De historie van Belgis

Elfste Kapittel.

Over den inwendigen toestand der Nederlanden geduerende de regeering van den berugten hertog van Bourgondien Philippe den Goeden.

De zeden der geestelykheyd waeren in de 15.^e eeuw in het algemeen niet zeer regelmaetig; de pausen en kerkvoogden vonden zich verpligt van tyd tot tyd eenige der zelve tot beter leven aen te maenen en de blixemen der H. Kerk tegen de overtreders van haere decreten uyt te veirdigen. Daer waeren nogtans in dien tyd zeer vele deugdzaeme priesters en moniken, die de kwaede voorbeelden vermeydende, als waere herders, hunne kudden tot de zaligheyd leydden en den regel van het kloosterlyk leven met strengheyd onderhielden.

De regterlyke vervolgingen, ten jaere 1460 in Artois en Fransch-Vlaenderen tegen de zoogenaemde Vaudoisen begaen, doen ons dry soorten van beschuldigde zien: ryke en begoede burgers, die men wilde uytplunderen; onuytkoopbaere regters, waer over men zig wilde vreken; en ellendige, van wie men nieuwe beschuldingen afperste en die men konde doen spreken wanneer men zulks geraedig vond. Aen het hoofd dier schrikkelyke regtsplegingen waeren verscheyde doctoren in de H. Godheyd en eenen pater prediker, inquisiteur van het geloof. Zulks is tegenstrydig aen het gewoon gevoelen, dat het H. Officie of inquisitie voor de regeering van den koning

[p. 127]

van Spagnien Philippe den II in de Nederlanden onbekent was, en word door het volgende gestaeft: In die excellente Chronicke van Vlaenderen, ten jaere 1531 te Antwerpen, by Willem Vorsterman gedrukt, leest men, dat'er in het jaer 1477 tot Brugge eenen pater prediker bestond, Justaes Leeuwercke genoemt, die inquisiteur van het katholyk geloof was. Hy vermaende eens in de tegenwoordigheyd van al het volk, zekeren Jan, die geestelyken-koster der parochie van Becelaere, by Ipren, was geweest. Dien koster wierd door geestelyke regters tot een eeuwigduerende gevang veroordeeld, alhoewel hy verdient had, zoo den inquisiteur zeyde, aen den weireldlyken erm overgelevert te worden, daer byvoegende, dat den misdaedigen zoude moeten verbrand zyn geworden, maer dat de Kerk hem zyne misdaeden vergeven had. Ten jaere 1500 was Antone van der Hulst, geestelyken raedsheer in den souvereynen raed van Braband, inquisiteur van het geloof in Braband, en zyne vreede strengheyd word in de brieven van den berugten rotterdamer Desiderius Erasmus zeer berispt. Hier uyt blykt, dat het alleenelyk was tegen de regelmaetige inrigting der inquisitie, dat de Nederlanden zig onder Philippe den II verzetten, want kragtens eene bulle van den paus Pius den V moesten dry kanoniken van elke hoofd-kerk der Nederlanden voor het leven het ampt van inquisiteur van het geloof bekleeden.

Den hertog Philippe den Goeden konde zich, wanneer het noodig was, door de moniken zeer wel doen ontzien en eerbiedigen, want den 23 mey 1459, ten dry uren naermiddag, trad Jan Piccavé, wapen-deurwaerder van den hertog van Bourgondien, binnen de kerk van O.L.V. der Carmeliten by Atrecht, alwaer hy de deuren opengebroken hebbende, eene brouwery deed omwerpen, welke de Carmeliten tegen de bevelen van den hertog hadden doen maeken.

[p. 128]

Het militair stelsel was in de 15.^e eeuw nog te zeer onvolmaekt, op dat men met goed gevolg groote ondernemingen of eenig uytgebreyd plan kon ter uytvoer brengen. De baenrot-heeren kwamen toegeloopen met hunne vassaelen, dikwils slegt of in het geheel niet betaelt en meest altyd slegt uytgerust; men plunderde het land, men stigte den brand in kasteelen en dorpen, men stelde het vyandlyk land op oorlog-contributie en vervolgens scheyde men van elkander en keerde men in zyne hardsteden terug. Somtyds bleven die troepen in de wapens en in plaets van hunnen souvereyn te dienen deden zy het baenstroopen en maekten zy de groote wegen onveylig, onder de naemen van écorcheurs of retondeurs. Het gebeurde wel somwylen dat den heer zig niet schaemde in die stroopery te vermengen en zig daer van de voordeelen toe te eygenen, zulks blykt in den berugten Willem van der Marck, die het wild verken der Ardennen bygenoemt wierd. Nogtans begon de regelmaetigheyd in den krygsdienst ingevoert te worden. Philippe den Goeden en bezonderlyk zynen zoon Karel den Onverzaegden hadden eene bestendige milicie. Men besteedde meer zorg tot het materieel der legers, welke talryker wierden. De krygstugt wierd ook strenger en de wederstrevingen der groote heeren, die de magt van het opperbevel verhinderden, moesten bukken onder de yzere hand van den hevigen graef van Charolois. By het veroveren van Dinant, in het jaer 1466, verbood hy de vrouwspersoonen te mishandelen en deed hy dry overtreders van zyn gebod aen eene galg hangen, want hy had by God en alle zyne Heylige gezworen alle de vrouwenverkragters, edele of onedele, te doen sterven. Ook doode hy met zyne eygene hand eenen schutter (archer), die in een gevegt den vyand den rug keerde en eerst van al wilde vlugten.

De wapen-mannen (gens d'armes), waer van ider met den schutter (archer), den messen-voer-

[p. 129]

der (coustillier) en den schild-jonker (page) eene gefournierde lans uytmaekten, wierden op vaste dagen byeengeroepen, of persoonelyk of onder den pennon of baniere van hunne heeren, op straf van verbeurte van lyf en goederen of van ballingschap. Zoo haest zy verzaemelt waeren, wierden zy gemonstert of in algemeen oogbeschouw genomen en trok men te velde. Het leger, in 1464 byeengeroepen, bestond uyt 1400 lancen, 8000 schutters en het overig uyt kranekiniers, slang-voerders, messen-mannen en andere oorlogmannen, onbegrepen de voerlieden, welke in groot getal en met eenen looden hamer gewapent waeren. De krygs-ordonnantien van Karel den Onverzaegden onderrigten ons nauwkeuriglyk over de uytrusting en krygstugt van zyne troepen, zoo als men zien kan in de historische werken van pater Daniel, ontrent de fransche krygs-troepen. De wapen-mannen, schutters en pykeniers moesten den wapen-man gehoorzaemen die over hun gesteld was en de wapen-mannen, alsmede hunne schutters en pykeniers (picquenaires), gehoorzaemden de kamer-hoofden, tiendeniers (diziniers) en aenvoerders (conductiers), onder wien zy door de commissarissen des hertogs verdeelt wierden.

De aenvoerders (conductiers) of kapiteyns moesten zorg draegen, dat alle hunne onderhoorige manschappen met hun kamer-hoofd (chef-de-chambre) te saemen geherbergt waeren, op dat de uytdeeling van levensmiddelen, als ook de tochten, geregeld gebeurden. Zulkdaenig was het geen gevolgt wierd in het bestendig leger van den hertog Karel den Onverzaegden, het welk uyt 1200 wapen-mannen saemengestelt was, waer van ider onder hem had dry boogschutters te peirde, eenen voetboog-schutter (arbaletrier), eenen slang-schutter (coulevrinier) en eenen pykenier te voet, alle uytgelezene mannen. Den wapen-man moest dry peirden met volkomene harnassure met zich voeren en elk

[p. 130]

peird moest ten minsten dertig kroonen weird zyn; ook moest hy hebben ten minsten eenen oorlog-zadel en een peirden-hoofd-harnas (chanfrein), even als zynen helm (salade), met witte en blauwe pluymen verciert. Den messen-draeger (coustillier) zal, zoo spreekt 's hertogs ordonnantie van den jaere 1471, langs vooren met witten plakkaert en langs agter met brigandine (een slach van lichte yzere malien) gekleed zyn, en indien hy die stof niet kan bekomen, zal hy zig witte corsey verschaffen. Op het hoofd zal hy eenen goeden helm (salade) en aen den hals eenen band (gorgerin of houscou) hebben. Daeren-boven moet hy voorzien zyn van een kleyn erm-harnas (garde-bras), met een voorstuk (avant-bras) en wanten (gantelets, mitons of mitaines). Hy zal gewapent zyn met een javelyn, van de gedaente van eene halve lans, met eenen degen van gemeene lengte, met eene goede tweesnydende dague en met twee jagt-messen. Den boog-schutter zal gezeten zyn op een peird, ter weirde van tien kroonen ten minsten, gekleed met eene jak met hooge kraeg, in plaets van yzeren band (gorgerin), met goede mauwen en voeyering (haubergerie), welke zal moeten zyn ten minsten van twaelf doeken, waer van dry van toile-cirée en de negen andere van gemeen lynwaed. Hy zal hebben eenen goeden helm zonder vooy, eenen goeden boog, eenen koker met twee dozynen en half pylen, eenen goeden degen en eene tweesnydende dague, waer van den lemmer (alemelle) eenen voet en half lang moet zyn. De slang-schutters, voetboog-schutters en pykeniers zullen gekleed zyn, te weten: den slang-schutter met een kleed van yzere malien (haubergeon of brugne), den voetboogschutter met een kleed van yzere malien en eenen kaproen van yzere malien (cret) en den pykenier met eene jak van brigandine, waer boven eenen glacon (slach van kazak). Den wapen-man, voerende dry peirden, zal voor gagie hebben vyf-

[p. 131]

tien francs, van twee-en-dertig grooten ider, ter maend; de gagie van eenen boog-schutter zal zyn van vyf en die van eenen slang-schutter en voetboog-schutter van vier zulkdanige francs ter maend; den pykenier zal op den voet van twee patars of stuyvers dags betaelt worden. De tiendeniers en kamer-hoofden ontfingen vier-en-twintig en de kapiteyns honderd francs ter maend.

Den hertog Karel had eenen wapen-maeker die den titel van edelen man (noble homme) voerde, het was zekeren Alexander du Pol, gebortig van Milanen, die zich te Dôle, in het graefschap van Bourgondien, nedergezet had; hy genot honderd twintig kroonen jaerlyks pensioen en was met den hertog overeengekomen, om alle jaeren honderd volmaekte krygs-harnassen te leveren, ten pryze van vyftien kroonen, en honderd corselets, ten pryze van vier kroonen het stuk.

De goede boog-schutters waeren niet zeer gemeen in Bourgondien, maer men vond'er goede messen-voerders en wapen-mannen; de genueesche voetboog-schutters waeren in groot aenzien en de vlaemsche pykeniers konden zich zoo ontzachelyk maeken, dat men hun den naem van bonjour of goedendag gaf, om dat zy in het gevegt den vyand met hunne pyk op eene schrikkelyke wys wisten te groeten. Daer ontrent vind men in een digtstuk van Willem Guiart, op den veldslag van Kortryk of Groeningen (in 1302) de volgende fransche verzen:

A grands bastons pesans ferrez
Avec leur fer agu devant
Vont ceux de Flandre recevant
Tiex bastons qu'ils portent en guerre
Ont nom Godendac en ia terre;
Godendac c'est bon jour à dire,
Qui en françois le veut descrire;
Cils bastons sont longs et traitis
Pour ferir à doux mains faitis, etc.

Naer den veldslag van Mont-le-Héry bragt den graef van Charolois aen de verbondene vorsten een slach van krygsvolk, waer aen men den

[p. 132]

naem van simpele gaf; het waeren zeer kloeke en stoutmoedige lieden, die geen harnas wilden draegen.

Het was in de vyftiende eeuw op de ruytery, dat den meesten last van den oorlog woeg; men kende alsdan te weynig de krygskunde om daer toe het voetvolk te gebruyken. De wapen-mannen waeren uytnemende zwaer gewapend en geharnast, en voerden meest alle vlaemsche peirden, welkers kloekte hun tot het draegen dier zwaere krygslieden zeer gedienstig maekte, nogtans wierden de hollandsche en vriessche peirden ook nog al gezogt en wierden de zelve bezonderlyk ter foire van Valkenburg voor de wapenmannen des hertogs van Bourgondien opgekogt.

Alhoewel men in de vyftiende eeuw weynig hervaeren was in de krygskunde, nogtans wierden de manoeuvers en krygs-oeffeningen niet geheel verzuymt, zoo als het uyt de militaire ordonnancien van Karel den Onverzaegden te bespeuren is.

