: B fa ♭ mij.

Exemplum

Want in teerste B fa ♭ mij daer staet fa ende mi beede in spacie, ende int tweeste B fa ♭ mij daer staet fa ende mij in regule. Ende aldus moechdij bij exemplum⁵³ ende bij scriftueren merckelijc hooren dat ghij gheenen haluen toon meer en hebt in alle die hant oft in scala musicalis, dan alleenlijc in die twee B fa ♭ mij, et certum.

53 exemplum: het Hs. heeft exemplem.

(17 Cappittelum) Raant.

Maer den grooten half toon machmen bekennen aldus: zoo wanneer dat ghij fa ende mij, oft mij ende fa vint in twee diuersche graden van musike, so dat fa staet inden eenen graet ende mij inden anderen.

Exemplum

Ghelijc fa: staet die in spacie, soo staet mij in regule, oft staet mij in spacie, soo staet fa in regule. Soo segt dat tusschen dat fa ende dat mij dalende, oft mij ende fa clemmende, deen staende in spacie dander in regule, maer eenen haluen toon en is.

(18) Cappittelum Saant.

Ende deser haluen toonen hebdij 7 binnen der handt van musike, te wetene:

Het eerste es tusschen mij van B ♭ mij ende fa van C fa ut, ende daer staet mij in regule ende fa in spacie.

Het (fol. 106^v) 2ste hebdij tusschen mij van E la mij in spacie ende fa van F fa ut in regule, ende daer staet mij in spacie ende fa in regule.

Het 3de hebdi tusschen mij van A la mi re in regule ende van B fa ♭ mij in spacie.

Het 4de hebdi tusschen mij van B fa ♭ mij in

[p. 42]

spacie ende fa van C sol fa ut, ende daer staet mij in spacie ende fa in regule.

Het vijfste hebdij tusschen mij van E la mij in regule ende fa van F fa ut in spacie, ende daer staet mij in regule ende fa in spacie.

Het 6ste hebdij tusschen mij van AA la mi re in spacie ende fa van BB fa ♭ mij in regule, ende daer staet mij in spacie ende fa in regule.

Het 7ste hebdi tusschen mij van ♭♭ in regule ende fa van CC sol fa, ende daer staet mij in reghule ende fa in spacie.

Besiet nv de figuere van scala musicalis oft also niet en es, ende ghij sult vinden ja!

(19) Cappittelum Taant.

Merct ooc harde wel in scala musicali(s) dat hoe wel dat fa ende mij int eerste van B fa ♭ mij beede staen in een spacie, nochtans soo ne mach men mij in B fa ♭ mij inden seluen ghelijcken soon⁵⁴ niet singhen.

Want tusschen mij van A la mi re in regule, ende fa van B fa ♭ mij in spacie, zoo en es maer een cleen half toon, mits dat fa ende mij daer staen in twee diuersche graden van musike, ghelijc v dat (fol. 107^r) gheleert es in littera S.

Ende tusschen fa van B fa ♭ mij in spacie ende sol van C sol fa ut es eenen vullen toon (de welcke) in hem besluut eenen grooten haluen toon ende een cleen, ghelijc v dat gheleert es in littera P.

Bij den welcken het blijct dat tusschen A la mi re in regule ende C sol fa ut sijn drie halue toonen, te wetene: mij A la mi re tot fa van B fa ♭ mij een cleen half toon, ende van fa in B fa ♭ mij tot sol in C sol fa ut een vul toon, twelcke es een groot half toon ende een cleen half toon.

54 soon: Fr. son: toonaard, wat in de volgende alinea ‘graden van musike’ genoemd wordt.

[p. 43]

Ende tusschen re van A la mi re in regule ende mij in B fa ♭ mi in spacie, soo es een vul toon. De welcke vullen toon in hem b(e)sluut eenen grooten haluen toon ende eenen cleenen, ghelijc hier voren gheseit es dat tusschen mij van B fa ♭ mij ende fa van C sol fa ut, soo en es maer eenen grooten haluen toon, mits dat fa ende mij daer staen in twee diuersche graden van musike.

Bij den welcken het blijct dat tusschen A la mi re in regule ende C sol fa ut sijn drie halue toonen, te wetene: van re in A la mi re tot mij in B fa ♭ mij een vul toon, de welcke in hem seluen besluut een groot half toon ende eenen cleenen. Ende van mij in B fa ♭ mij tot fa van C sol fa ut, soo en eist maer een cleen half toon.

Dan telt aldus: van mij in A la mi re tot fa in B fa ♭ mij een cleen half toon; van fa in B fa ♭ mij tot mi in B fa ♭ mij een groot half toon. Ende van mij in B fa ♭ mij tot fa in C sol fa ut een cleen half toon. So hebdij tusschen A la mi re (fol. 107^v) in regule tot C sol fa ut drie haluen toonen, te wetene twee cleene ende een groot, ghelijc dat blijct in de naervolghende figuere. Ooe siet ghijt merckelijc also wel in scala musicali(s) als in dese exemplum hier onder:

(20 Cappittelum AA)aant.

Dat fa in B fa ♭ mij naerder staet an A la mi re dan an C sol fa ut, ende mij van B fa ♭ mij staet naerder an C sol fa ut dan an A la mi re, als waer es, het blijkt datmen fa in B fa b mij niet singhen en mach inden seluen ghelijcken toon daer men mij in singt. Ende omme dese redene wille so moet B fa b mij nootsakelijc twee slotelen hebben buten alle andere graden van musike, te wetene B, ronde B, de welcke es de slotel van fa, ende ♭, viercante

[p. 44]

♭, de welcke es de slotel van mij in B fa ♭ mij in spacie bijsonderlinghe staende fa ende mij, bij comperatien van⁵⁵ A la mi re in regule ende C sol fa ut. Alsoo eist ooc van fa ende mi in B fa b mij in regule, bij comperatien van AA la mi re in spacie ende CC sol fa.

55 bij comperatien van: in vergelijking met.

(21) Besiet scala musicalis welcke de proprieteiten sijn van musike. Het vierde tractaet. Cappittelum BBaant.

Hier moet ghij weten datter drie proprieteiten sijn int generale vander hant oft in scala musicali(s), te wetene ♭ dur, natuere ende B mol.

Het es ♭ dure zoo wanneer datmen ut singt daer de (fol. 108^r) Slotele G es, bij den welcken ut men singt veruolghende tb(e)leet, dander vijf noten: re, mi, fa, sol, la. Ende heet ♭ dure omme dies wille datmen tmij alle de noten van diere proprieteit inden grade daer mij valt, daer de slotele es een viercante ♭ als ♭, ende in B fa b mij hart ende stijf singhen⁵⁶ moet, bij dat men fa singhen soude vp dat fa stonde inden seluen graed ende die slotel waer een B rondt.

