Van die beroerlicke tijden in die Nederlanden en voornamelick in Ghendt 1566-1568

[p. 1]

[Eerste deel]

Cap. I.

Van die eerste maniere van predicken, te velde, die calvinische leeringhe neffens die vermarde stadt van Ghendt, die hooftstadt van Vlaenderen, ende hoe dat de justicie tzelve gheerne belet hadde.

Alzoomen wart hoorende een vlieghende mare oft gheruchte, als datmen wart predickende te velde, bij eenighe vremde mannen, de leer van Johannes Calvinus ende datter veel toegheloops van volcke was, ghelijc tvolc zeer nieu_ loopich es tot veranderijnghe ende nieuwe dijnghen altijts gheneghen, daer dicwils groote schade ende verdriet uut comt, zoomen int vervolch van dese wel hooren ende verstaen zal, bijsondere hoorde men dat dit gheschiede ontrent die vermaerde edel coopstadt van Andtwerpen, ooc in Heneghauwe, bij Valenchiene, ende in Westvlaenderen ende ander quartieren; zoo was menich ghoet man ende vrauwe bevreest, binnen die stadt van Ghendt, dat zij tzelve bij haerlier stadt ghewaer werden mochten, ende zulcx als zij vreesden eijst hemlien gheschiet; want, ontrent half wedemaent 1566, sprac men te Ghendt datter een van dese predicanten zien predicken was, met een cleen cuddekin volcx van lichten levene, ende meest vremde ghezellen, die te Ghendt in cnaepschappe wrochten, ontrent Mariakeercke, een cleen mijle vander stadt, ende noch eens ontrent S^te Amantsbeerch neffens de stadt, daer den predicant was

[p. 2]

zittende up den steegher van een muelene. Als ijemant daer voorbij passeerde, zoo noodden zij hem om te hooren dwoort Godts, alzoo zij hieten. Daer was noch ijewers ghepredict, daer sommighe poorters van der stadt, daer bij een ghoijkin¹ ende huijskin van playsanssen hebbende, den predicant salveerden, die in vreesen was van ghevanghen te zijne, ende de heere up thuijskin commende bezouck doen, was de predicant van achter uutghelaten ende over de walgracht ghestelt ende alzoo enscappeert, want de justicie van buten ende van binnen begonder listen ende laghen naer te legghen, alzoot emmer claerlic bleeck, up den laetsten dach van wedemaent, zondach wesende; want doe predicte een persoon, als dandere in weerlic abijt, met een hermesijnen casacke ende eenen fijnen viltenen hoet, curt van persoone ende audt ontrent xxx jaren, schijnende an zijn sprake te zijne van Curtrijke, metten blooten hoofde, zeer sebaerlic², leden tcappellekin buten S^te Lievinspoorte, up een bulcxkin rontom met hautcanten ende slachbosch bezet. Hij zat up sommighe cappen ende mantels, die hem zijn toehoorders daer toe leenden, ende hadde eenen bouck voor hem, las altemet wat daer in, ende sloot hem dan weder toe, voortghaende alzoo in zijn predicacie; hij knielde ooc int eerste legghende zijn handen te ghadere zeer devotelic, ende om dat hij niet ghevanghen of betrapt en zoude werden, zoo was hij zijn zester int parck gheleet, zoo dat men niet en wist van haer zessen wie den predicant was, dan als hij hem ghijnck voughen om te ghaen predicken. Hij beleedde de evangelie van dien daghe, strafte de zonden, dede voor die overheijt den coninc ende den paus bidden, dat Godt haer verstand zoude willen verlichten, dat dwoort Godts (alzoo

1 Goedje.

2 Zedig.

[p. 3]

zij haer leerijnghe noumden) vredelic zoude moghen zijnen loop hebben. Hij hadde belooft ten drij hueren te predicken, naer noene, maer beghonde vanden twee hueren. Daer zaten audituers in drije hoopkins, mans, vrauwen ende jonghe meijskins, elc een lettel verscheeden, tsamen ontrent zoo vele int ghetal als den predicant jaren hadde, zeer vaste an melcanderen ghevoucht zijnde; elck hoopkin hadde haren onderwijsere, ende hadde cleen bouxcxkins in haer handen, ende songhen ondertusschen psalmen, ende vercochten die boucxkins daer die psalmen in stonden gheprent als liedekins, elc voor eenen twalevaert. Daer waren veel ommestanders die daer rontomme stonden, ende waren commen bezien wat men daer bedreef; want twas voor alle meinschen een vremt onghezien dijnck, sonderlijnghe die in Vlaenderen woonden. Zulcx was mij gherelateert van mijn waschterighe die ic daer af zeer raviserende was, zegghende dat ons daer duere een groot quaet ende perijkel anstaende was, indient niet aestelic belet en werde, maer tdocht haer al ghoet zijnde ende wel ghaende, zoot vele leeke lieden dochte. Maer cleen vruecht ende behaghen schiep hier inne de hoverheijt ende magistraet van Ghendt, die zeer beclaechden dat haer stadt ende onderzaten daer mede gheplaecht moesten zijn, ende zijn hier up te rade gheghaen mijn heeren schepenen met mijn heeren vanden rade van Vlaenderen, die te Ghendt haer hof ende consistorie hauden, ende den raet ghedrouch hem zoo dat ment zoude prouven te beletten, met middele van verscrickijnghe oft verbaestheijt, (want men hadde ghehoort, dat zij met grooter vreesen haer predicatien onderhilden), dat ooc beter ware een zulcke uprijsende quale int eerste te beletten, dan naermaels als zij tien waerf meerdere zoude zijn ende qualic om te beletten ware. Aldus ontrent den vier hueren up den voornoemden dach, hadden