De hertogen van Bourgondien hadden ook geschut in hun leger, doch het zelve was zeer langwerpig, zwaer en van gesmeed yzer gemaekt. Het is den koning van Vrankryk Lodewyk den XI die eerst twaelf metaele kanonnen liet gieten, waer aen hy de naemen der twaelf pairs of genooten van Vrankryk gaf, en waer van eenen, die in den veldslag van Mont-le-Héry in handen der vlaemingen viel, 500 ponden ballen droeg, te Tours gegoten was en van de Bastille van Parys tot aen Charenton droeg. Het kleyn geschut bestond uyt zeer groote roeren, waer aen men de naemen gaf van couleuvrines (slangen), serpentines (serpenten), hacquebutes, arquebuses (bussen) en courtauts. Ook schynen de mortieren of bomketels alsdan niet onbekent te zyn geweest, en de stukken geschut der vesting van Damme, in Vlaenderen, welke, volgens Juvenal des Ursins, tot in de tenten droegen van den koning van Vrankryk Karel den VI, die deze stad belegerde,

[p. 133]

waeren geene kanonnen maer wel een slach van bomketels.

De legers hadden in de midden-eeuwen eenen grooten tros met zig. Het verlies, door de bourgondiers en vlaemingen in den veldslag van Montle-Héry aen wagens, bahus (koffers), maelen, doozen en kisten geleden, wierd op meer als twee honderd duyzend goude kroonen begroot. Alle de wegen, zegt den kronyk-schryver Jehan du Clercq, waeren bedekt met bagagien (bagues) zoo als maelen, bouges (valisen), tafel-servies (vaisselles), juweelen, harnassen en peirden.

Den hertog Karel den Stouten had gemeenelyk in zyn leger zestig spaeyiers, vier-en-twintig byl-kappers (sapeurs), twaelf snybanken (tranchies of tranchoirs), vier-en-twintig hout-kappers, vier-en-twintig hallebardiers, zes groote zaegen en twaelf zaegers, vyf-en-twintig kalf-voeten, vier-en-twintig truweelen en metser-hamers en even zoo vele metsers (matsenaren), twee honderd lancen en vyftig pyken van reserve, twaelf fakkel-draegers, vyf honderd messen, vyftig pikken en zichels, dry honderd spaeyen (louches) en honderd twintig vademen touw.

De krygs-zaeken wierden besloten in eenen raed van oorlog, bestaende uyt den kancelier van Bourgondien, den opper-kamerheer, den marschalk van Bourgondien, den admirael van Vlaenderen, den groot-meester van het huys des hertogs, verscheyde ervaerene kapiteyns, den leger - marschalk, den meester van het geschut en den wapen-koning van het ridder-orden van het Gulde-Vlies. Twee secretarissen waeren gelast met het opstellen der processen-verbael van al het gene het welk in den raed van oorlog besloten was. Den marschalk van Bourgondien was, naer den hertog, den eersten officier van het leger; hy trok twee honderd francs ter maend en daerenboven mogt hy eenen halven franc ter maend agterhouden op de solde van elken soldaet van het leger. In de afwezig-

[p. 134]

heyd van den marschalk van Bourgondien mogt den leger-marschalk (marechal de l'ost) zyne gagie, regten en voorregten genieten.

Den kronyk-schryver Olivier de la Marche verzekert dat de marechaux-de-logis en hofmeesters onderhoorig waeren aen den marchalk van Bourgondien, dat men van de vonnissen van den grooten raed en van de parlementen by hem in beroep konde komen, maer dat hy in tegendeel zonder voorder beroep vonniste.

Den proost der marschalken (prevôt des maréchaux), hebbende eene talryke lyfwagt rond zig, had regt van crimineele executie in alle de landen des hertogs van Bourgondien, uytgezonderd nogtans in zyne paleyzen, welke onder de jurisdictie des hofmeesters stonden. In oorlogtyd moest hy de kooplieden beschermen, het verhoogen van den prys der levensmiddelen beletten en de hand leenen aen het crimineel en burgerlyk regt in het leger; ook mogt hy op alle slach van zaeken uytspraek doen, uytgezonderd op de zaek van oorlog.

De oorlog-verklaeringen wierden met luyderstem uytgesproken door wapen-heraulten, die ook de wapen-schorssingen en vrede-tractaeten afkondigden en tot parlementaire dienden. Hunnen persoon wierd als geheyligd aenzien. Ten jaere 1452 hielden de gentenaeren eenen wapenherault aen, zendeling der afgezanten van den koning van Vrankryk, en alhoewel zy alsdan aen alle hunne driften den vollen teugel gaven, dierven zy hem nogtans geen leed doen en vergenoegden zy zig met zynen knegt op te hangen, die ongelukkiglyk een S.^t Andries-kruys droeg, het welk een gewis teeken was van zyne aengekleefdheyd aen den hertog var Bourgondien.

Ziet hier eenen trek van eene bygeloovigheyd der krygslieden van dien tyd, welke heden nog by sommige zwakke lieden gevonden word, die, niets dat kan steken in gifte willen aenveirden, uyt vreeze dat zulks de vriendschap zoude bre-

[p. 135]

ken. Den ridder Jacob de Lalaing wenschte eenen degen te ontfangen uyt de handen van den ridder Roeland van Uytkerke. Dezen schreef hem daer over het volgende: ‘Jonkheer de Lalaing, den heer van Ghistele heeft my van uwen t'wege gezeyd dat gy begeirde eenen degen uyt myne handen te bekomen; ik wenschte zeer dat gy iets beter verlangde, want het zoude my een groot genoegen doen aen eenen zoo dapperen krygsman als gy zyt een voorwerp te konnen schenken, het welk hem weirdig zoude zyn. Ook wil ik de statuten van wylent den hertog Jan van Bourgondien stiptelyk volgen, die niet wilde dat men zynen vriend iets gaf het gene konde steken, maer ik zende den degen aen den heer van Lannoy, die u den zelven zal overhandigen.’ Den ridder Jacob de Lalaing, liet den heer van Lannoy zeggen, dat hy hem den degen voor twintig blanken zoude verkoopen, om daer mede twee missen te doen lezen, eene ter eere van mynheer S.^t Joris en eene ter eere van mynheer S.^t Andries, ten eynde alzoo aen de statuten des hertogs van Bourgondien te volkomen en de vriendschap niet te breken, welke hem aen den vromen ridder Roeland van Uytkerke verknogt had.

Het ambt van admirael was by de eerste hertogen van Bourgondien onbekend, maer by de vier laeste hertogen over de Nederlanden heerschende, was het zelve een der voornaemste officien van hun huys. Dien admirael, die den titel van admirael van Vlaenderen voerde, voerde het bevel over de troepen der zeemagt en genot verscheyde regten en voorregten. Nogtans oeffenden meest alle de nederlandsche steden het regt uyt van zelve hunne schipvaerd te beschermen, niet alleen door reclamatien in hunnen naem, maer ook door tractaeten die zy met vremde natien mogten sluyten, en door uytrustingen die zy, zonder daer toe aen den souvereyn oorlof te moeten vraegen, op hunne eygene kosten deden. Zulks duerde tot de opregting der admiraeliteyten in het jaer

[p. 136]

1487. Van in de 13.^e eeuw traden de nederlandsche zee-haeven in het verbond der hans-zee-steden, maer voor de helft der 15.^e eeuw waeren Holland, Vriesland en Zeeland reeds daer van gescheyden en wierden de haeven van Amsterdam, Rotterdam en Middelburg van vrienden en deelgenooten der hans-zee-steden derzelver mededingsters en zelfs vyanden. Nogtans bleef het hans-zee-verbond in Vlaenderen zeer groote voorregten houden en wierd het zelve door den hertog Karel den Onverzaegden beschermt, hoewel dit verbond zyne eygene voorregten hinderde; desvolgens stelde hy alles te werk om van de engelsche eenen voor dat verbond voordeeligen vrede te bekomen.

Ten jaere 1446 zond den hertog Philippe den Goeden dry wel uytgeruste en gewapende galeyen, onder het bevel van don Juan van Portugael, nae het eyland Rhodes, nae het Heylig-Land en in de Zwarte-zee, en ten jaere 1464 liet den zelven hertog twaelf galeyen en verscheyde vervoer-schepen uytrusten, bemand, boven de matroozen, met 2000 keurlingen, waer van de gentenaers'er 300 gelevert hadden, onder de bevelen zynder bastaerd-zoons Antone en Baudewyn van Bourgondien, en van Simoen van Lalaing. heer van Montigny, met twee zynder zoons, den heer van Cohen, den heer van Bossu en Jan de Longueval. Deze vloot was nae Constantinopolen bestemd, doch ging niet voorder als te Marseille, alwaer de troepen door de ziekte zoodaenig smolten, dat het getal daer van tot op 500 verminderde, die met hunne bevelhebbers in february 1464 (ouden styl) landwaerds over Vrankryk in Vlaenderen terug kwamen.

Het zee-compas, volgens meest alle de schryvers, door Sebastiaen Croya, zeevaerder der haeve van Amalfi, in het koningryk Napels, ten jaere 1502 uytgevonden, heeft eene groote omwenteling in de zeevaerd gemaekt. Nogtans moet die uytvinding veel ouder zyn, dewyl Guyot van

[p. 137]

Provins, in zynen bybel, ten jaere 1179 daer van spreekt, onder den naem van mariniere en tresmontaine. Goropius Becanus schryft de eer dier uytvinding toe aen de nederlandsche zee-vaerders, op grond dat de naemen der winden, welke van ouds op de kaert van het zee-compas uytgedrukt staen, aen de vlaemsche tael behooren. Dit gevoelen van Bocanus is, maer niet met kragtige beweegredens, door Montucla bestreden.

De vlaemingen schynen in de 14.^e en 15.^e eeuwen verscheyde soorten van oorlog-schepen gehad te hebben. De grootste der zelve, de linieschepen van dien tyd, droegen den naem van nefs, andere, de italiaensche galeyen zeer wel gelykende, wierden ook galëes of galies genoemt, van een derde slach waeren de galioten, daeren-boven maekte men nog gebruyk van koggen (coques), bargien en booten, en waeren de branders niet geheel onbekend.

Philippe den Goeden genot in Europa eenen aenmerkelyken voorrang; de vermaerdheyd van den groot-hertog van den Westen (het is onder dien naem dat hy by de turken en andere natien bekent was) deed hem hulde bekomen uyt veelderley gedeelten van de alsdan bekende weireld. Zyne staeten zouden eene ontzachelyke monarchie hebben konnen uytmaeken, indien zyne onderdaenen aen eenen koning hadden willen gehoorzaemen en indien de wangunst van Vrankryk en van het duytsch keyzerryk hem toegelaeten had zig de kroon op het hoofd te stellen. Niettemin was hy met het denkbeeld van eenen doorlugtigen titel te nemen zeer bekommert, en het is te gelooven dat zynen zoon Karel den Onverzaegden, indien dezen wat langer geleeft had, zoude gepoogt hebben het voornemen van Philippe ter uytvoer te brengen. Ten jaere 1464 ontfing Philippe te Ryssel een fransch afgezantschap, het welk de klagten des konings voor oogen leyd; Pieter de Goux, eenen der

[p. 138]

voornaemste raedsheeren des hertogs, beantwoorde de zelve met trotsheyd, waer op den kancelier van Vrankryk, eenen der afgezanten, de aenmerking deed, dat Philippe, hoewel heer van het land, toch daer van geenen koning was. Alsdan nam den hertog het woord en zeyde hy met luyder stem in de tegenwoordigheyd van alle de omstaenders: ‘Ik wil wel dat het een ider weet, indien ik maer gewild had, was ik al lang koning geweest.’ Nogtans, in alle de gelegentheden welke het uytwendig raekten, betoonde Philippe aen den koning van Vrankryk, als ook aen den dolphyn, de oodmoedige nederigheyd van eenen leenheer, maer hy konde ook die eerbiedigheyd met eene behoorlyke edelmoedigheyd doen paeren, en zelfs wanneer hy voor Lodewyk den XI den knie boog en hem zynen zeer geduchten heer noemde, behield hy den toon van zyns gelyken. Zynen zoon Karel, die nog zyne uyterlyke hoedaenigheden nog zyne heusheyd bezat, en welkers hoogmoed onbuygbaer was, verdroeg met verontweirding die leenschap, van de welke hy besloten had zich door alle mogelyke middels te ontrekken.

De hertogen van Bourgondien hadden uyt Vrankryk in de Nederlanden een beuzelagtig etiquet ingevoerd, het welk, alles voorziende, met eene strenge nauwkeurigheyd de bewegingen en gebaeren bepaelde. Zulks konde slegt overeenkomen met de zeden van een volk, het welk niet veel genegen is voor de uyterlyke magt, en zoude beter gevoegd hebben aen een hof alwaer den hoogmoed boven de vaderlandsche liefde heerschte. Nogtans was dit etiquet misschien noodzaekelyk om de vyandlyke inzigten te beteugelen van hovelingen die, aen provincien behoorende, waer van ider zich als eenen afzonderlyken staet beschouwde, hunne lands-jalousien by hunne persoonelyke belangen voegden.