Het es natuere soo wanneer datmen vt singt daer de slotele es een C, bij den welcken men singt veruolghende ut ende beleet⁵⁷ dander vijf noten: re, mi, fa, sol, la. Ende heet natuere omme dies wille datmen alle de noten van dier proprieteit euen gheregeldelijc ende euen natuerlijc singt, sonder deene⁵⁸ meer dan dander te verhardene ofte te versoetene, b(e)houden⁵⁹ altoos een cleen

56 na singhen staat in het Hs. men.

57 beleet: ‘singt’ en ‘beleet’ blijken synoniemen te zijn (vgl. ook de volgende alinea).

58 deene: het Hs. heeft daene.

59 behouden: behalve of behoudende (?).

[p. 45]

half toon tusschen fa ende mij ende mij ende fa.

Het es B mol soo wanneer datmen ut singt daer de slutel es F, bijden welcken ut men veruolghende singt ende beleet dander vij noten: re, mi, fa, sol, la. Ende heet B mol omme dies wille datmen fa van diere proprieteit inden graed daer fa valt, daer de slotele es een ronde B als in B fa ♭ mij, flaulijc singhen moet ende soetelijc inden seluen graed ende die slotel ware een ♭ b.

Experiment ende de smake van desen suldij beuinden ende b(e)uoelen⁶⁰ int singhen bet dan in ghescrifte. et certum.

60 beuoelen: aanvoelen, horen.

(22) (fol. 108^v) Hoe menighe deductie, dats te segghene hoe menighe waruen dat ghij vt, re, mi, fa, sol, la hebt in de gheheele hant oft in scala musicali(s).
5ste cappettel littera CCaant.

Door⁶¹ dien dat int vierde cappittel hier voren bewesen es datter drie proprieteiten van sanghe sijn int generale, te weiten ♭ dur, natuer ende B mol, ende dat het vt van ♭ dur b(e)gint op de G, ende het vt van natuer op C. Ende het vt van B mol op de F. Ende ghij merkelijcke⁶² ziet in de hant ende in de scala musicali(s) datter drie slotelen van de G zijn, te weten van van gammut, et certum⁶³, de G van G sol re ut in de spacie, ende de G van G sol re ut in regule.

Soo moet ghij ooc segghen datter drie zanghen ende drie deductien van ♭ dure zijn in de handt oft in de scala musicalis, daer af dat den eersten sang oft die eerste deductie van ♭ dur begint int ut in G sol re ut in spacie ende hendt int la van E la mij in regule.

61 Door: het Hs. heeft Voote (?).

62 merkelijcke: duidelijk.

63 et certum: werd te vroeg door de scribent toegevoegd. Het behoort eigenlijk wel op het einde van de alinea te staan (na regule).

[p. 46]

Soo moet ghij ooc segghen datter drie zanghen ende drie deductien van ♭ dure zijn in de handt oft in de scala musicalis, daer af dat den eersten sang oft die eerste deductie van ♭ dur begint int ut int G sol re ut in spacie ende hendt int la van E la mij in regule.

Ende die tweede deductie van B dure begint int ut van G sol re ut in regule ende hendt int la van EE la.

Sghelijcx⁶⁴ siedi merckelijcken datter twee slotelen van C sijn in de handt oft in scala musicali(s) daermen ut singt, te wetene de C van C fa ut ende de C van C sol fa ut.

Ende bij desen soo moet ghij ooc segghen datter twee (fol. 109^r) sangen oft twee deductien van natuere sijn in de handt ende in scala musicali(s). Daer af dat den eersten sang oft de eerste deductie van natuere begint int ut van C fa ut ende hendt int la van A la mi re in regule.

Ende de anderen sang oft de tweeste deductie van natuere b(e)gint int ut van C sol fa ut ende hendt int la van A la mi re in spacie.

Ten terden soo siet ghij merckelijc datter ij slotelen van F zijn inde handt oft int scala musicalis, te wetene F van F fa ut in regule ende van F fa ut in spacie. Ende bij desen so moet ghij ooc segghen datter twee sanghen oft twee deductien van B mol zijn inde handt oft in scala musicalis. Daer of dat eersten zang ofte eerste deductie van B mol b(e)gint in vt van F fa ut in regule uel⁶⁵ spacie, ende hendt in la van D (la) sol re.

Dien tweesten sang ofte tweeste deductie van B mol begint in ut van F fa ut in spacie ende hendt int la van DD la sol.

Ende bij alle desen soo eist datmen seght datter 7uenderhande sanghe oft deductien zijn in de handt oft in scala musicali(s) int speciale, als drie sanghen van ♭ dure, twee sanghen van natuere, twee sanghen van B mol,

64 Sghelijcxs: insgelijks, eveneens.

65 deel: Lat. vel, of.

[p. 47]

waerop de exemplen hier naer volghen, et certum:

Den eersten sang van ♭ dur
Den eersten sang van natuere
Den eersten van B mol
Den 2ste sanc van ♭ dur
Den tweesten sang van natuere
Den 2sten sanc van B mol
(Den 3sten sanc van ♭ dur)

(23) Cappittelum DDaant.

Mutacie oft wisselinghe es soo wanneer dat omme clemmende oft dalende vander eender proprieteit mit dander, oft van der eender deductien in dander. Dat es wanneer tverual vanden eenen sanghe het ander verual niet verstrecken⁶⁶ en mach sonder wisselinghe van noten.

Alst waerbij dat ghij de laeste note vanden eenen sanghe moet laten varen, ende nemen daer voren een note van eender ander deductie, de welcke v naest⁶⁷ bringhen

66 verstrecken: geven, mogelijk maken.

67 naest: het makkelijkst, het vlugst.

[p. 48]

mach tot daer ghij wesen moet, het sij clemmende oft dalende. Wel verstaen zijnde dat die note, die ghij laet varen, ende de note die ghij daer voren in wisselinghe neimt⁶⁸, beede van eenen grade van musike moeten sijn. Ende niet van diuersche graden. Ende behooren ooc onder eenen slotele, zoo dat men die note, te wetene die ghone die ghij laet varen ende die ghij daer voren in wisselinghe neimt, beede (fol. 110^r) inden seluen ghelijcken soon singhen mach. Dats een condicie.

68 neimt: het Hs. heeft niemt.

(24) Cappittelum EEaant.

Et nota dat omme der eersten condicien wille zoo ne muechdij gheen la wisselen om fa, noch fa om la, noch mij om ut, noch ut om re oft mij, noch la om ut, noch ut om la. Want in gheenen graden van musike in alle de handt noch in scala musicalis, soo ne hebdij la daer ghij ut hebt, noch ut daer ghij la hebt.

Sgelijcx soo en hebdi ooc gheen fa daer ghij la hebt, noch la daer ghi fa hebt, noch ghij en hebt gheen mij daer ghij ut hebt, noch ut daer ghij ghij mij hebt.

Sghelijcx hoe wel dat ghij in A la mi re wisselen muecht la om mij ende mij om la ende la om re ende re om mij, mids dat A la mi re drie noten heeft: la, mij ende re, soo ne muechdij nochtans la om re niet wisselen in E la mij, mids dat E la mij gheen vt en heeft.