[p. 4]

haer upgestelt ende quamen daerwart ghereden joncheer Pieter van Overbeke, onderbaliu van Ghendt, meester Jan de Brune, procureur generael van den raet van Vlaenderen, dheer Lievin van Secleers, heere van Gottem, baliu vander Auderburch, met haren assistenten ende dienaers, metghaders die dienaers van der eerlichede van S^te Pieters abdie, daer neffens gheleghen, elc met zijn gheweere redelick wel voorzien als met sijncroers ende dierghelijcke, ooc sommighe ander persoonen daertoe gheroupen zijnde. Met dese rede van peerden ende voetvolc welfde ooc zeer veel volcx uut der stadt, om te beziene wat men daer ghaen bedrijven zoude; zoo dat den hoop wies wel tot ix of x duijst; sommighe uut vreesen hilden haer up de veste, maer al den meestendeel volchde mede ter plecken voornoemd. De heeren ende magistraet, ziende die groote menichte van volcke tallen canten woelen, zoo dat haer peerden nauwelic duere en conden gheraken, zoo en ghenouchdet haer niet wel om haer exploot wel te moghen uutrechten; want dit volck was verre den minsten deel suspect, want den meesten deel waren daer ghecommen alleene om te ziene wat daer gheschieden zoude; ander waren loopen hooren predicken uut een nieuwicheijt; deen louch, dander ghecte, de derde diffendeerde den predicant ende zijn audituers; maer als zij ghewaer werden, die inde predicatie waren, dat hemlien over den hals quam een rede van peerden ende voetvolck, voorzien met gheweere, zoo dochten zij wel dattet up hemlieden uutgheleijt was, ende zijn een deel aestelic gheweken, ende verstaken oft verzwijnden haren predicant, hem over den hals weerpende een van hare cappen oft mantels om datmen hem te min kennen zoude; de reste bleven vast an melcanderen staende. Ende mits dat den baliu van Ghendtbrugghe ende roede, ghenaemt Cornelis Croes, wonende Ghendt, te Putte bij

[p. 5]

Eglins schuere, voren reet, met eenen blooten zweerde in dhandt, roupende heir heir, zoo rees daer onder de vrauwen, die ter predicacie ghecommen waren, een deerlic ghecrijs; twas almeest jonckvolck, de manspersoonen veel jonghe ghezellen magher int abijt, ende daer hadde bijcans quaet afghecommen, want zij beghonden den voornoemden baliu met keijen te groeten, die zij daer int zant raepten, ende die vander predicatie waren spraken: broeders, staet, staet, ende en wilt niet wijcken. Maer den baliu vander Auderburch, den procureur generael ende donderbaliu van Ghendt rieden haer tot paeijse ende dat zij vredelic zouden willen scheeden, want zij en waren daer niet ghecommen om ijemant te mesdoene, dan om de vergaderijnghe te scheeden. Nochtans wasser daer metten peerden onder voeten ghereden, tzij dat die peerden schu waren, mits die beroerte van den volcke ofte andersins; ende, onder andere, wart daer eenen gherolt up den wech wel vier screden verre, ende viel metten hoofde teerts in een drooch gracht, met de beenen om hooghe, zoo dat zijn voeten quamen jeghen des peerts burst; maer en was niet ghequetst, tpeert hadde hem zeer ghemijt. Veel cappen, mantels, bonetten ende hoeden waren daer int onghereede ende verloren, mits tgroote ghedrum ende ghedruus vanden volcke. Daer was eenen houden man, met een calu bolle, die strafte den baliu vander Auderburch van zulck een daet, zegghende dat hij onredelic was ende in gheen rechten ghefondeert tvolck, dat paijsivel was, alzoo te beroeren; ende creghen sommighe arguwacien, zoo dat den vornoemde baliu, vergramt werdende, sprack, ghij calu cop, ghij zulter om hanghen. Dit ghedaen zijnde, zoo es tvolck ghescheeden, ende zijn in de stadt naer huus ghecommen, als oft eene groote processie gheweest hadde; ende dit es deerste meerckelicke gheschiedenesse gheweest ter causen vander

[p. 6]

nieuwer predicatie ontrent die stadt van Ghendt; ende niet jeghenstaende dese resistancie vander overheit weghen, zoo dat zij wel meercken mochten, dattet grootelic jeghen den wille was vander magistraet, zoo hebben zij haer up den zelven dach tsavonts, ontrent den ix hueren, vervoordert te prekene buten der hueverpoorte, aldaer men onser vrauwen ommeghanck ghaet; ende duerde tot bij den daghe, want daer was meer dan eenen predicant, alzoo men naermaels wel verstaen heeft.