Toen de graevin van Nevers te Ryssel kwam, wierden haer de grootste eerbewyzingen aenge-

[p. 139]

daen, 'er was niet anders spraek dan van spelen van esbattementen (rhetoryke vertooningen), steek-spelen, plegtige maeltyden en entremets. Den elfsten dag vertrok die vorstin nae Engelmunster, alwaer haere zwaegerin de graevin van Estampes zig bevond. Zy was vergezeld door den hertog van Bourgondien, door Adolf van Cleef, heer van Ravestein en door vyf andere ridders, van het hoofd tot de voeten gewaepent. Een quartier-uers buyten Ryssel, by eene brug, ontmoetten zy den graef van Charolois, den bastaerd Antone van Bourgondien en vyf andere ridders, die zig op de brug plaetsten en den heer van Ravestein vroegen wie hy was en waer hy die damen leydde, welke hy by zig had. Daer op ontstond een lancen- en vervolgens een degengevegt, waer in elken ridder blykens van dapperheyd gaf en het welk door eene pragtige maeltyd en eenen bal geëyndigt wierd, waer naer de damen weder te peird stegen en hunnen weg voortzetten.

In vele miniaturen word Philippe den Goeden afgebeeld in het zwart gekleed, hebbende het hoofd gedekt door eenen slach van tulband, in welkers midden eenen knoop met edele gesteenten schittert. Zynen damasten juste-au-corps komt tot aen de knien en hy heeft eenen spannenden pantalon (heuze, hooze of hause) aen, en heeft sandalen aen zyne voeten. Hy houd in de hand eenen stok, waer van de krak de gedaente van eenen hamer heeft. In de faisanten-feest tot Ryssel en in de krooning van den koning Lodewyk den XI droeg den hertog voor meer als een millioen edele gesteenten op zig. Zyne pagen waeren met goude galonnen bedekt en de weirde van den helm van eenen der zelve wierd op 100,000 goude kroonen geschat, terwyl het kop-stuk van 's hertogs peird met edele gesteente vercierd was.

In dien tyd droegen de heeren en edele vrouwen een slach van ridicule, nécessaire of beugeltasch, waer aen men de naemen gaf van aloiere, ba-

[p. 140]

landine, goule, aumoniere, bourselot en escarcelle, en van zyde, damast, goud leder of andere kostbaere stoffen gemaekt en van binnen in verscheyde zakskens verdeelt waeren, tot het bergen van schaeren, messen, zak-doek, geld enz. Deze beugeltaschen waeren aen een koordeken of aen eene keting vastgemaekt.

In dien tyd konden de diamanten en andere edele gesteenten geenen zeer grooten glans geven, dewyl de konst om de zelve te slypen maer ontrent het jaer 1450 door Lodewyk van Berquin te Brugge uytgevonden wierd.

In den veldslag van Granson, alwaer de zwitsers, onder aenvoering van Herman von Eptingen, het leger van den hertog Karel den Onverzaegden overhoop sloegen, viel des hertogs buyt in de handen zyner vyanden; het kostbaerste voorwerp van dien buyt was eenen diamant, den schoonsten en grootsten der diamanten welke alsdan in Europa bestonden. Men verhaeld dat eenen soldaet, die dien diamant nam, den zelven voor eenen gulden aen eenen priester verkogt, die dien steen voor eene kroon aen den burgemeester van zyn dorp overliet. Dien diamant wierd vervolgens in Engeland gebragt en in het begin der voorledene eeuw door den hertog Philippe van Orleans, regent van Vrankryk, gekogt; sedert dien tyd is dien steen, wegende 55 karats, blyven deel maeken van de juweelen der kroon van Vrankryk, waer van hy het schoonste verciersel is. Eenen zwitserschen schryver, Tschachtlen, zegt in tegendeel, dat dien diamant ten jaere 1492 voor de somme van 5000 rhynsche guldens verkogt wierd aen Willem Diesbach, zoon van den avoyer van Lucern, die den zelven met 400 guldens winst verkogt aen Bartholomeus May, heer van Stratlingen, dat dezen dit juweel voor 7000 guldens aen genuesche kooplieden verkogt, die het voor 11,000 ducaeten aen den hertog van Milanen overlieten, dat dien diamant eyndelyk door den paus Julius den II

[p. 141]

gekogt wierd en sedertdien is blyven deel maeken van den schat van den H. Petrus te Roomen.

In de 14.^e eeuw droeg men niets anders dan laken of zyde caproenen op het hoofd, maer onder de regeering van den hertog Philippe den Stouten begon men hoeden te draegen, benevens een slach van vellen muts, aumusse genoemt. In de 15.^e eeuw droeg men altyd mutsen onder den gecouleurden hoed, waer boven eene pluym was, en welken dikwils, aen een koordeken of lintjen vastgemaekt, op den rug hing. Den caproen diende in troebelen tyd tot cocaerde en het was aen de caproenen dat men de verschillige aenhangen onderscheydde. De gendsche muytmaekers wierden immers aen hunne witte kappen of caproenen gekend, waer van een gedeelte van hun krygsvolk deszelfs naem van witte kappen ontleende, en in Holland droegen die der Cabillauwsche party gryze en die der Hoeksche party roode kappen. Het was tydens Philippe den Goeden zeer zeldzaem imand den caproen, muts of hoed te zien af het hoofd doen om te groeten, men vergenoegde zig de hand aen de muts te brengen, zoo als het nu by onze krygslieden het gebruyk is.

Oliverius de la Marche verhaelt in zyne kronyk, dat in 1460 Philippe den Goeden, ten gevolge van eene groote ziekte zyn hair gedeeltelyk verloren hebbende, zig door den raed van zyne geneesheeren het hoofd geheel liet scheiren, en om alzoo niet geheel alleen geschoren en van hair ontbloot te zyn, een edict nam, waer by aen alle hovelingen bevolen wierd hunnen meester daer in na te volgen.

Onze miniaturen geven aen de groote personnagien van het hof der hertogen van Bourgondien roben van goud en zilver laken, eenige officieren van 's hertogs huys droegen eene spannende lange broek en eenen korten degen, aen een jagt-mes gelykende, aen het een been ziet men

[p. 142]

eene poulaine¹ en aen het ander eenen schoen, rond den hals hebben zy eenen styven en geploeyden witten linnen band, zy hebben noch baerd, noch knevels, noch bak-baerden, somwylen zyn den schoen en poulaine geel en somwylen zwart, ook is somtyds de eene zwart en de andere geel. De poulainen en schoenen wierden alle op zyde gereden. Op reys en op de jagt bediende men zig van hooge leirzen, welke tot boven de knien kwamen en de leirzen van onze visschers niet ongelyk waeren.

Het schynt dat het alsdan by de mans voor eene schoonheyd beschouwd wierd dunne beenen en breede schouders te hebben, even als het de dikke buyken by de vrouwen was. Men deed zyne schouders breed schynen by middel van zoogenaemde maheutres. Vele edellieden droegen eene kazak met gespletene mauwen, door welkers spleten men de mauwen van den juste-aucorps konde zien.

Daer den prys der stoffen in dien tyd zeer aenzienelyk was, had de gifte van eene robe niets het geen konde vernederen. Wanneer de afgezanten van den koning van Hongarien Ladislaus in het hof van den koning Karel den VII aenkwamen, gaf den graef van Foix aen den eersten wapen-koning van Hongarien tien ellen panne en dertig ellen laken; de groote deelden laken en andere stoffen tot het maeken van kleederen aen hunne dienaeren uyt, waer uyt dit spreekwoord ontstaen is: in iemands laken zyn, om te zeggen in zynen dienst zyn.

Den heer le Francq de Berkhey bemerkt met eene groote juystheyd, dat'er, onder de gedenkstukken welke ons van de oude hollandsche costume overblyven, er geene egtere zyn als die

1 Alzoo noemde men in de midden-eeuwen een slach van gereden leirskens, welke alsdan gedraegen wierden, om dat de zelve eenen top hadden, gelyk aen den bek van een kieken dikwils eene halve el en meer lang, hebbende de gedaente van eens draek, griffoen of van andere verdigte dieren.

[p. 143]

der steden-livreyen. Hy zegt daer ontrent dat de poorters, en bezonderlyk de gene die eenig stedelyk ampt bekleedden, de livrey of de couleuren van de wapens der stad op hunne kleederen droegen; dit is het geen aenleyding heeft gegeven aen het zeldzaem gebruyk van de weezen, welke in stads-weezen-huyzen opgevoed wierden, met twee verschillige couleuren te kleeden. In het beleg van Nuys, by Keulen (in 1475), kwamen de hollanders den hertog Karel van Bourgondien ter hulp, onder hunne respective vaenen, standaerden en banieren, en waeren de soldaten van idere baniere in verschillige couleuren gekleed, gemengd ingevolge de livrey hunder steden, welke kleederen zy boven hun harnas droegen. Die van Amsterdam, by voorbeeld, waeren de helft rood en de helft wit, die van Deventer de helft wit en de helft zwart, en die van Hoorn met roode en witte strepen op hunne wanbuyzen of keerels gekleed, het geen de inwoonders van Nuys gelegentheyd gaf om al spottende te zeggen: Den winter naedert, ziet daer de bonte kraeyen die reeds gekomen zyn.

Den zelven schryver bemerkt voorders, dat den hollandschen edeldom in de 15.^e en zelfs tot 't halven de 16.^e eeuw meest in een slach van zwarten satyn, samyt genoemt, of een slach van zwarten taffetas, cendal genoemt, gekleed was, draegende alleenelyk by wylen blauwe of geele keerels, terwyl de kinders onder de twaelf jaeren in ligtere couleuren gekleed waeren. Het is zeer waerschynelyk dat de edellieden het zwart couleur gekozen hadden, om dat het goud daer op beter uytkwam, want de goude knopkens en ketingen bedekten hun de geheele borst. Op een vrouwen-portret, in het jaer 1532 geschildert, teld men honderd zes-en-dertig goude knopkens.

Volgens Paradin droegen de nederlandsche damen ten jaere 1428 coiffuren van eene el hoog, scherp als eenen toren, waer agter een floers,

[p. 144]

met kostbaere frinien verciert, en even als eenen standaerd waeyde. Ook droegen de damen een slach van breeden val-hoed of tulband, welken met een gazen lint onder de kin vastgeknoopt wierd. Eene breede ceinture wierd op den rug met eene gesp vastgemaekt. De mauwen der vrouwen-wambuysen waeren lang en wyd en met pels gevoeyerd, en den sleep van hunne robe opgetrokken en in eene spleet gesteken, liet eenen met goude of zilvere bloemen geborduerden rok zien.

Volgens Ogier en den monik van Montaudon bezigden de vrouwen in de 15.^e eeuw by hunne toilet¹ zeer veel wit en rood blanketsel, het welk zy maekten met kwik, wit van eyeren, campher, vermilloen, trifignon, angelot en berruis, en maekten zy met safraen het hair geel, want in dien tyd was het rost of gouden hair in groote agting.

Het was in de 15.^e eeuw grooten lux van veel lynwaed te hebben; vele persoonen sliepen uyt spaerzaemheyd zonder hemd, en dikwils van hemd veranderen wierd schier als eene pragtige zaek beschouwd. Zekeren Montbleru, die den graef van Estampes ter foire van Antwerpen vergezelschapt had, vond aldaer 's hertogs raedsheeren Humbert de la Plaine en Roeland Pype, die hem verzogten te saemen in eene herberg te slaepen. Die heeren moesten te Antwerpen langer verblyven als zy gedagt hadden, want zy hadden elk maer een hemd, eene linne slaep-muts en een paer lakens medegebragt, welke vuyl wierden; doch Montbleru wist hun van de zelve te berooven en verkogt dit lynwaed te Brussel voor vyf goude ryders (eene aenzienelyke som voor

1 Het woord toilet komt voort van het fyn hollandsch en vlaemsch lynwaed, eertyds toilette genoemt, waer mede de tafelkens, waer op den spiegel en andere voorwerpen voor het kleeden en ontkleeden der joffrouwen stond, bekleed waeren. Vervolgens heeft men eerst dien naem van toilette aen die tafelkens en vervolgens aen het optoyen en pareeren zelve gegeven.

[p. 145]

dien tyd), het geen een genoegzaem bewys opleverd van de schaersheyd van het huyslyk lynwaed, tydens de regeering van den Goeden Hertog.

Het gemeen volk droeg alsdan eene wanbuys (coste) en eenen boven-keerl (surcoste), met eene gryze kap van eene dikke wolle stof, eene muts van boras, dikke schoenen, eene leêre borze en eenen stok met een yzer engsel, roquet genoemt. Den kaproen der hollandsche landslieden bestond maer uyt een stuk rond laken zonder boord; hunne wanbuys (pourpoint) was ook zeer simpel, zonder flankaerds en by middel van knoppen of letsen aen de broek (hauts-de-chausses) vastgemaekt. Somtyds was de wanbuys en broek van een stuk gemaekt, sommige droegen de broek kort en andere lang, onder de knien of boven den knoeyssel met een lint rond het been gebonden. Onder die broeken droegen zy koussen, en de holleblokken of kloeffers en zokken waeren alsdan reeds bekend. Vele boeren droegen gereden halve leirskens of leêre hoosen, gereden onder-vestjens en broeken met golfkens of putjens, ook wel hoorntjens en doedelein genoemt, dienende om het water te lossen, zonder daer om de broek geheel te moeten aftrekken, waerom ook zulkdaenige broeken putjens-broeken genoemd wierden.