Omme der 2ste condicien wille soo ne heeft B fa ♭ mij gheen wisselinghe, want al heeft B fa ♭ mij twee noten, te weten fa ende mij, nochtans so ne mach men fa niet wisselen om mij, noch mij om fa. Hoe wel dat fa ende mij in B fa ♭ mij, beede in eenen graed staen van musike, nochtans hebben sij diuersche slotelen ende (staen) niet onder eenen slotele. Want fa staet onder die slotel vande ♭ B, ende noch bouen dien, so machmen in B fa ♭ mij fa niet wisselen om mij noch (fol. 110^v) mij om fa, mits datmen fa in B fa ♭ mij niet singhen en mach inden seluen

[p. 49]

ghelijcken soon daermen mij in sincgt, noch mij inden seluen soon daermen fa in sincgt, ghelijc hier voren b(e)wesen es.

(25) (Cappittelum) FFaant.

Item aengaende de wisselinghe van grade te grade in de hant oft in scala musicalis, soo onthout dese drie regulen.

Derste regule es so dat in wat grade van musike daer maer een enkel note en es, daer en mach gheen wisselinghe vallen. Ende bij desen regule soo ne heeft gammut A re B mij ende EE la geen wisselinghe, want elc van desen grade maer een enckel note en heeft.

Den 2sten regule es dat som van wat grade van musike dat twee noten sijn, daer moghen vallen twee wisselinghe, te wetene die eerste note om die tweeste, dats een wisselinghe. Ende de 2ste note om die eerste, ende dat es die tweeste wisselinghe, uwte ghenomen in B fa ♭ mij alleene, twelcke gheen wisselinghe en heeft, also hier voren bewesen es.

Ende bij desen regule so ne heeft C fa ut D sol re beede de E la mij ende beede de F fa ut ende CC sol fa ende DD la sol elc twee wisselinghe, mids dat elc van desen graden twee noten heeft.

Der 3den regule es so dat in wat grade van musike daer drie noten zijn, daer moghen vallen sesse wisselinghen, te wetene de eerste om di(e) (fol. 111^r) tweeste, dats een wisselinghe, ende de 2ste om die eerste, dat sijn twee wisselinghen, ofte die eerste om de laeste, dat sijn drie wisselinghen, oft die laeste om die eerste, dat sijn vier wisselinghen, oft die 2ste not om die laetste, dat sijn vijf wisselinghen, oft die laetste om die 2ste dat⁶⁹ sijn sesse wisselinghe(n).

Ende bij desen regule so⁷⁰ heeft beede de G sol re ut ende beede de A la mi re ende C sol fa ut ende D la

69 dat: het Hs. heeft dats.

70 so: na so volgt in het Hs. ne.

[p. 50]

sol re elc sesse wisselinghe(n), mits dat zij elc drie noten hebben.

(26 Cappittelum) GGaant.

Ghij moet ooc weten dat men de wisselinghe orboort⁷¹ om tweederhande saken wille oft in twee manieren, te wetene als men wisselen moet ter cause van⁷² dien dat den eenen sancg den anderen niet verst(r)e(c)ken en mach, mids dat den tweesten sancg hoogher oft neder gaet dan den eersten sancg verstrecken mach.

Ende dan so suldij den eersten sang alsoo verre beleeden⁷³ als ghij muecht zonder wisselen, ende als ghij niet voorder en moecht sonder wisselen, soo suldi neerstelijcken merken welcke vanden sesse noten: ut, re, mij, fa, sol, la, oft la, sol, fa, mij, re, ut, v naest leeden mach tot den tweesten sanghe, het sij clemmende oft dalende. Ende die note die v naest leeden mach dat es de note die ghij in wisselinghe nemen moet ende laet dander varen.

71 orboort: gebruikt.

72 ter cause van: omwille van.

73 beleeden: zingen, voortzetten (zie voetnoot 57).

(fol. 111^v) (27 Cappittelum) HHaant.

Nota oft du wisselen moest ter cause van enighen slotel die ghij vint anders dan dander daer ghij bij ghesonghen hebt. Exemplum. Als oft ghij te voren in B fa ♭ mij altoes mij ghesonghen hadt bij ♭ dur, ende ghij dan een rondt B gheteekent vont in B fa ♭ mij, so moest ghij dan daer voor fa singhen, daer ghij te voren mij ghesonghen hadt. Ende bij dien den sancg van ♭ dur soudt ghewisselt worden inden sancg van B mol, al waert ooc soo,

[p. 51]

dat ghij anders wel soudt hebben moghen voort singhen sonder wisselinghe, en hadt ghij die ronde B niet gheteekent vonden B fa ♭ mij, soo moest ghij voordan mij singhen, daer ghij tevoren fa ghesonghen hadt. Ende bij dien den sancg van b mol soude ghewisselt worden inden sancg van ♭ dure, al waert ooc soo dat ghij anders hadt moghen voort singhen sonder wisselinghe, al en hadt ghij die ♭ B niet gheteekent ghevonden.

Exemplum

(28 Cappittelum) IIaant.

(fol. 112^r) ut heeft eenen slotele ende eene note ende gheen wisselinghe. Gamme, de griecxse g aldus , dat es de slotele ende ut es die note. Waerbij sincgt (men) dat ut? Bijder eerste ♭ dur van hem seluen, mids dat de slotele van gamut gheen wisselingh en heeft om dat maer een note en heeft scriuet ut. Proeft dat: ut. Exemplum ut.

A re heeft eenen slotel ende een note ende gheen wisselinghe. A es de slotele ende re es de note. Waerbij singt (men) dat re? Bij den eersten ♭ dur van gammut. Proeft dat:re re ut. Ende waer omme heeft A re gheen wisselinghe? Om dat maer een note en heeft.

B ♭ mij heeft eenen slotele ende een note ende gheen wisselinghe. ♭ viercante ♭ dat es de slotele ende mij es die note. Waerbij sincgt men dat mij? Bij den eersten ♭ dure van gammut. Proeft dat: mij re ut. Ende waer bij en heeft mij gheen wisselinghe? Omme dat maer een note en heeft.

[p. 52]

C fa ut heeft eenen slotele ende twee noten ende twee wisselinghe. C es de slotele, fa ende ut sijn die noten; fa om ut ende ut om fa dat sijn de wisselinghen. Waerbij sincgtmen fa? Biider eerster B ♭ dur van gammut. Proeft dat: fa fa mij re ut. Ende waer bij singtmen vt? Bij den eerster natuere van hem seluen, mits dat de slotele van C fa ut de eerste C es. Prouft dat: ut fa; mij ut wisselt men om te clemmende vanden ♭ dur van gammut in de eerste natuere ende ut om fa om te (fol. 112^v) dalenne anden eersten natuere tot den eersten ♭ durre.

Exemplum als hier:

D sol re heeft een slotele ende twee noten ende twee wisselinghe. D es de slotele, sol ende re dat sijn de wisselinghe. Waerbij singtmen sol? Bij den eersten ♭ dure van gamut. Proeft dat: sol fa mi re ut. Waer bij singtmen dat re? Bijden eersten natuere van C fa ut. Prouft dat: re ut. Sol om re wisseltmen om te clemmene vanden eersten ♭ dure int eerste natuere ende re om sol om te dalenne vanden eersten natuere inden eerste ♭ dure.

Exemplum

E la mij in spacie heeft eenen slotel ende twee noten. Ende twee wisselinghe. E es de slotele, la ende mij die noten. Ende la om mij ende mij om la dat sijn de wisselinghe. Waerbij sinctmen dat la? Bij den eersten ♭ dur van gammut. Proeft dat: la sol fa mi re ut. Waer bij sinctmen dat mij? Bij den eersten natuere van C fa

[p. 53]

ut. Proeft dat: mi re ut. La om mij wisseltmen om te clemmene vanden eersten ♭ dur in de eerste natuere, ende mij om la om te dalenne vanden eersten na(fol. 113^r)tuere inden eersten ♭ dur.

Exemplum:

F fa ut in regule heeft een slotel ende twee noten ende twee wisselinghe. F dat es de slotele, fa ende ut sijn de noten, ende fa om ut ende ut om fa sijn de wisselinghe. Waerbij singtmen fa? Bijder eerster natuere van C fa ut. Prouft dat: fa mij re ut. Waer bij singtmen dat ut? Bijden eersten B mol van hem seluen, mids dat de slotele van dit F fa ut es deerste. Proeft dat: ut. Fa om ut wisseltmen omme te clemmenne vanden eersten natuere inden eersten B mol, ende ut om fa om te dalenne vanden eersten B mol in 1ste natuere.

Exemplum:
F fa ut in regule

G sol re ut in spacie heeft eenen slotele ende drie noten ende sesse wisselinghen. G es de slotele sol ende re ende ut sijn die noten. Sol om re ende re om sol ende sol om ut ende ut om sol ende re om ut ende ut om re dat sijn de wisselinghe. Waerbij singtmen sol? Bijder eerster natuere van C fa ut. Proeft dat: sol fa mij re ut. Waerbi singtmen dat re? Bijden eersten B mol van F fa ut. Prouft dat:re ut. Waer bij singtmen dat ut? Bijden (fol. 113^v) Be dure van hem seluen, mids dat de slotele van dit G sol re ut es. De tweeste G prouft dat:ut. Sol om re wisselt men om te clemmene vander eersten natuere inden eersten B mol, ende re om sol om te dalenne vanden eersten B mol inde eerste natuere. Sol wisselt men om ut omme te clemmene vander eerster natuere in de tweeste ♭ dur. Ende re wisseltmen om ut omme te clemmene vander

[p. 54]

[p. 55]

eerster B mol inden tweester b dure, ende ut om re omme te clemmenne vander b dure inder eersten B mol.

Exemplum:

A la mi re in regule heeft eenen slotel ende drie noten ende sesse wisselinghe. A es de slotel, la, mi, re dat zijn de noten. La om mi, ende mi om la, ende mi om re, ende re om mi, dat zijn die sesse wisselinghen. Waer bij singt (men) la? Bijden eersten natuere van C fa ut. Prouft dat: la sol fa mi re ut. Waerbij singtmen mij? Bijden eersten B mol van F fa ut. Prouft dat: mi re ut. (fol. 114^r) Waer bij sing(t)men dat re? Bijder tweester B dur van G sol re ut. Proeft dat: re ut. La om mij wisseltmen om te clemmene vander eerster natuere inder eerster B mol, ende mij om la omme te dalenne vanden eersten B mol in de eerste natuere. La om re wisselt men om te clemmene vander eerster natuer in de 2ste ♭ dur, ende re om la om te dalenne vander 2ster ♭ durre in de 1ste natuere. Ende mi wisseltmen om re om te clemmene vander eersten B mol inden 2ste ♭ dure. Ende re om mi om te dalenne vanden 2sten ♭ dure inden eersten B mol.

Exemplum:

[p. 56]

B fa ♭ mij heeft twee slotelen ende twee noten ende gheen wisselinghe. B, ronde b, ende ♭, viercante b, dat sijn de slotelen. Fa ende mij dat sijn die noten. B, rondt b, dat es de slotel van fa ende ♭, viercante b, dat es de slotel van mij. B, rondt b, es b mol ende ♭, viercante b, es ♭ dur. Waer bij sing(t)men fa? Bijden eersten B mol van F fa ut. Prouft dat: fa mi re ut. Waerbij singtmen tmij? (Bijden) 2sten ♭ dur van G sol re ut. Prouft dat: mi re ut. Ende (fol. 114^v) waeromme heeft B fa ♭ mij gheen wisselinghe? Om dat fa ende mij staen onder diuersche slotelen ende niet onder eenen slotele⁷⁴. Want fa staet onder de ronde B ende mij staet onder die ♭, viercante b. Ende ooc omme datmen fa ende mij in B fa ♭ mij beede in eenen ghelijcken soon niet singhen en mach, hoe wel dat zij hier voren beede in een spacie staen.

C sol fa ut heeft eenen slotel ende drie noten. C dat es de slotele, sol ende fa ende ut dat sijn die noten. Ende heeft ooc 6 wisselinghe: sol om fa, ende fa om sol, ende sol om ut, ende ut om sol, ende fa om ut, of ut om fa, dat sijn de wisselinghe. Waerbij singt men sol? Bijden eersten eersten B sol van F fa ut. Prouft dat: sol fa mij re ut. Waer bij singtmen dat ut? Bijder tweester natuere van hem seluen, mits dat de slotel van C sol fa ut 2ste C es. Prouft dat: ut. Sol om fa wisseltmen om te dalenne vanden eersten B mol in de 2ste B dur. Ende fa om sol wisseltmen omme te clemmenne oft om te dalenne vanden 2sten dur inden eersten B mol. Sol om ut wisseltmen omme te clemmenne vanden eersten B mol tot in de 2ste natuer, ende int contrarie, omme te dalenne vanden eersten natuere inden eersten B mol. Fa om ut wisselt men omme te clemmene vander 2ste ♭ dure in de tweeste natuere, ende ut om fa om te dalenne vander 2ster natuere inder 2ste ♭ dur.

Waer bij singt men t fa? Bijder tweester ♭ dur van G sol re ut. (fol. 115^r) Proeft dat: fa mi re ut.

74 slotele: Het Hs. heeft slotelen.