In het jaer 1467 begonnen de vlaemsche en brabandsche vrouwlieden wederom hooge tuyten op het hoofd te draegen, met zeer breede ceinturen en kleederen zonder slepen, maer in tegendeel met kostbaere pelsen gevoeyerd en met eenen breeden boord van pels of hermelyn. De manspersoonen begonnen in den zelven tyd uytnemende korte keerels en wanbuyzen te draegen en lieten het hair zoo lang groeyen dat het hun de oogen en schier het geheel aenzigt bedekte. Ook droegen zy andermael schoenen met zeer lange poulainen of houte toppen en hooge mutsen en zag men hun byna niets anders dan panne en zyde kleederen aen hebben. De vrou-

[p. 146]

wen droegen boven hun kleed, wanneer het slegt weder was, een slach van kap, huyk (hucque) genoemt.

Er heerschte in dien tyd eene groote pragt in de maeltyden. Volgens Rabelais, stonden de groote ten vyf uren op, namen zy ten negen uren het middagmael en ten vyf uren naermiddag het avondmael, en gingen zy ten negen uren nae bed. Vele persoonen namen ten tien uren het middagmael, waer by men nog fourchetten, nog lepels, nog zelfs taillooren gebruykte, alhoewel men zig aen tafel van goude en zilvere schotels en pateelen bediende om de spys daer op te disschen. Een slach van schichtjens vervangde de fourchetten, in plaets van lepels gebruykte men eyvormige brood-korsten, welke men vervolgens op at, en in plaets van taillooren houte boorden of ruyten van de eene of andere stof. Voor dessert dischte men alle slach van geconfyte speceryen op, als kanneel, gingember, citoal en suyker-gebak, zeer fraey gemaekt en gecouleurd, in de gedaente van herten, dassen, wilde verkens, beiren, aepen, eenhoornen, leeuwen, luypaerden, tigers en andere dieren. Op elke schotel waeren de wapens van den eygenaer gegraveerd.

Philippe den Goeden, ter zelver tyd gulzig, pragtig en godvrugtig, hield vier mael ter week eenen strengen vasten-dag zonder dat zulks de belastingen in iets verligtte. Om in zyne uytgaeven te voorzien en de zelve te regelen, bestond'er eenen raed van financien, uyt eenige kamerheeren, raedsheeren, ontfangers-generael en betaelders van het krygsvolk saemengesteld. Den kancelier van Bourgondien bekleedde in den zelven den voorzitters-stoel en wanneer dien raed eenige rekening gesloten had, wierd zy aen den hertog gezonden, die de zelve onderteekende.

Ten jaere 1464 riep Philippe de dry staeten van alle zyne landen te Brussel byeen en vroeg aen die van Artois 18,000 francs, waer van 'er hem maer 14,000 toegestaen wierden. Dien vorst,

[p. 147]

beminnaer der pragt en door greetige hovelingen omringd, aen wie hy niets konde weygeren, was altyd in nood van geld; alsdan kende men geene staets-bezuyniging of spaerzaemheyd, er moest geld wezen en men tragtte maer de schatten op te hoopen, welke men met een weynig vernuft had konnen doen andere schatten voortbrengen. De gentenaers, trots over de welvaerd van hunne stad en wiens wethouders onafhangelyk beweirden te zyn, dewyl zy zig heeren van Gend deden noemen, weygerden de vraegen des hertogs toe te staen.

Tydens den opstand der gentenaers tegen Philippe den Goeden kwamen hunne wethouders met de afgezanten van den koning van Vrankryk, die hun tot den vrede wilden bewegen, overeen, dat de gemeente zig op de vrydagmerkt zoude verzaemelen, en dat alle de gene die voor den vrede genegen waeren zig langs den eenen kant der merkt en alle de gene die den kryg wilden voortzetten zig langs den anderen kant der merkt zouden geplaetst hebben. Zulks wierd ter uytvoer gebragt en men zag dat 7000 gentenaers den vrede begeirden, terwyl 12,000 andere daer van niet wilden hooren spreken, zoo dat het deze meerderheyd doordroeg en het volk in zynen opstand volherdde.

In weerwil van den rykdom van de inwoonders der Nederlanden onder Philippe den Goeden, den voortgang der koophandel en nyverheyd, de aengroeyinge der bevolking en de natuerlyke goedaerdigheyd van den vorst, bleeven'er vele misbruyken bestaen. De landslieden en kooplieden wierden door het krygsvolk jammerlyk gekwollen, zonder daer tegen beveyligt te worden, en niet alleenelyk de landslieden en poorters der steden, maer ook de kooplieden en edellieden wierden met alle slach van tollen, hoofd-gelden en subsidien belast, het geen zy niet konden opbrengen zonder geheel geruineerd te zyn. Daeren-boven gebeurde het wel dat, wanneer'er er-

[p. 148]

gens eene ryke jonge dogter of weduwe bestend, den hertog haer met geweld verpligtte eenen zyner vry-schutters (frane-archiers) in houwelyk te nemen, waerom men alsdan twaelfjaerige meyskens zag trouwen, en weduwen een tweede houwelyk aengaen dags naer dat hunnen eersten man ter aerde besteld wierd.

Den hertog Philippe, vernomen hebbende dat den ridder Jan van Granson verscheyde poogingen aengewend had om den edeldom van het graefschap van Bourgondien tegen zyne regeering in opstand te brengen, deed hem 's nagts van zyn bed opligten en in zynen raed tot Dôle brengen, alwaer hy, door de verklaeringen der getuygen van het gene hem opgeleyd was overtuygt zynde, den 10 october 1455 door den hertog veroordeelt wierd om tusschen twee matrassen versmagt te worden, welk zeldzaem vonnis in de maend december daer naer tot Poligny ter uytvoer gebragt wierd. Een zulkdaenig vonnis had vele betrekking met die der spits-raeden, welke uyt Duysland tot in Holland gedrongen waeren, zoo als men zien kan in de bullen welke den paus Pius den II (AEneas Sylvius) ten jaere 1463 aen de steden van Over-Yssel verleende, om hun tegen heymelyke regtbanken te beveyligen.

Nogtans had den toestand der Nederlanden noyt zoo bloeyende geweest. Indien de lasten zwaer waeren, wierd den koophandel zeer weynig verhinderd en herstelde hy de feylen van de gene die het land bestuerden. Alsdan was den brugschen koophandel om zoo te zeggen in zyne goude eeuw. Wanneer den hertog Philippe met den dauphin van Vrankryk (naermaels den koning Lodewyk den XI) ten jaere 1457 binnen Brugge kwam, kwamen de kooplieden van verscheyde natien die zig aldaer ophielden tot buyten de poort de vorsten te gemoet, ten getalle van meer als 800 en door ontrent 2000 aenzienelyke poorters vergezeld, alle met zyde keerels van verschillige couleuren gekleed. Den dauphin

[p. 149]

zag aldaer zoo veel volk, dat zulk hem verbaezende scheen en dat hy opentlyk betuygde gedagt te hebben dat het geheel graefschap van Vlaenderen nauwelyks zoo vele inwoonders telde dan hy menschen te Brugge had verzaemeld gezien.

Onze tapyt-fabrieken genoten alsdan eene groote vermaerdheyd en den voortgang der schilderkonst leerde de handwerkers wat meer smaek in hunne verveirdingen te weeg brengen. Naer de zalving van den franschen koning Lodewyk den XI, liet den hertog Philippe, geduerende zyn verblyf te Parys, de groote zael van zyn hotel van Artois aldaer met eene alderschoonste vlaemsche tapisserie behangen, welke te Audenaerde verveirdigt was en in uytnemende levendige couleuren de geschiedenis van Gedeon verbeeldde, het welk aenleyding tot de instelling van het ridder-orden van het Gilde-vlies had gegeven. In eene andere zael zag men kostbaere tapyten, met goud- en zilver-draed op zyde geweven, te Doornyk gemaekt en de geschiedenis van Alexander den Grooten voorstellende.

De stad Dinant, in het land van Luyk, wierd voor eene der rykste en sterkste steden der geheele weireld gehouden, zy had zeventien mael en altyd vrugteloos belegert geweest, en daer wierd aldaer eenen grooten koophandel van latoenwerk gedreven, waer van in die stad vele fabrieken bestonden.

Ryssel was ook zeer ryk en zeer bevolkt, en haere inwoonders waeren zeer pragtig in hunne kleederen en ter zelver tyd zeer menschlievende en liefdaedig voor den armen.

Daer wierden alsdan vele heeren gevonden die verscheyde knechten en nogtans maer dertien ponden jaerlyks inkomen hadden. Den ridder de Beaufort en Pieter de Caurieulx, die beyde 5 à 600 ponden 's jaers in geld inkomen hadden, wierden als magtig ryk beschouwt. Het is waer dat den rykdom van eenen particulieren alsdan meest uyt renten in koorn, hout, kapoonen, corveën enz. bestond.

[p. 150]

In het jaer 1460 gold de mudde haver 33 stuyvers en in ougst van het zelve jaer was den prys daer van tot op 28 stuyvers gedaeld. In 1464 waeren het koorn en de haever zeer duer, beyde die graenen golden 40 stuyvers den zak, maer met den ougst waeren de pryzen daer van reeds gedaelt en verkogt men het koorn voor 24 en de haver voor 16 stuyvers den zak. In het zelve jaer 1464 wierd het by edict van den hertog van Bourgondien verboden den prys der wynen te verhoogen en meer dan twee stuyvers parisis voor het voeden van een peird geduerende eenen dag te rekenen.

Ten jaere 1451 deden 16 stuyvers fransche koninglyke munt eenen franc, 15 francs 11 goude kroonen en half, 6000 goude francs 4000 goude kroonen en 24 vlaemsche grooten eene halve fransche goude kroon. Het marc of half pond fransche goude kroonen, onder Karel den VII geslagen, woeg 8 oncen van 20 esterlins ider, en'er kwamen 70 dier kroonen uyt een marc goud, zoo dat de 50,000 goude fransche kroonen, welke kragtens het vrede-verdrag van Atrecht door den koning van Vrankryk aen den hertog van Bourgondien betaelt wierden voor schaedeloosstelling der equipagien en juweelen, welke men zynen vader, by het vermoorden van dien vorst, berooft had, een gewigt opleverden van 714 marken 2 oncen 2 looden 16 greynen, en tegen 828 livers 12 stuyvers parisis het marc, 591,856 livers 6 stuyvers 5 deniers parisis weird waeren. Den hertog schonk aen de afgezanten des konings van Vrankryk, die den opstand der gentenaers wilden bemiddelen, 6000 goude ryders, doende 36,000 guldens brabandsch geld, welke ryders Philippe ten jaere 1436, naer dat hy den titel van graef van Holland had genomen, deed slaegen. Wanneer David, bastaerd van Bourgondien, dank aen de wapens van zynen vader den hertog Philippe den Goeden, het bisdom van Utrecht had bekomen, moest hy zynen

[p. 151]

mededinger tot dit bisdom schaedeloosstellen met eene som van 50,000 goude leeuwen, waer van de 56 een mark woegen; deze leeuwen waeren door gemelden hertog te Mechelen geslaegen, en eenen gouden leeuw deed 6 guldens 19 stuyvers 1 penning brabandsch geld. Philippe schonk 1000 zulkdaenige leeuwen aen den edelman die hem de geborte aenkondigde van den zoon van den dauphin van Vrankryk, die alsdan te Genappe zyn verblyf hield. Den graef van Charny, in handen der fransche gevallen zynde, moest 20,000 goude kroonen voor zyn rantsoen of losgeld betaclen. Den oorlog van Philippe den Goeden tegen die van Luyk en Dinant in 1466 en 1467 kostte dien vorst, volgens Jehan du Clercq, 300,000 goude kroonen. De steden aen de Somme waeren door den koning van Vrankryk voor een kapitael van 400,000 goude kroonen of 4,734,875 ponden parisis verpand geweest; Lodewyk den XI hebbende de heeren van Croy, die al het vertrouwen van Philippe den Goeden bezaeten, weten uyt te koopen en in zyne belangen te trekken, betaelde die som en kreeg alzoo die steden wederom. Wanneer Philippe den Goeden stierf, vond men, in weerwil van zyne groote uytgaeven, 400,000 goude kroonen, 20,000 marken andere goude muntstukken, 72,000 marken zilver (8,573,335 ponden parisis) en voor meer als 2,000,000 goude kroonen in juweelen en andere kostbaere voorwerpen in zyne koffers. Die schatten wierden verteirt om Lodewyk den XI van den troon te werpen.