[p. 57]

Exemplum als hier:

D la sol re heeft eenen slotel ende drie noten ende sesse wisselinghe. D dat es de slotel, la sol re sijn die noten. La om sol ende sol om la wisseltmen, ende la om re, ende re om la, ende sol om re, ende re om sol, dit sijn die wisselinghen. Waer bij singtmen la? Bijden eersten B mol van F fa ut. Prouft dat: la sol fa mi re ut. Waer bij singtmen tsol? Bijder tweester ♭ dur van G sol re ut. Prouft dat sol fa mi re ut. Waerbij singtmen dat re? Bijder 2ster⁷⁵ natuere van C sol fa ut. Prouft dat: re ut. La om sol wisseltmen om te dalenne vanden eersten B mol inden 2sten ♭ dur, ende sol om la omme te dalenne vanden 2sten ♭ dur inden eersten B mol. La om re wisseltmen om te clemmenne vanden eersten B mol inde 2ste natuere, ende re om la om te dalenne vanden 2sten natuere inden eersten B mol. Ende sol om re wisseltmen omme te clemmenne vanden 2sten ♭ dure inde 2ste natuere, ende re om sol om te dalenne vanden 2sten natuere inde 2ste ♭ dur.

Exemplum hier naer⁷⁶.

E la mi in regule heeft eenen slotel ende twee noten ende twee wisselinghe. E es de slotel, la ende mi syn die noten. La om mi ende mi om la dat sijn die wisse-

75 2ster: het Hs. heeft ijster.

76 Hierna volgen twee rijen notenbalken, de noten echter zijn niet aangebracht.

[p. 58]

linghe. Waerbij singtmen tla? Bijder 2ster ♭ dur van G sol re ut. Prouft dat: la sol fa mi re ut. Waerbij singtmen tmij? Bijder tweester natuere van C sol fa ut. Prouft dat: mi, re, ut. La om mij wisseltmen omme te clemmenne vander 2ster ♭ dur inde 2ste natuer. Ende mi om la omme te dalenne vander 2ster natuer inde tweeste ♭ durre.

Exemplum⁷⁷.

F fa ut in spacie heeft eenen slotel ende twee noten ende twee wisselinghen. F es die slotel, fa ende ut dat sijn die noten. Fa om ut ende ut om fa dit sijn die wisselinghe. Waer bij singtmen tfa? Bijden 2sten natuere van C sol fa ut. Prouft dat: fa, mi, re, ut. Waerbij singtmen het vt? Bijden 2sten B mol van (fol. 116^r) (den)seluen, mids dat de slotele van dit F fa ut es de 2ste F es. Prouft dat: ut. Fa om ut wisselt men omme te clemmenne vander 2ster natuere inden 2sten B mol, ende ut om fa om te dalenne vanden tweesten B mol inde 2ste natuere.

Exemplum als hier nae⁷⁸.

G sol re ut in regule heeft eenen slotel ende drie noten, 6 wisselinghen. G es de slotel, sol re ende ut sijn de noten. Sol om re ende re om sol ende sol om ut ende ut om sol ende ut om re ende re om ut, dit sijn die wisselinghe. Waerbij singtmen tsol? Bijder 2ster natuer van C sol fa ut. Prouft dat: sol, fa, mi, re, ut. Waerbij singtmen dat re? Bijder 2ster B mol van F fa ut. Prouft dat: re, ut. Waerbij singtmen dan ut? Bijder derden ♭ dur van hem seluen, mits dat de slotel van G sol re ut de

77 Hierna volgen twee rijen notenbalken, de noten echter zijn niet aangebracht.

78 Hierna volgt een notenbalk, maar de noten zijn er niet op aangebracht.

[p. 59]

tweede⁷⁹ G es. Prouft dat ut. Sol om re wisseltmen om te clemmenne vander 2ster natuere inden 2sten B mol, ende re om sol om te dalenne vanden 2sten B mol in de 2ste natuer. Sol om ut wisseltmen om te clemmenne vanden 2sten natuer inden 2den ♭ dur, ende ut om sol omme te dalenne vanden 3den ♭ dur inde tweeste natuere, ende re om ut wisselt men om te (fol. 116^v) clemmenne vanden 2sten B mol inden 3den ♭ dur. Ende ut om re om te clemmenne vanden 3 den ♭ dur inden tweesten B mol.

Exemplum:

AA la mi re in spacie heeft eenen slotel ende drie noten ende sesse wisselinghe. AA dats de slotel, la mi re dat sijn die noten. La om mij ende mij om la, ende la om re, ende re om la, ende mij om re, ende re om mij, dit sijn 6 wisselinghen. Waerbij sing(t)men la? Bijder 2ster natuere van C sol fa ut. Prouft dat: sol, fa, mi, re, ut. Waerbij singmen mij? Bijden 2sten B mol van F fa ut. Prouft dat: mi, re, ut. Waerbij singtmen dat re? Bijden derden ♭ dur van G sol re ut. Proeft dat: re, ut. La om mij wisseltmen om te clemmenne vander 2ster natuere inden 2sten B mol, ende mij om la om te dalenne vanden 2sten B mol inde 2ste natuere. La om re wisseltmen om te clemmenne vander tweester natuere inden derden b dur. Ende re om la om te dalenne vanden derden b dure inden 2sten na-

79 tweede: Het Hs. heeft derde.

[p. 60]

tuere, ende mij om re wisseltmen om (fol. 117^r) (te) clemmenne vanden tweesten B mol inder derder ♭ dur. Ende re om mij wisseltmen om te clemmenne vander derder ♭ dur inden 2sten B mol.

Exemplum:

BB fa b mij in regule heeft twee slotelen, twee noten ende gheen wisselinghe. Een dobbel B es dien slotel ende een viercante ♭ aldus. Fa ende mij dat sijn die noten. B ronde b dat es den slotel van fa ende ♭ viercante b dats de slotel van mij. B, ronde b, es B mol, ♭, viercante b, es ♭ dur. Waerbij singtmen fa? Bijden tweesten B mol van F fa ut. Prouft dat: fa, mi, re, ut. Waerbij singtmen tmij? Bijder 3der ♭ dur van G sol re ut. Prouft dat: mi, re, ut.

Ende waeromme en heeft B fa ♭ mij gheen wisselinghe? Omme dat fa ende mij staen onder diuersche slotelen ende niet onder eenen slotel. Want fa staet onder die ronde B ende mij staet onder die ♭, viercante b. Ende ooc om datmen fa ende mij in B fa ♭ mij niet singhen en mach beede in eenen ghelijcken soon, hoe wel sij hier beede onder een letter staen.

CC sol fa⁸⁰ heeft eenen slotel ende twee noten (fol. 117^v) ende twee wisselinghen. CC dobbel C es de slotel, sol ende fa dat sijn die noten. Ende sol om fa ende fa om sol dat sijn die wisselinghe. Waerbij sing(t)men

80 sol fa: het Hs. heeft sol fa ut.

[p. 61]

tsol? Bijden 2sten B mol van F fa ut. Prouft dat: sol, fa, mi, re, ut. Waerbij singtmen tfa? Bijder 2ster ♭ dur van G sol re ut. Prouft dat: fa, mi, re, ut. Sol om fa wisselt men omme te dalenne vanden 2sten B mol inder derder ♭ dur, ende fa om sol om te dalenne van der derder b dur inden 2sten B mol.

Exemplum:

DD la sol heeft eenen slotel ende twee noten ende twee wisselinghe. Een dobbel DD dat es de slotel, la ende sol sijn die noten. La om sol ende sol om la dat sijn die wisselinghe. Waerbij singtmen tla? Bijden 2sten B mol van F fa ut. Prouft dat: la, sol, fa, mi, re, ut. Waerbij singtmen tsol? Bijder 3der ♭ dure van G sol re ut. Prouft dat: sol fa mi re ut. La om sol wisseltmen omme te dalenne vanden 2sten B mol inden 3den ♭ dur, ende sol om la wisseltmen om te dalenne vander 3der ♭ dur inden tweesten B mol.

Exemplum:

(fol. 118^r) EE la heeft eenen slotel ende een note ende gheen wisselinghe. Een dobbel EE dat es de slotel ende la es de note. Waerbij singtmen dat la? Bijder derder ♭ dur van G sol re ut. Proeft dat: la, sol, fa, mi, re ut. Waeromme en heeft EE la gheen wisselinghe? Om dat maer een note en heeft, et certum.

[p. 62]

In alle welcke desen⁸¹ so blijket dat in alle de hant oft in scala musicali(s) sijn 22 slotelen, 42 noten ende 52 wisselinghen⁸², te weten:

Epilogus

⁸³

81 In alle ... desen: uit al het voorafgaande.

82 Toch zijn er in de eerstvolgende tabel slechts 42 wisselingen aangegeven. In de laatste tabel in dit hoofdstuk klopt het aantal echter wel.

83 Het Hs. heeft 8.

[p. 63]

⁸⁴

I(c) m(o)ght maken figueren vanden wisselinghe ghelijc voorscreuen es. Maer om dies wille dat mij dinct datse te zwaer te verstane es voorden kinderen, so hebbe icse hier naer ghestelt voor de kinderen alsoo mij dinct.

Exemplum:

(fol. 119^r) Men mach wisselen:

84 In het Hs. gaat de lijn van la naar 2.

[p. 64]

[p. 65]

Te wetene hoe datmen doen sal als enighen sang blijft stekende zo datmen niet voorder singhen en mach sonder wisselen. Ende als men geirne wisselen soude ende men niet en mach.

(29) Cappittelum KKaant.

Het ghebuert ooc wel som wijlen datmen inden sang blijft stekene, zoo datmen sonder wisselen niet voorder singhen en mach, ende dat men gheen wisselinghe ooc doen en mach, daer den voorseiden sang blijft stekende, het sij clemmende oft dalende. Ende dan zuldi doen aldus.

Eerst soo onthout wel de note daer ghij in blijft stekende, daer ghij niet voorder singhen en muecht. Dats eene.

[p. 66]

Ten anderen, soo merct neerstelijc wat noten dat es de eerste note (fol. 120^r) daer ghij den naer volghende sang mede beginnen moet.

Ende dat beede gheweten sijnde, soo wisselt die note daer den sang bleef stekende, in een alsulken note ende vanden seluen grade van musike dat die note es daer den sang in bleef stekende, die v naest oft ghemackelijcxt leeden mach tot der note daer ghij den naervolghende sang weder an beghinnen moet, ende dan singt voort ende voort als dat behoort.

(30) Cappittelum (LL)aant.

Exemplum:

Den sang blijft hier stekende vp mij in B fa ♭ mi in spacie, zoo dat ghij sonderlinghe sonder wisselen niet voorder en muecht.

Ende tvervolch vanden sangk dat begint weder in mij van E la mij in spacie. Nu weet ghij wel datmen in B fa ♭ mij, daer den sangk blijft stekende, gheen wisselinghe doen en mach, ghelijc voren bewesen es.

Soo es nu te wetene hoe dat ghij van dat mij in B fa ♭ mij vallen sult int mij van E la mij in spacie. Doet aldus.

Neimt heimelijc in v ghedachte dat mij van B fa ♭ mij ende wat veruolg vanden sanghe daelt so heimelijc singhende mi re ut, als oft daer re ut ghescreuen stonde, dat welcke niet en es.

Ende dan b(e)siet waer dat dat ut valt. Want ghij niet voorder en moecht sonder wisselen. Ende ghij sult vinden dat dat ut bij exemplum valt in G sol re ut in spacie: onthout dat wel.

Sghelijcx so neimt heimelyken in v ghedochte dat mij van E la mij, daer den sang weder b(e)gint, (fol. 120^v) ende clemt van mij opwaert tot dat ghij comt in G sol re ut in spacie, daer ghij dat ut liet, ende segt aldus heimelij-

[p. 67]

cken: mij fa sol, als oft fa sol daer ghescreuen stonde. Dat neen.

Ende dan besiet wat note dat valt in G sol re ut, daer ghij v ut liet, ende aldus soo hebdi vt ende sol in G sol re ut ende, want ghij int ut niet helpen en moecht, soo moet ghij sol daer voren nemen om te dalenne. Ende bij dien soo siet dat wel, waer uwe wisselinghe valt, ende ghij vint in G sol re ut in spacie.

Ende es ut ende sol in G sol re ut, segt dan aldus: mij in B fa ♭ mij, ut sol in G sol re ut, ende dan van daen⁸⁵ so daelt int mij van E la mi.

Exemplum:
Deerste exempel
Het tweeste exempel
Dat derde exempel.

Int 2ste cappittel oft exempel so blijft den sang hier steken int mi van E la mi in spacie. Ende tvervolch vanden sanghe dat begint weder in fa van B fa ♭ mij in spacie, ende hoe wel dat E la mij 2 wisselinghe heeft, te wetene la om mij ende mi om la, want de sang hier blijft ste-

85 daen: daar.

[p. 68]

kende int mij van (fol. 121^r) E la mij, so sout ghij moeten wisselen mij om la. De welcke wisselinghe v hier toe niet helpen en mach, mits dat ghij in⁸⁶ dit exempel clemmen moet uwen sangghe van ♭ dur inden sang van B mol, ende dat ghij metter wisselinghe mij om la niet en moecht dalen, ende aldus soo ne mach uwe wisselinghe niet vallen in E la mij, daer den sang blijft stekende, noch in B fa ♭ mij, want B fa ♭ mij en heeft gheen wisselinghe.

Nu es te wetene hoe ghij van dat mij in E la mij in spacie clemmen sult int fa van B fa ♭ mij in spacie. Doet aldus.

Neimt heimelijcken in v ghedochte dat mij van E la mij ende wat tvervolgh vanden sanghe clemt, soo singt mij fa sol la, als⁸⁷ oft fa sol la daer ghescreuen stondt. Dat niet. Ende dan b(e)siet waer dat la valt, want ghij niet hoogher en moecht sonder wisselen, ende ghij sult vinden int voorscreuen 2ste cappittel⁸⁸ een⁸⁹ exempel dat dat la valt in A la mi re in regule. Onthoudt dat wel.