De fransche tael was de tael welke in het hof van Philippe den Goeden in gebruyk was. De vlaemsche tael wierd nogtans gebezigd voor het bestier der provincien, alwaer de zelve als landtael mogt beschouwt worden. In het jaer 1382, zegt Meyerus, kwamen de fransche den graef van Vlaenderen Lodewyk van Male ter hulp; nauwelyks was men over de Leye getrokken, of daer wierd de vlaemingen, die den graef getrouw geble-

[p. 152]

ven waeren, op doodstraf verboden hunne vlaemsche tael te spreken. Deze vervolgingen, waer aen het vlaemsch ten proey was, is de regte oorzaek geweest van de groote menigte fransche bastaerd-woorden waer mede onze schoone, ryke, kragtdaedige en dichterlyke tael bezoedelt is geworden en dat vele vlaemingen, in plaets van hunne moedertael tot het verveirdigen van hunne boekwerken te bezigen, zoo als Mussche, Chastelain en Goethals, het fransch, of zoo als Despaers (ik bedoel hier niet den kronyk-schryver maer wel den geneesheer van dien naem), Borstius en andere het latyn gebruykten.

Hoewel men in dien tyd de jonge edellieden niet veel met leeren bezig hield, wierd den graef van Charolois, eenigen egten zoon des hertogs Philippe den Goeden (daer naer den hertog van Bourgondien Karel den Onverzaegden), die door den heer van Auxy en door Jan van Rosimbos, heer van Fromilles, met veel zorg opgevoed was, zeer wel onderwezen. Volgens Oliverius de la Marche, was hy zeer godvreezende, en hoorde men hem nooyt eenigen vloek uytgalmen of den naem Gods ydelyk noemen; hy leerde gemakkelyk en had een goed geheugen, hy las geirn en hoorde ook graeg leezen, vooral smaek nemende in de ridderlyke verhaelen van Lancelot du Lac en Gauvin; hy hoorde geirn van reyzen en scheepvaerd spreken en was eenen liefhebber om met schuytjens te zeylen; hy nam ook een bezonder vermaek in de jagt en vogel-vangst, in het boogschieten, in het schaek-spel en in het picardisch barre-spel, en was in al die spelen zeer hervaeren. Hy kon ook in zyne kinderjaeren zeer wel worstelen en wierp zyne medestrevers verre van hem op den grond neder. Hoewel hy geenen grooten liefhebber van den dans was, had hy nogtans leeren dansen en danste hy in het geheel niet slegt. Ook leerde hy de toonkonst zeer wel en deed daer in eenen zoodaenigen voordgang, dat hy konde componeeren en alle slach van liedekens

[p. 153]

en motels op muziek stellen en daer aen eenen voys geven, zoo gemakkelyk als het eenen volmaekten toonkundigen zoude gedaen hebben. Hy was zeer oppassende in den dienst Gods en onderhield stiptelyk alle de gebodene vastendagen, zig altyd aen de bevelen der H. Kerk ten vollen onderwerpende. Nooyt ging hy zyne nagtrust nemen, ten zy men hem twee uren lang eene voorlezing had gedaen, waer toe hy zeer dikwils den heer van Imbercourt (die naer Karels overlyden het slagtoffer der gendsche woede stierf) gebruykte, die zeer wel leesde, zeer wel onthoude wat hy gelezen had, en den jongen vorst verhaelingen der romeynsche geschiedenis en vrome daeden der romeynsche en grieksche helden voorlas; aen eene zulkdaenige voorlezing, waer in Karel veel behaegen schepte, moet men ongetwyffelt die zugt naer krygsroem toewyten, welke hem zoo zeer gekwollen, zyne dagen vervuld en hem in het midden van zyne mannelyke jaeren uyt het leven gerukt heeft.

Den zoon van eenen alouden wehrman of Belg verscheen nooyt in de vergaedering der dappere, zonder den schild en den degen te hebben ontfangen; in de eeuw van Philippe den Goeden, moest men, om niet meer als een kind beschouwt te worden, in een steekspel (joûte) verschynen. Den graef van Charolois, die ommiddelyk naer zyne geborte door zynen doorlugtigen vader tot ridder was geslaegen, dede op den feestdag van Alderheyligen in het jaer 1452, wanneer hy zyn zeventiende jaer bereykt had, zyne eerste wapens in een steekspel in het parc van Brussel tegen den dapperen ridder Jacob de Lalaing. Beyde de kampvegters wierden, den graef door de hertogin en den heer de Lalaing door den hertog gewapent. Den jongen vorst toonde veel moed in dit gevegt en liet daer in vermoeden, dat hy eens eenen krygsheld zoude worden. Vervolgens begaf Karel zig in verscheyde steekspelen en tournoyen, alwaer hy zig altyd door

[p. 154]

zyne behendigheyd en dapperheyd dede onderscheyden en dikwils de eerste pryzen behaelde.

In de midden-eeuwen was de jagt het gewoon vermaek der nederlandsche edellieden. Den romeynschen historie-schryver Silius-Italicus spreekt reeds met lof van het slach van honden welke Belgien in zynen tyd voor de wilde verkensjagt opleverde. Aen de abten van Saint-Hubert, in het Luxemburgsche, is men een ras van zwarte honden verschuldigt, naer hun S. Huybregts-honden genoemt.

In verscheyde steden van Vlaenderen en Picardien, welke vaer-waters, breede gragten en poelen hadden, wierden daer in zwaenen gehouden. Elke neiring, gilden of lid der stad had zyne zwaenen, waer op hunne wapens tot onderscheydings- en eygendoms-teeken geprent wierden; deze plegtigheyd was een slach van feest, welke in july of augusti gecelebreert wierd. De geheele stad begaf zig in bootjens ter plaets alwaer de zwaenen verkeerden; de geestelyke openden de jagt, vervolgens de edele en opvolgentlyk de andere corpora, volgens rangschikking. Men moest de zwaenen levendig vangen, zonder daer van eenige te dooden; indien dit ongeluk eenigen jaeger overkwam, moest hy de stad zoo veel koorn betaelen, als 'er noodig was om het dier geheel te overdekken, zynde het zelve met den kop omhoog opgeheven. Deze zwaenen-jagten duerden gemeenelyk verscheyde dagen, geduerende welken tyd op het water niet anders was dan maeltyden, muziek-feesten en verligtingen¹.

In de plegtige maeltyden wierden in de 15.^c eeuw zeer dikwils pauwen, reygers en faisanten opgedischt. Den pauw wierd den edelen vogel, de spys der dappere en het voedsel der minnaers

1 Over de zwaenen- en andere jagten, als ook over verschillige andere gebruyken der vlaemingen in de midden-eeuwen, kan men fraeye en belangryke bezonderheden lezen in een fransch boekwerk, getitelt: Histoire de la vie privée des Français.

[p. 155]

genoemt. Tusschen ider geregt dier plegtige maeltyden wierden fraeye en zeldzaeme vertooningen gegeven, entremels of tusschen-geregten genoemt, waer van men de beschryvingen vind in de kronyken van Froissart, Monstrelet, Matthieu de Coucy, Jehan du Clercq en Olivier de la Marche. Indien men in die maeltyden met vele ceremonien eenen bloemkrans aenbood, chapelet du banquet genoemt, wierd dezen daer door verpligt op zyne beurt eene diergelyke maeltyd te geven.

De balletten of plegtige dans-partyen, waer in de dansers, vermomd zynde, verschillige personnagien verbeeldden, waeren in het hof van Philippe den Goeden niet onbekend; in de berugte feest der belofte van den Faisant wierd een ballet uytgevoert door den graef von Charolois, den hertog van Cleef, den graef van Estampes, den heer van Ravestein, don Juan van Coïmbra, den grooten bastaerd van Bourgondien, den bastard van Braband, den heer van Buchan, den ridder Philippe de Lalaing, den ridder Christianus van Digoine, joffrouw van Bourbon, mevrouw van Ravestein, mevrouw van Aucy, mevrouw van Commene, mevrouw van Santerre, mevrouw van Obeaux, mevrouw van Chasteler, Margareta, bastaerd-dogter van Bourgondien, Antonia, huysvrouw van Jan Boudant en Isabella Coustain, verbeeldende respectivelyk verscheyde deugden, als Gods Genade, het Geloof, de Liefde, de Regtveirdigheyd, de Rede, de Voorzigtigheyd, de Maetigheyd, de Sterkte, de Waerheyd, de Vlyt, de Hoop, de Milddaedigheyd en de Dapperheyd.

Onder de spelen, welke alsdan in de Nederlanden in gebruyk waeren, mag ik het kaetsspel (jeu de la paume of jeu de l'estuef) niet vergeten, waer op eenen brugschen edelman, onder de neiring der droog-scheirders ingeschreven, waer om hy by misgryp door den baron de Reiffenberg als eenen enkelen droog-scheirder (even als Artevelde als eenen brouwer afgeschetst is)

[p. 156]

opgegeven word, in het jaer 1433 in de fransche tael zeer schoone zinnebeelden maekte in een boekwerk, waer van men een handschrift in de bourgondische bibliotheek te Brussel bewaerd en waer van den heer Legrand d'Aussy in zyne notices et extraits des Manuscrits de la Bibliotheque royale eenen uyttrek in het ligt gegeven heeft. Het handschrift van dit werk, het welk te Brussel berust, vervat 166 bladzyden in-folio en is met eene gothische letter op velyn geschreven, doch zonder eenige miniature of vignet verciert, alhoewel de hoofdletters gecouleurt zyn.

Het muziek van den hertog Jan zonder Vrees was saemengesteld uyt eenen muziek-clerc of kapel-meester, vier pagen van het muziek en twaelf menestriers of viocl-speelders. Het geen van zynen zoon en troon-opvolger Philippe den Goeden wierd door zes harpen-speelders, zes schalmeyen, twaelf trompetters, twaelf vioolspeelders, twaelf clarinet- en fluyten-speelders en twaelf zangers vermeerdert. Onder den hertog Karel den Onverzaegden wierd alle morgende het trompet gesteken, om dien vorst te ontwekken; ook wierd op het zelve instrument geblaezen, om 's hertogs uytgang en wederkomst aen te kondigen.

De toonkunst begon, om zoo te zeggen, een slach van waere gedaente te krygen onder de handen van Jan Teinturier, rond het midden der 15.^e eeuw tot Nivelles, in Braband, geboren, kanonik der collegiaele kerk van Nivelles, aerdskapellaen van Ferdinand van Arragon, koning der beyde Sicilien, en door den abt Trilhemus vermeld, als eenen zeer geleerden man, zeer goeden wiskundigen en uytmuntenden muziekant; men heeft van hem, onder andere muziek-werken, eenen boek, onder den titel van Terminorum musicoe diffinitorum, in 1474 te Napels en twee jaeren daer naer, zonder jaerteekening, te Treviso, in de republiek van Venetien, gedrukt. Simoen van der Eycken, in den loop der zelve

[p. 157]

eeuw tot Brussel geboren, begaf zig insgelyks in Italien en wierd kapel- en zang-meester der metropolitaene kerk van S.^t Ambrosius tot Milanen; hy heeft zyne konst in een latynsch boekwerk verhandelt, onder den titel van de Gregorianâ et figurativâ et contrapunctâ simplici, ten jaere 1518 te Landshut, in Beyeren, gedrukt. De italiaensche geschiedenis-schryvers maeken ook gewaeg van Aubertus Ockergan, gebortig uyt Henegauw en van Joosken Desprez (Delprato), deken der collegiaele kerk van S.^t Wanegulfus te Condé, die beyde lange jaeren de toonkonst, waer van zy als herstelders mogen beschouwt worden, in Italien onderwezen hebben.

Den graef van Saint-Pol, connetabel van Vrankryk, wierd door den hertog Karel van Bourgondien, op aenzoeking van Lodewyk den XI, aen den admirael van Vrankryk, aen den bastaerd van Bourbon, aen den heer van Bouchage en aen den heer van S.^t Pierre gelevert; daer over wierd 'er in het hof van Bourgondien en in het geen van Vrankryk gezeyd, dat 'er oorlog in den hemel ontstaen was en dat S.^t Pieter S.^t Pauwel genomen had. Naer de onthoofding van den graef van Saint-Pol wierd dit liedeken ter straeten gezongen:

Mil quatre cent, l'année de grâce,
Soixante et quinze, en la grand' place,
A Paris, que l'on nomme Gresve,
L'an que fust faite aux Anglois tresve,
Et de décembre le dix-neuf,
Sur un èchaffaud fait do neuf
Fust amené le connestable
En compagnie grande et notable,
Comme le veut Dieu et raison,
Pour sa très grande trahison:
Et là il fut descapitè
En ceste très noble citè.

De ongenaede van den franschen kardinael de la Balue, die, naer eenige jaeren de gunst van den koning Lodewyk den XI genoten en de zelve grootelyks misbruykt te hebben om zyne driften te voldoen, eyndelyk gevangen en in de

[p. 158]

zelve yzere muyte opgesloten wierd, welke hy voor de slagtoffers van zyne vreedheyd had doen verveirdigen, verwekte de volgende verskens:

Maistre Jean Balue
A perdu la rue
De ses èrêchez,
Monsieur de Verdun¹
N'en a plus pas un
Tous sont despeschez.