Sghelijcx soo neimt heimelijck in v ghedochte het fa van B fa ♭ mij, daer den sang weder begint, ende dat van fa neder waert, tot dat ghij compt in A la mi re in regule, daer ghij het la liet. Ende segt aldus fa mi, als oft fa mij daer ghescreuen stonde. Dat neen. Ende dan b(e)siet wat noten dat valt in A la mi re, daer ghij het la liet, ende ghij sult vinden int voorscreuen 2ste exempel dat mij valt in A la mi re, daer ghij het la liet.

Ende aldus soo hebdi la ende mij in A la mi re ende, want ghij vinter⁹⁰ la niet helpen en moecht, soo moet ghij mij daer vooren nemen (fol. 121^v) omme te clemmenne, ende bij dien soo siet ghij dat uwe wisselinghe valt in A la mi re in regule en(de) es la mij, segt dan aldus: mij

86 in: het Hs. heeft int.

87 als: het Hs. heeft alst.

88 cappittel: lees exempel. Vgl. ‘cappittel oft exempel’ in de tweede voorafgaande alinea.

89 een: het Hs. heeft ende.

90 vinter: het Hs. heeft viinter.

[p. 69]

in E la mij, la mij in A la mi re ende dan soo clemt int B fa ♭ mij, ghelijc ghij siet dat het exemplum bewijst.

Item int derde exempel soo moecht ghij doen als ghelijcx dat gheleert es bijden 2sten exempel. Int welcke derde exempel den sang blijft stekende int ut van C fa ut, ende tveruolg vanden sanghe dat begint weder int fa van B fa ♭ mij in spacie.

Nu oft ghij heimelijc in v ghedochte songt ut re mi fa sol la, so soudt dat la vallen in A la mi re in regule ende dat soudt ghij wisselen la om mij ende dan daer clemmen int fa van B fa ♭ mij.

Maer het ware veel sekerder ende veel ghemackelijcker te intonerenne⁹¹ vt om sol, twelcke een 5ste (?) es dan ut om la in v ghedochte te nemene ut re mi la sol, als (oft) re mi fa sol daer ghescreuen stonde. Dat neen. So valt dat sol in G sol re ut in spacie ende sghelijcx soo moecht ghij nemen tfa in Bfa ♭ mij. Ende dalen mit dat fa tot dat ghij comt int selue G sol re ut ende daer valt re. Soo hebdi dan sol re in G sol re ut ende. Want ghij v mitter sol niet en moecht helpen, mits dat sol fa in B fa ♭ mij niet verstrecken en mach, soo moet ghij vt daer voren nemen omme te clemmenne tot dat fa van B fa ♭ mij. Ende bedij soo siet ghij dat die wisselinghe valt in G sol re ut in spacie ende es de wisselinghe sol re. Segt dan aldus ut in C sol fa ut. Sol re bij wisse(fol. 122^r)linghe in G sol re ut, ende dan van daen clemt int fa van B fa ♭ mij, ghelijc ghij siet dat voorscreuen derde exempel bewijst.

Item een ander exempel daer tritonus valt in musike, twelcke tritonus niewers vallen en mach in musike dan van fa in F fa ut in regule, tot mij in B fa ♭ mij in spacie, oft van fa in B fa ♭ mij in spacie, tot mij in A la mi re niet ualt⁹² in E la mij in regule oft van fa in F fa ut in spacie tot mij in B fa ♭ mij in regule, ghelijc ghij

91 intonerenne: aanheffen, zingen.

92 niet ualt: deze passage is mij niet duidelijk. Ze lijkt corrupt.

[p. 70]

int vervolghende 7ste⁹³ cappittel bet hooren sult.

Het vierde exemplum van tritonus.

Et nota diligenter dat dusdanighe manier van sangghe, daer dese vier exemplen mensioen⁹⁴ of maken, int latijn heet cantar per dismentam, dats te segghenne hoochder te clemmene oft neder te dalenne bijden natuerlijcken cours vanden 6 noten van musike zoo verre die verstrecken moghen.

93 7ste: de tekst heeft vijste.

94 mensioen: Fr. mention, melding.

(31) Vanden vergaderinghe van noten oft van sanghe veruolgende van grade te grade oft streckende onderlinghe, het sij dalende oft clemmende. Het 7 cappittel MMaant.

Mids dien dat alle sang clemt oft daelt, soo es te wetene dat in elcke deductie van musike, dats te segghene tusschen ut re mi fa sol la, sijn 15 vergaderinghe van noten oft van sanghe ende elc diuersch⁹⁵, te wetene som veruolghende van grade (fol. 122^v) te grade verstreckende soo hooghe onderlinghe.

Exemplum:

Als vier vulle toonen elc op hem seluen, ende 4 veruolghende mercanderen twee ende twee, heeten perfecten secunden als ut re, re mi, fa sol, sol la clemmende, oft la sol, sol fa, mi re, re ut dalende.

Item een cleen halftoon tusschen twee noten veruolghende an mercanderen en(de) heeten inperfecten 2^en. Exemplum als mij fa clemmende, oft fa mij dalende.

Item 2 vervallen scrickelende elc van 2 vulle toonen, ende dat heeten perfecte tercien. Exemplum als ut

95 diuersch: verschillend.

[p. 71]

mij fa la clemmende, oft la fa mi ut dalende.

Item 2 vervallen scrickelende ende elc van eenen vullen toone ende een half. Ende dat heeten imperfecte tercien. Exemplum als re fa mij sol clemmende, oft sol mij fa re dalende.

Item 3 vervallen scrickelende ende elc van 2 vulle toonen ende een half, dat heeten 4ten, scriuet quarten.

Exemplum als fa re sol mi la clemmende, oft la mi sol re fa ut dalende.

Item 2 vervallen scrickelende ende elc van 3 vulle toonen ende een half, dat heeten 5ten, quinten. Als exemplum ut sol re la clemmende, oft la re sol ut dalende.

Item een verual van vier 4 vulle toonen ende een half ende dat heet een 6^ste, sexte, als ut la clemmende, ende la ut dalende.

exemplum:
4 vulle toonen
(fol. 123^r)
een half toon
2 perfecte tercien
2 imperfecten
3 quarten
2 quinten
een sexte

Men telt ooc dit veruallen bijden noten alsoo wel ende claerlijc in allen sanghe als hier voren bediet staet bij exemplen, altoos tellende vanden eersten tot den laesten.

Exemplum.

Als oft iemant vraechde: wat verual es re sol, telt dan aldus: re mi fa sol. Dat sijn 4 noten, ergo so moet wesen tverual van een quarte.

[p. 72]

Insghelijcx: sol re: wat verual es dat? Telt sol fa mi re, ende ghij vint dat het verual⁹⁶ es dan 4 noten, ende ergo⁹⁷ soo heetet een quarte.

Ende waert van twee noten, soo soudet heeten een 2^de; waert van 3 noten, soo soudet heeten een 3^e, scriuet tercie; waert van 5 noten, so waert een 5^te, scriuet quinte; waert van 6 noten, soo waert een 6te, scriuet sexte; waert van 7 noten, so waert een 7te, scriuet septime; waert van 8 noten, soo waert een 8ue, scriuet octaue.