Wanneer Odet d' Aydie, daer naer graef van Comminges, op voorwendsel van eene jagt-party, den hertog van Bretagne uyt het fransch hof hielp vlugten, zong men het volgende couplet:

Mettez sus chiens et oyseaux,
Aussy toute gaudiserie,
Jusqu'à ce que Odet d'Aydie
Aura remis sus jeux noureaux,
Lesquels ne seront trouvez beaux;
Mais ils poyvront bien chier couster:
Un grand mal est bon à oster.

Toen den koning van Vrankryk Atrecht belegerde, wierd den wapen-herault, die de stad opeyschte, deze verzen tot antwoord gegeven:

Quand les rats mangerons les cats
Le roy sera seigneur d'Arras;
Quand la mer qui est grande et lée
Sera à la Saint-Jean gelée,
On verra pardessus la glace
Sortir coux d'Arras de leur place.

Niet tegenstaende deze stoeffery wierd Atrecht zoo dapper belegert, dat die vesting, alhoewel kloekmoedigheyd aen haere verdedigers niet geheel ontbrak, zig verpligt vond de wetten van koning Lodewyk te ontfangen en eene fransche bezetting binnen haere mueren te gedoogen.

Alhoewel deze verskens niets aenmerkelyk opleveren, ziet men dat de inbeelding alsdan bestond in de verhaelen en in de menigte der gebeurtenissen, maer geenzins in den trand.

1 Guillielmus de Haraucourt, die in de zack van Balue ingewikkeld, ter zelver tyd gevangen wierd.

[p. 159]

Den hertog Philippe den Goeden bezat eene schoone bibliotheek, welke onder den naem van bibliotheek van Bourgondien eene groote vermaerdheyd heeft verworven. Behalven de boeken, welke hy ten grooten koste dede schryven door behendige konst-schryvers, zoo als Jan Mielot en David Aubert, en welke konst-oeffenaers, bekend onder den naem van verlichters (illuminateurs, miniateurs, miniculateurs en rubricateurs), met gulde en gecouleurde hoofd-letters, bloemwerk, vignetten en miniaturen vercierden, ontfing'er hy dikwils van groote heeren van zyn hof, die wel wisten dat een zulkdaenig geschenk, eenen vorst, die als den Mecenas¹ zynder eeuw aenzien wierd, natuerlyk aengenaem moest zyn. Ook had Philippe by zyne komst tot den troon vele boeken gevonden, welke zyne voorzaeten byeen vergaedert hadden, waer by nog vele andere gevoegd wierden, welke geduerende den burger-kryg uyt de fransche kloosters geroofd wierden.

De bibliotheek van Bourgondien is langen tyd eene der schoonste van geheel Europa geweest. Ziet hier hoe'er David Aubert, van Hesdin, in Artois, van spreekt in de voorrede van zyne Chronyken van Napels, welke hy ten jaere 1463 uyt het latyn vertaelde: ‘Dezen tegenwoordigen foliant is vertaelt en gegrosseert, om geplaetst te worden in de boekery van den hertog Philippe van Bourgondien, en niettegenstaende dat'er in de geheele weireld geenen vorst bestaet die eene zoo schoone en ryke boekery bezit, is hy nogtans zeer genegen om de zelve te vermeerderen, zoo als hy ook wezentlyk doet, hebbende dagelyks en in verscheyde streken

1 Mecenas was eenen der voornaemste staets-dienaeren van den romeynschen keyzer Augustus, die de letterkundige, geleerde en konstoeffenaers zoodaenig beschermde, begunstigde en aenmoedigde, dat men sedert dien tyd zynen naem geeft aen alle de vorsten of groote heeren die de konsten en wetenschappen sterk aenmoedigen.

[p. 160]

groote geleerde (clercs) en redenaers, vertaelders en schryvers ten zynen koste in het werk.’ Deze bibliotheek is door de godsdienstige beroerten der Nederlanden in de 16.^e eeuw en bezonderlyk door den brand van het hof van Brussel den 4 february 1731 zeer beschaedigd geworden. Wanneer de doorlugtige ards-hertogen van Oostenryk Albertus en Isabella daer van in 1611 den inventaris deden maeken, om de zelve aen de zorg van den gentenaer Adriaen van Riebeke toe te vertrouwen, wierden'er by de acht honderd handschriften getelt.

Het geen van deze berugte bibliotheek nog overblyft is zeer aenzienelyk. De boeken, uytdrukkelyk voor den hertog Philippe geschreven, doen zig door de grootte der letter, de schoonheyd van het parkement en de volmaektheyd en frischheyd der schilderingen voordeeliglyk onderscheyden.

Treden wy nu eens binnen de bibliotheek der hertogen van Bourgondien, welke onder het toezigt van den bewaerder der juweelen geplaetst was. In eene der zaelen van het paleys, het welk Philippe, volgens Butkens, ten jaere 1452 dede verschoonen, vervatten eenige gothische kassen, met veel verheven en half verheven beeldwerk verciert, eenige honderdtallen boeken, pragtiglyk gebonden en met zwaere zilvere sloten en nagels verrykt. Zy liggen op het plat, met de snede naer buyten gekeerd; vele der zelve draegen de wapens der heeren van het geslacht van Croy, die magtige gunstelingen, die ten minsten op eene behendige wyze zig by hunnen meester wisten verdienstelyk te maeken met zyne letterzugt te streelen. Uytnemende groote en massive lessenaers en zetels, niet zeer ongelyk aen die der kanoniken in de kerken, stoffeeren dit appartement. Wanneer men binnen het zelve treed, ziet men eerst eenige kerkboeken, den gebedenboek van Philippe den Stouten, bybels in het vlaemsch vertaelt, eene verhandeling in-folio op

[p. 161]

de engelsche groetenis, de encyclopedie van Glanvil, den schat van Brunetto Latini, 's weirelds beeld door Omons¹. Dezen laesten boek verdiend wel eenige aendagt; den schryver daer van, die in de 13.^e eeuw leefde, handeld van den hemel en van de aerde, van God en van den mensch, van de aerdryks-kunde, van de sterrekunde, van de natuer-kunde en van andere wetenschappen, welke in zynen tyd gekent waeren, welken boek hy in zeven takken verdeeld heeft, even als het Marianus Capella in de 7.^e en Alcuinus in de 8.^e eeuw gedaen hadden. Dat Omons geenen goeden natuerkundigen was, word door het volgende bewezen en doet zien hoe weynig de classique auteuren der aloudheyd alsdan bekent waeren. Den prins der romeynsche digters, Publius Virgilius Maro, welken den schryver als een gebuld kaboutermanneken opgeeft, werkte verscheyde wonderen uyt, onder andere, maekte hy eene onuytdoofbaere lamp, eene lange brug welke nergens op steunde, een sprekende hoofd het welk het toekomende voorzeyd en alle de vrae-

1 Dit werk vervat 1.^o eenen almanach, 2.^o godvrugtige verzen, 3.^o den doetrinael, 4.^o eene schimpagtige saemenspraek in verzen op de verschillige beroepen of neiringen, 5.^o 's weirelds beeld, 6.^o den bybel, 7.^o eene verhandeling over de zeven hoofd-zonden, 8.^o den ligtgever, 9.^o den stryd der ziel tegen het lichaem, in verzen, 10.^o de prophetien van Ezechiël, in verzen, en 11.^o eene uytlegging van het gebed des Heere. Alle die stukken zyn door verscheyde handen in eene maer zeer slegt leesbaere letter, op relyn in-quarto, in 1245 geschreven. Behalve dit exemplair, vervat de bibliotheek nog vier andere exemplairen van 's weirelds beeld; een der zelve is in 1245 in twee colonnen, op velyn in-quarto, met zeer leesbaere letter geschreven en heeft 58 bladzyden; een ander, insgelyks in het jaer 1245 geschreven en met 28 printen vercierd, is zeer wel behouden en heeft 56 bladzyden velyn in-quarto; een derde exemplair, ook ten jaere 1245 geschreven, vervat 70 bladzyden langwerpig in-folio, op eene colonne geschreven; eyndelyk het laeste exemplair is in het jaer 1333, in-quarto, met eene slegt leesbaere letter op 49 bladzyden velyn geschreven, op het titel-blad staen deze woorden: Cil livre de Clergie qui est appele lymage du monde (en roumans) contient p. tout LV capitre et XVIII figure, sans koij li livres ne pouroit iestre legierement entendus ki est devises en III pavties.

[p. 162]

gen die het zelve gedaen wierden beantwoordde, eenen ontoegangbaeren hof, welken nogtans maer alleen door eenen muer van locht omringt was, eene metaele vlieg, die de levende vliegen verslinde, een metaelen peird, het welk alle de zieke peirden geneesde die het aenschouwden, en eyndelyk een ey, waer op eene zeer groote stad gebouwt was, welke geheel instortte, zoo haest men maer het ey verroerde, maer ook onmiddelyk van zelfs herstelt wierd. Den schryver voegt daer by, dat de vlieg, het peird en de eyer-schael nog in zynen tyd tot Napels te zien waeren. Het is dus zeer te vreezen, dat den woedenden Vesuvius die schoone wonder-werken ingeslokt heeft, vermids de zelve nog tot Napels nog nergens elders meer te vinden zyn; is zulks dan niet jammerlyk!!! Ziet hier de verzen waer in Omons het bovenstaende verhaeld:

Devant Jhesu-Christ fust Virgilles,
Qui les arts ne tient pas à guilles,
Aina qui usa toute sa vie,
Tant qu'il fist par astronomie
Maintes grant merreilles à plain;
Il fist une mouche de arnin:
Quant la drechoit en une plache
Si foisoit des aultres tel cache
Que nule aultre mouche qui fust
Ver li approchier ne poust.
Si refist d'arain un caval,
Qui garissoit de cascun mal
Les queveaux qui malade estoient
Maintenant que reu l'avoient.

Men heeft langen tyd zeldzaeme denkbeelden ontrent Virgilius gehad. In de 15.^e eeuw, zegt den abt Bettinelli, in zyne Redevoering over den toestand der Letteren en Konsten, in het jaer 1775 in-quarto te Mantua in de italiaensche tael gedrukt, was men te Mantua gewoon in de mis van den H. Paulus een lofdigt (Hymne) ter eer van Virgilius te zingen; daer wierd daer in veronderstelt dat den apostel der heydene, te Napels aenkomende, zyne oogen op den Pausilippus-berg vestigde, alwaer de asch van Virgilius berustte, en dat

[p. 163]

hy leedwezen uytdrukte van hem geduerende zyn leven niet gekent te hebben, om hem te bekeeren; het is het gene de volgende verzen bedieden:

Ad Maronis Mantoleum
Ductus, fudit super eum
Pioe horem lacrimum:
‘Quem te, inquit, reddidissum,
Si te vivum invenissum
Paetarum maxime.’

Nogtans, indien men Omons wilt gelooven, was Virgilius met de kettery der Vaudoisen besmet en zoude hy te Atrecht niet zeer wel behandelt zyn geweest. Omons verdeelt het volk in dry classen: de geestelykheyd, die de twee andere moet onderwyzen, de ridders, die de twee andere moeten verdedigen, en de onedele (villani), die de twee eerste classen den nooddruft moeten verschaffen.

Op het eynde van een exemplair van den schat van Brunetto Latini, geschreven in het jaer 1438 door Jan van Stavelo, monik in het S.^t Laureyns-klooster te Luyk, vind men eene lyst van alle de handschriften, welke dien monik sedert vieren-dertig jaeren gecopieert had; de zelve zyn ten getalle van acht-en-zestig, het meeste gedeelte raekt zyn klooster, en ter uytzondering van eenige kronyken en historien, moesten die werken weynig opmerkensweirdig zyn.

Eenen anderen reeds genoemden copist Jan Mielot heeft eenige byvoegsels geschreven agter de copie en op het epistel van Othea, godin der voorzigtigheyd, aen Hector, door Christina de Pisan, het welk den abt Sallier in den vyftienden boek der verzaemeling van de fransche koninglyke academie van opschriften en fraeye letteren heeft doen drukken. De bibliotheek van Bourgondien bezit daer van een exemplair van 104 bladzyden in-folio, het welk verrykt is door honderd twee miniaturen, zeer wel uytgevoerd en zeer kostbaer voor de geschiedenis der zeden, dewyl alles daer in agtervolgens de gebruyken

[p. 164]

der 15.^e eeuw geschildert is. Achilles is aldaer in eene klooster-zuster gekleed, alsmede de hofdames van den koning van het eyland Scyros, die scapulieren en agnus-dei opraepen, terwyl den zoon van Peleus eenen degen in de hand neemt. Terwyl de grieken Troyen bestormen, bid Cassandra, eene der dogters van den koning Priam, voor de belegerde aen den voet van een groot kruysbeeld.

Men vind ook in de bibliotheek van Bourgondien verscheyde verhaelingen, als le petit Jehan de Saintré; la Salade en la Salle, door Antone de la Salle geschreven; les cents Nouvelles, geschreven in den trant van Bocacius, inhoudende honderd verhaelingen vertelt door den hertog van Bourgondien, den graef van Charolois, den Dauphin, den grooten bastaerd van Bourgondien, Philippe van Laon, den heer van Lannoy, den heer van Crequy, den graef van Conversano, den heer van Fiennes, den heer van Beaurevoir, den heer van Villiers, den heer van la Garde, den amman van Brussel, den heer van Saint-Yon, den heer van Loquessoles, den graef van Saint-Pol, den prost van Wastene, Christiaen van Digoine, den marquis van Rothelin, den heer van Thianges, den heer van Thalemas, Michault de Changy en Meriadech, stalmeester des hertogs; Charlemagne, le Saint-Gréal ou la Table Ronde; Lancelot du Lac; Tristan de Leonnais. Een exemplair van den Saint-Gréal, het welk eenen prins van Nassau toebehoort heeft, behelst deze woorden op het eynd-blad: ‘Ce livre appartient au gentil chevalier Engelbert le Vert¹, quisquis le trouvera, il le rendra, ou le feu Saint-Antoine le bruslera. Ce sera moi Nassou.’

Het is aenmerkelyk van in de bibliotheek van Bourgondien geene overblyfsels van het oud

1 Engelbregt van Nassau, zoon van den graef Jan van Nassau, wierd door Karel den Onverzaegden tot Gulde-Vlies-heer, en door den koning Philippe den Schoonen tot kapiteyn-generael der Nederlanden benoemt.

[p. 165]

vlaemsch schouwburg te vinden, want in de 15.^e eeuw wierden in de Nederlanden vele vertooningen, het zy van pantominen, het zy van sprekende personnagien, gegeven, welke genoemt wierden spelen van esbattementen of buttementspelen, of wel-mysterien, wanneer de zelve eenige daed uyt het oud of nieuw Testament verbeeldden, zoo als Samson, Gedeon, O.L.V. Bodschap enz. Deze mysterien wierden somwylen in kerken gespeelt, zoo als men op de Paesch-feest van het jaer 1401, in de tegenwoordigheyd van den hertog Willem van Beyeren, Ons Heeren Verryssenisse vertoonde. De persoonen die in de openbaere buttement-spelen of mysterien speelden, wierden nette boeven genoemt, om dat zy het aenzigt met eene net bedekt hadden. Philippe den Goeden verbood de nederlandsche rederykers eenige schimp-stukken te vertoonen, zoo als zy het in de voorgaende burger-oorlogen gewoon waeren geweest.

De bibliotheek van Bourgondien bezit nu nog eene copie van het vlaemsch digtstuk van den ridder Jan van Heelu, commandeur van Becquefort, over den veldslag van Woeringen, welken hy ten jaere 1288 bygewoont had, waer van het oorsprongelyk handschrift in den brand van het hof van Brussel in de voorledene eeuw vernielt is. Deze copie, ten jaere 1776, in de verkooping der boeken van den heer Verdussen tot Antwerpen, voor de som van twee ponden brabandsch wisselgeld gekogt, is zeer nauwkeurig in het midden der 15.^e eeuw geschreven. Dit berugt digtstuk is, zoo als men weet, in de 17.^e eeuw door jonkheer Hendrik Karel van Dongelberghe in latynsche verzen vertaelt en in druk uytgegeven.

Wylent den heer Lesbroussart heeft in de letter-vrugten der koninglyke academie van wetenschappen en schoone letteren te Brussel eenen uyttrek van een digtstuk doen drukken, het welk de vergoding van Philippe den Goeden vervat

[p. 166]

en het welk dien professor, volgende het gevoelen der heeren Lacerna en Gérard, aen Jan Molinet toeëygenden. Den brusselschen leeraer eyndigt die analyse met te verklaeren dat, buyten het verdigtsel het welk aen het digtstuk deszelfs vorm geeft, den gegeven lof aen den genen die daer van den held is, de waerheyd schier noyt te boven gaet en dat'er van alle de deugden waer op den digter gemeenelyk roemt 'er niet eene is welke de geschiedenis niet herkend in Philippe den Goeden, die waerlyk den eersten vorst van zyne eeuw is geweest, door den glans waer mede hy alle zyne daeden wist te verheffen en door de eerbied welke hy voor zynen naem en voor zyne magt wist in te boezemen. Men is inderdaed verpligt te bekennen, dat Philippe, door zyne pragt de oogen verblindende, de herten won, weleer door de weirdigheyd en de aengenaemheyd van zynen handel, als door zyne wysheyd en deugdvolle daeden; met de letteren die bescherming te vergunnen welke den beschermer de onsterffelykheyd van zynen naem verzekert, heeft hy de klagten der tydgenooten uytgedooft; de stem der schryvers heeft gezegepraelt over die der volkeren, die ten anderen in hunnen meester eenige deugden vonden welke andere vorsten van dien tyd niet bezaten en daerom door hun dies te meer gewaerdeert wierden. Den franciscanermonik Brugman verbeterde de welsprekentheyd van den predikstoel; Hendrik Arnold, van Zwolle, in Overyssel, oeffende de genees-, sterre- en wiskunde uyt en hield zig met het maeken van horlogiewerken bezig; Huybregt en Jan van Eyk wisten eene uytmuntende verbetering in het schilderen met de olie-verw te brengen; Engelram de Monstrelet, Philippe de la Clyte (meer bekend onder den naem van Philippe de Commines), Hendrik Goethals (gentenaer), Edmundus van Dinter en van der Heyden, schreven, om zoo te zeggen, onder den lommer van zynen troon. Onder zyne regeering wierden gewigtige uytvin-

[p. 167]

dingen gedaen en groote praelstukken opgeregt, de rykdommen der Nederlanden vermeerderden en de zeden der Nederlanders verloren hunne rouwheyd, meer door de kragt der zaeken, als uyt oorzaek der nieuwe inrigtingen. In plaets' van de bestaende gestigten op eene voordeelige wyze voor de natie te verbeteren, poogde hy de zelve te veranderen, om zyne eygene magt en zyne barbaersche staetkunde uyt te breyden. Hy begunstigde de ongebondentheyd der aenhangen, om zyne voorregten te vermeerderen. Hoewel zagtaerdig en goedwillende, gaf hy zig over tot alle slach van buytenspoorigheden, wanneer hy zynen hoogmoed of die fransche vooroordeelen, welke hy van zyne voorvaderen geërfd had, den vollen teugel gaf. Hy vervolgde zyne nigt de vorstin Jacoba van Beyeren, beroofde zynen neef den jongen graef van Nevers, die onder zyne voogdy stond, van zyne staeten, dwong die van Uytrecht eenen zynder bastaerden tot hunnen bisschop en souvereyn aen te nemen, verwoestte Luyk en Dinant, en wierd niettemin den Goeden genoemt, even als Lodewyk den XIV den Grooten en Lodewyk den XV den Welbeminden bygenoemt zyn. Dit alles belet geenzins den schryver van zyne Vergoding aen 's hertogs opvolger te zeggen:

A toi, duc resplendissant,
Mon ouvrage te présente,
Où ton père tout puissant
A gloire très excellente,
Prends des vertus telle sente,
Qu'avec lui ton guerdonneur
Te donist le trosne d'honneur.

Molinet, indien hy waerlyk den schryver van deze verzen is, leverd daer in geen groot bewys op van de regtmaetigheyd van zyn oordeel en van de onafhangelykheyd van zyne denkbeelden. Zyne kronyken, waer van den beruchten bisschop van Antwerpen Miraeus (Lemire) eene verkorting heeft gemaekt, welke men in den depôt littéraire te Brussel bewaerd, worden, en wel te regt, veel meer geagt.

[p. 168]

Zulkdaenig zyn de bezonderste rykdommen, welke de oude boekery der hertogen van Bourgondien bezit. Zoo Sanderus schryft, liet Philippe den Goeden zynen smaek voor de boeken over aen eenen van zyne bastaerden Raphaël van Mercatel, abt der exempte abdy van S.^t Baefs nevens Gend, die noch moeyte noch kosten spaerde tot het vormen van eene schoone bibliotheek, welke hy vervulde met zeldzaeme en kostbaere handschriften en met vele eerste drukken, waer van de boekzael van de hooge school te Gend nog eenige bezit, welke in fraeyheyd en andere verdiensten uytmunten.

De universiteyt van Loven was door den hertog van Braband Jan den IV, op aenzoeking en vertoog van den graef Engelbregt van Nassau (groot-vader van Engelbregt van Nassau, van wie reeds gesproken is), ingerigt. Philippe den Goeden deed zeer weynig voor die inrigting, ten zy dat hy van den paus Eugenius den IV bekwam, dat men 'er de godsgeleerdheyd zoude leeren en dat hy de opene brieven van zynen voorzaet bekragtigde, daer by het verbod voegende aen alle persoonen hoegenaemd, van zonder de voorafgaende toestemming van den rector eenigen boek of ander voorwerp der leerlingen in pand te nemen.

Den rector der universiteyt van Loven genot een aenzien gelyk aen zyne uytgebreyde magt, had het regt van zyne regtpligtige van de doodstraf te ontslaegen en nam den stap boven de prelaeten en vorsten. Men weet dat keyzer Karel den V de regter hand gaf aen den rector van Ravestein. Onder de geleerde die met de academische weirdigheyd van rector der universiteyt van Loven bekleed zyn geweest, bemerkt men Dyonisius de Montmorency, Nicolaes Everaerts (den vader van den beroemden latynschen digter Joannes Secundus) en den paus Adriaen den VI¹.

1 Adriaen Floris Baeyens, te vooren leermeester van keyzer Karel den V en zoon van eenen volder van Atrecht, die uyt een oud edel geslagt gesproten was.

[p. 169]

By de moeyelyke omstandigheden wierd den verlichten raed van die geleerde corpora door onze vorsten betragt of wenschten zy hunne verrigtingen met hunne toestemming bekleed te zien. Wanneer de vervolgingen tegen de zoogezeyde Vaudoisen van Atrecht elken regtschaepen nederlander verontweirdigden, tragtte men die vreedheden te verregtveirdigen met daer over de goedkeuring der doctoren van Loven te bekomen. Eene deputatie begaf zig ten koste der gevangene nae Loven, doch aldaer vond men regtzinnige en onafhangelyke mannen, die grootelyks twyffelden aen de wezentlykheyd der beschuldingen, waer van de Vaudoisen het voorwerp waeren.

Het was eenen nederlander, Joannes Wisselius Gransfortius, gebortig van Groeningen, die onder Lodewyk den XI de universiteyt van Parys hervormde; hy was eenen franciscaner-monik en had by zyne reyzen in de Levant eenige kennis der werken van Aristote en van eenige andere grieksche wysgeeren bekomen, hy deed een edict tegen de nominale of terministen uytkondigen en wierd een ligt der weireld genoemt.

Nu laet ik hier de naemen volgen der Nederlanders, die, voor zoo veel ik het hebbe konnen ontdekken, aen het huys der hertogen van Bourgondien vastgehegt zyn geweest.

Tydens de regeering des hertogs Philippe den Stouten vind men aengeteekend: onder de kapellaenen van dien vorst, Jan Ontdane, Jacob van Templeuve, Jan van Wattignies en Willem van Vaernewyck, zoon van den heer van Bost (Rooborst); als zynen onder-aelmoessenier, Stephanus van Heyst; onder de raedsheeren van den kleynen raed, Jan de Draec; onder de raedsheeren van den grooten raed, Lodewyk Quinart, Wilart de Bours, Jan, heer van Croy en Renty, Collaert de la Clyte, heer van Commene (in den veldslag van Azincourt gesneuvelt), Jan, heer van Gruuthuuse, Jacob van Poucques, Tydeman van den Berghe en Jan Herdebolle (die verscheyde

[p. 170]

ampten in het magistraet der stad Brugge hebben bekleed), Tristan van den Bossche, prost der hoofdkerk van Atrecht, Nicolaes Scorkin, kanonik der collegiaele kerk van S.^t Donaes te Brugge, en den ridder Joos van Haelewyn; onder de request-meesters, Jan de Draec; onder de secretarissen, Jan de Mol, Jan van Enghien, Jacob van Templeuve, Daniel Allaert, Gillis de Vulder, Pieter van der Brugghe, Michiel Bauters (van het magistraet der stad Gend), Hendrik Goethals, van Gend, deken der hoofdkerk van S.^t Lambrecht te Luyk enz., Jan van der Kethulle en Jan Adoorne (van het magistraet der stad Brugge); onder zyne intendenten van financien, Joos van Halle en Pieter van Rupel; als zynen betaelder (argentier), den gemelden Joos van Halle; onder zyne ontfangers-generael van finantien, den gemelden Pieter van Rupel; onder zyne huys-pensionnarissen, Willem Post, prost der collegiaele kerk van S.^t Waldetrudis te Bergen, in Henegauw; als admiraels van Vlaenderen, Jan van Cadzand, heer van Coxyde, en Adam van Berg; als leermeester van 's hertogs zoon den graef van Nevers, Baudewyn van Noppe; onder zyne gewoone kamerheeren, den ridder Jan, heer van Croy en Renty, den ridder Jacob, heer van Helly en Pois, jonkheer le Galois de Renty, den ridder Jan Blondel, den ridder Colaert de la Clyte, heer van Commene (gesneuvelt in den veldslag van Azincourt), den ridder Jacob, heer van Lannoy, den ridder Pieter van Nieuwkerke, den ridder Jan van den Bossche, Jacob de Maeyere, Vital van Renty, Jan van Yvoy, Jan van Croy, heer van Sempy, den ridder Lazarus, bastaerd van Vlaenderen, den ridder Guido van Goudhoven en den ridder Erardus van den Hove; onder zyne lyf-ridders Jan zonder Land, bastaerd van Vlaenderen, den ridder Jacob, heer van Helly en Pas, en Jacob van der Haghen; onder zyne kamerjonkers (écuyers de la chambre), Bartholomeus, heer van der Motte, Perrinct van der Haghen,