Ende alsoo voort ende voort naer⁹⁸ de vergaderinghe, van note te note waert gaende.

Soo suldi weten dat hoewel enighen graed van musike 2 oft 3 noten heeft, nochtan so moetmen die 2 oft 3 noten singhen al in eenen effenen, ghelijcken soon, als oft zij maer een note en ware staende sijnde in regule oft in spacie, uwt ghenomen in B fa ♭ mij alleenlijc, daermen die 2 noten fa ende mij beede in een effene soon niet (fol. 123^v) singhen en mach, ghelijc v dat wel hier voren bewesen es.

Item ende hoe wel dat ghij in enighe graed van musike meer noten hebt dan eene, als inden eenen graed 2 noten ende inden anderen drie noten, nochtans als ghij iet solfizeren⁹⁹ wilt, het sij clemmende oft dalende, so ne moecht ghij elcke note niet nemen daer ghij wilt oft die ghij wilt voor tbegonsel¹⁰⁰, maer ghij moet nemen die note in sulker wijs dat sij v naest leeden mach ten utersten van uwen sanghe also verre als dat wesen mach sonder wisselinghe.

Exemplum: als ofte eenighen sang begonste in G sol re ut in spacie, ende den sang clomme in D la sol re,

96 verual: het Hs. heeft tverual.

97 ergo: dat: dus.

98 naer: naargelang, volgens.

99 solfizeren: het zingen van het blad van de syllaben (ut, re, mi, enz.) zonder tekst met de juiste hoogte, in de juiste maat en met het juiste interval.

100 tbegonsel: begin, vertrekpunt.

[p. 73]

ende een B mol gheteekent stonde in B fa ♭ mij in spacie, so ne muecht ghij voor de eerste note van uwen sanghe niet nemen het sol van G sol re ut, want dat sol ne soude B mol niet voorder moghen leeden sonder wisselinghe dan tot A la mi re in regule, ende daer sout ghij moeten wisselen, mits dat den sang noch clemt in D la sol re.

Maer ghij muecht voor de eerste note van uwer sol fizacie in G sol re ut nemen het re, want de re mach v leden sonder wisselinghe tot in D la sol re, ende daer suldi hebben la. Hetwelcke men singt bijden B mol van F fa ut, ende aldus soo es dat den sang van B mol, wiens fa valt in B fa ♭ mij in spacie, ende daer omme staet daer een B mol (fol. 124^r) gheteeckent in B fa b mij. Maer oft daer een ♭ dur gheteekent stonde in B fa ♭ mij in spacie, soo moecht ghij voor de eerste note van uwen sanghe niet nemen het sol van G sol re ut, want dat sol ne soude v niet voorder moghen leeden sonder wisselinghe dan tot A la mi re in regule, ende daer soudt ghij moeten wisselen, mits dat den voorscreuen sang noch clemt tot in D la sol re. Dus en muecht ghij voor de eerste note niet nemen het re van G sol re ut, want dan soude fa vallen in B fa ♭ mij, twelcke niet wesen en mach omme der ♭ dur wille, die daer gheteeckent staet in B fa ♭ mij. Ende aldus soo moet ghij dan nemen het ut in G sol re ut, het welcke ut v leeden mach sonder wisselinghe tot in D la sol re. Maer in D la sol re sult ghij dan hebben sol, daer ghij te vooren hadt la. Het welcke sol men singt bijder 2 ster ♭ dur, die te voren den sang van B mol was, bedij het mij valt in B fa ♭ mij, ende daer omme staet daer ♭ dur gheteekent.

Ende aldus soo suldij doen bij ghelijcken van allen anderen graden van musike ende naer auenante¹⁰¹ vanden sanghe ende also hier gheseit es vanden sanghe clemmende, sghelijcx moet ghij verstaen vanden sanghe die daelt.

101 naer auenante: naargelang.

[p. 74]

(32 Cappittelum NN)aant.

(fol. 124^v) Ficta musica, dat es te segghene gheueinsde musike oft ongheregelde musike, ende en es anders niet dan datmen eenen vullen toon singt, daermen naer de regulen van musike ne behoorde maer een cleen half toon te singhene. Oft contrarie van dien, dat men een cleen half toon singt, daermen naer den regel van musike behoorde eenen vullen toon te singhene. Ende dat heet int latijn cantar per quintas¹⁰².

Dese gheueinsde musike suldij aldus bekennen teghen¹⁰³ die gheregelde musike, te weten dat soo wanneer dat ghij een B mol oft dat een ronde B oft ♭ elders vint staende dan in B fa ♭ mij, twelcke zijn natuerlijcke stede es, het sij in regule oft in spacie, so segt dan dat gheueinsde musike es. Aenghesien dat B fa ♭ mij de natuerlijcken graed oft de stede es, daer die voorscreuen twee slotelen B ronde b ende ♭ o b¹⁰⁴ beede in vergaderen, ende nochtans zo ne moghen zij mercanderen niet ghelijcken.

Want singt ghij B mol int eerste ende ghij dan bet¹⁰⁵ voort een ♭ dur gheteekent vint, soo moet ghij den sang van B mol laten varen ende singhen voort den sang van ♭ dur.

Ende ter contrarie, ziedij ♭ dur int eerste ende ghij dan bet voort een B mol gheteekent vint, soo moet ghij den sang van ♭ dur laten varen ende singhen voort den sang van B mol.

102 cantar per quintas: zingen met quinten, een verval van vijf noten. Zie het voorgaande hoofdstuk.

103 bekennen teghen: kunnen onderscheiden van.

104 de b is voorafgegaan door een vierkantje: dus: vierkante b.

105 bet: hier: wat.

[p. 75]

Ende hier so moet ghij weten dat de gone die eerst gheueinsde (fol. 125^r) musike vonden ende uwtstelden die alleenlijc (vonden) in 3 graden van musike vander handt, te wetene eerst so stelden zij ♭ dur in C fa ut in regule, waer af het ut viel in D sol re, ende na dien so veruolghende alle die andere noten: re mi fa sol la.

Ten anderen soo stelden sij fa bij B mol in E la mij in regule, waer af het ut viel in B fa ♭ mij in spacie, ende na dien veruolghende alle dander noten: re mi fa sol la.

Ende ten derden so stelden zij mij bij ♭ dur in F fa ut in spacie, waer af het ut viel in D sol re, ende na dien veruolghende alle dander noten: re mi fa sol la.

Exemplum bij een scoone figuere.

EE							la
DD						la	sol
CC						sol	fa
BB						fa	mi				la
AA						mi	re				sol
G					sol	re	ut			la	fa
F					fa	ut				sol	mi
E				la	mi			B^♭		fa	re
D			la	sol	re					mi	ut
C			sol	fa	ut					re
B			fa	mi					la	ut
A		la	mi	re					sol
G		sol	re	ut					fa
F		fa	ut					♭	mi
E	la	mi							re
D	sol	re							ut
C	fa	ut
B	mi
A	re
	ut

Musica regularis Musica ficta