[p. 171]

Jan Blondel en Jan van Neuville, gezeyd Vaernewyck; onder zyne hofmeesters, Jan van Vroeylande en Gillis van Vroeylande; onder zyne deurwaerders, Robyn van Vroeylande, Godefridus van Nieuwveer en Daniel van Ipren; onder zyne lyfknegten, Pieter van der Walle, Jacob Noppe, Joos van Halle, Nicasius Hulin, Jan Mannens, Jan Cambier en Willem van der Meersch; als den knegt zynder garde-robe, Godefridus Causse; onder zyne geneesheeren, Hendrik Timmerman of Carpentier (ter zelver tyd geneesheer der hertogin), Lambrecht van Vormeseele en Thomas Froissard (vader van den bekenden kronykschryver Jan Froissard); onder zyne heelmeesters, Jan de Grave; onder zyne broodmeesters, Willem Voet, Jan de Groote, Benedictus van Halle en Nicolaes van der Borcht; onder zyne schinkers, Renaldus van der Motte, Willem Blondel, Oudaert van Renty, Gyoot Villain, Oliverius Poortier, Jan van Cadzand, Jan van der Meersche, Jan van der Velde en Jan de Reu; onder zyne tafel-jonkers (écuyers tranchants), Jan Blondel, Pieter van der Haghen, Lodewyk van Roo en Willem Brun, heer van Mons; onder de officieren van zyne keuken, Jan van Parys; onder zyne stal-meesters, Jan de Witte, Willem van Kalchoven, Oudaert van Noyelles, Jan van Noyers en Maillaert van Kalchoven; onder zyne couriers (chevaucheurs), Seger van Ghendt; onder zyne kanonniers, Joseph Collaert en Jan Mannens; onder zyne voetboog-schutters, Pieter de Coninck; onder zyne jager-meesters, Willem van den Hove en Willem van der Motte; onder zyne jagt-pagen, Stephanus van Nockere en Jan van Artois.

Tydens de regeering van Jan den Ombeschroomden staen bekend: onder zyne kapellaenen, Jan Ontdaene, Jan van der Smessen en Jan Vleeschouwer; als zynen eersten aelmoessenier, Jacob van Templeuve; onder de raedsheeren van zynen grooten raed, Walrave van Luxemburg, graef

[p. 172]

van Ligny en van Saint-Pol, den ridder Jan van Noyelles, den ridder Vitardus van Bours, den graef van Namen, den ridder Robregt, heer van Wavrin, Roeland de Meyer, prost van S.^t Donaes te Brugge, den ridder Jan van der Capelle, Willem van Halewyn, heer van Duynkerke, Jan, heer van Herzele en Roubais, David de Brimeu, heer van Imbercourt, den ridder Roeland van Duynkerke, den heer van Halewyn, den ridder Jan, heer du Bois d'Hennequin, Hendrik Goethals (van Gend), deken van Luyk, Pieter, heer van Oudenhove, den ridder Jan van der Gracht, den heer van Commene, Jan de Sacquespée, den ridder Jan, heer van Audenhove, den ridder Huyge van Lannoy, den ridder Renaldus, burggraef de Murat, den ridder Jan de Loen, den ridder Jan van Cohem, Jan de Clerc, den ridder Harduin van Lannoy, Jacob van Oudenhove, Simoen van Formelis, Joost de Sacquespée, Jan van der Kethulle en Nicolaes Uutenhove (van het magistraet der stad Gend); onder zyne requestmeesters, de gemelde Roeland de Meyer en Hendrik Goethals; onder zyne secretarissen, den gemelden Jan van der Kethulle, Joris van Oostende, Joris van der Boedo, Quinten Menaert, prost van S.^t Omaers, Roeland van den Bossche, Willem van Licques, Stephanus Lombaerd, Willem van der Houte en Jacob van Templeuve; als zynen eersten kamerheer, Jan van Luxemburg, heer van Beaury en Clocques; als zyne gewoone kamerheeren, Adolph, graef van Cleef en Mark, Jan van Noyelles, den ridder Witart van Bours, den ridder Robregt, heer van Wavrin, den ridder Jan, heer van Croy en Renty, den ridder Pieter, heer van Oudenhove, den ridder Willem van Boms, den ridder Jan van der Ameede, den ridder Jan van der Capelle, den ridder Willem van Halewyn, heer van Duynkerke, en in 1412 kancelier van Guyenne onder den franschen koning Karel den VI, Jacob van Oudenhove, den ridder Jan, heer van Herzeele en Roubais,

[p. 173]

den ridder Roeland van Duynkerke, den ridder Lodewyk van Brimeu, den ridder David van Brimeu, heer van Imbercourt, baillieu van Hesdin, den ridder Jan Courtroisin, heer van Melle, den ridder Jan, heer van Bois en Hennequin, den ridder Jan, heer van Noyelles, den ridder Ingelram van Beurnonville, den ridder Jan van der Gracht, den heer van Commene, den ridder Jan van Luxemburg, Renaldus, burggraef de Murat, den ridder Jan de Loen, den ridder Jacob, heer van Marquette, den ridder Joosken, heer van Oost-Roosebeke, den ridder Jan van Cohem, den ridder Arthur van Brimeu, Jan van der Capelle, den ridder Harduin van Lannoy, den ridder Jan Hocorskin, den ridder Jan, heer van Nieuwenhove (van het magistraet der stad Brugge), Jan de Witte, Huyge, heer van Nieuwenhove, Jan van Ghistele, Jan van der Putte, den ridder Coenraed de Jonghe, Dierik Delka, Jan Oudaert, Everaerd van Lessene, den heer van Havere en den heer van Hautsaeme; als kapiteyn der schutters van 's hertogs lyfwagt, den ridder Ingelram van Beurnonville; onder zyne lyf-jonkers, Jan van Karnesem; onder zyne hofmeesters, Jan en Willem van den Bossche; onder de clerken van het officie, Jacob Knop; onder de kamer-deurwaerders, Jan van der Muelene, Everaerd Lisch, Bernaerd de Groote en Gualtherus Schutteberd; onder de wapen-sergeanten, gemelden Bernard de Groote; onder zyne lyf-knegten, Jan Vilain, Lodewyk Mulier, Colins van der Helle en Jan Mannens; onder zyne geneesheeren, meesters Willem Vleeschhauwer en Diderik van Arien; onder zyne broodmeesters, Willem du Bois, Jan van Rouveroy, Willem van der Heyden, Jan van der Brugge en Elias de Wulf; onder zyne schinkers, Jan van Karnesem, Jacob van Brimeu, Jan de Jonghe, Pieter de Grave, Jan van Occorskin, Hendrik van Kalchoven, Jan Jooskin, Willem van Lannoy en Willem Bave (van het magistraet der stad Brugge); onder zyne

[p. 174]

stal-meesters, Robregt, bastaerd van Vlaenderen, Hendrik van Kalchoven, Jan de Neuville, gezeyd van Vaernewyck, Jan de Calonne, Willem de Volder, den ridder Ingelram van Beurnonville, Willem van den Hove en Jan van den Bossche; als meester kanonnier des hertogs, Jan Mannens.

Tydens den hertog Philippe den Goeden ziet men aengeteekend: onder zyne aelmoesseniers, Mattheus van Brakele; onder de raedsheeren van zynen kleynen raed, den heer van Herzele en Roubais; onder de raedsheeren van zynen grooten raed, Hendrik Goethals (gentenaer), deken van Luyk enz., den ridder Jan van Luxemburg, heer van Beaurevoir; den ridder David van Brimeu, heer van Imbercourt, den ridder Huyge van Lannoy, den ridder Roeland van Duynkerke, Roeland de Meyer, prost van S.^t Donaes te Brugge, den ridder Jan de la Clyie; heer van Commene, den ridder Antone van Haveskerke, heer van Fontaine en Flechin, den ridder Arthus van Brimeu, den ridder Jan Courtroisin, heer van Melle en Olchain, Philippe Rapondi (inwoonder der stad Brugge, oorsprongelyk uyt Lucca, in Italien), den ridder Antone, heer van Croy en Renty, den heer van der Capelle, ridder, Jan van der Kethulle, den ridder Guillebin van Lannoy, den ridder Goswin van Audenhove, Marcus Galderoot, Dierk le Roy, baillieu der stad Lens, Hendrik van den Dale, Michiel de Groote, Wauter van der Mandere, den ridder Robregt, heer van Massemines, Hendrik Uutenhove (van het magistraet der stad Gend), den heer van Cohem, ridder, den ridder Jacob de Lalaing, den ridder Jacob de Visch, dit la Chapelle, den ridder Simoen van Lalaing, heer van Montigny, den heer van Crevecoeur, Jan de Hase en Baudewyn, bastaerd van Bourgondien; onder zyne request-meesters, gemelde Roeland de Meyer, Dirik le Roy, Jacob van Templeuve, en Jan van der Kethulle; onder zyne secretarissen, Jan van

[p. 175]

Ghendt, Jan van Maubeuge, Stephanus Lombaerd, Godefridus van Oostende, Wauter van der Mandere en Hubertus Watier; onder zyne raedsheeren van finantien, den heer van Croy, den heer van Duynkerke, den heer van Crevecoeur, den ridder Jan van Hornes, heer van Baucignies, Quinten Menaert, prost van S.^t Omaers, en den ridder Huyge van Lannoy, heer van Santes; onder zyne ontfangers-generael, Ryckaert de Jode; als bewaerder van zyne schatkist, den gemelden Wauter van der Mandere; onder zyne eerste kamerheeren, den ridder Jan van Roubais, heer van Herzeele, en Antone van Croy, eersten graef van Porcien; onder zyne gewoone kamerheeren, den ridder Jan van Luxemburg, heer van Beaurevoir, den ridder Huyge van Lannoy, heer van Santes, gouverneur van Ryssel, den ridder David van Brimeu, heer van Imbercourt, den ridder Jan van Hornes, heer van Beaucignies, den ridder Roeland van Duynkerke, den ridder Jan de la Clyte, heer van Commene, den ridder Antone van Haveskerke, heer van Fontaine en Flechin, den ridder Baudot de Noyelles, den ridder Antone, heer van Croy en Renty, den ridder Guillebin van Lannoy, heer van Villewal, den ridder Gossuin van Audenhove, den ridder Jan van Mespelaere, den ridder Robregt, heer van Massemines, den heer van Cohem, ridder, gouverneur der stad Rues, den ridder Hendrik van den Dale, heer van Vellenaere, den ridder Lodewyk van der Capelle, den ridder Willem van Rochefort, den ridder Jacob de Lalaing, den ridder Jacob de Visch, dit la Chapelle, den ridder Simoen de Lalaing, heer van Montigny, den ridder Jan van Croy, den ridder Philippe de Lalaing, Baudewyn, bastaerd van Bourgondien, Pieter, heer van Poucques, Jan, heer van Eyne, eersten beir van Vlaenderen, Willem, heer van Bonnières, gouverneur van Atrecht, den ridder Roeland van Clerckhem, Willem, bastaerd van Braband, den ridder Antone van Wissoc en den

[p. 176]

heer van Tournay; onder zyne lyf-ridders, den ridder Antone van Haveskerke, heer van Fontaines en Flechin; onder zyne lyf-jonkers, Guyot, bastaerd van Bourgondien, en Willem van Vaernewyck; onder zyne gewoone hofmeesters, den ridder David van Brimeu, heer van Imbercourt, Willem Potinen, den ridder Baudewyn van Oignies, heer van Estrées, gouverneur van Ryssel; onder zyne clerken van het officie, Jan de Pape; onder zyne wapen-deurwaerders, Jan de Groote, Leo van Ghendt, Jan de Clerck en Jan Bernaerd; als 's hertogs zot, Colin Bonte; onder zyne lyfknegten, Colin van der Helle, Jan Martins en Pieter van Langenhaecke; onder zyne geneesheeren, Gondezalvus de Verges, prost van Veurne, Jan Oudaert en Philippe Boudins; onder zyne broodmeesters, Colinet van Brimeu, Philippe Coppins, Jan van Hornes en Jan van Nieuwkerke; onder zyne schenkers, Jan, heer van Poucques, Gossuin van Oudenhove, Jan van Rielant, Jan Sercoppins, Lodewyk van Gruuthuuse en Jan Croy; onder zyne kelder-meesters, Jan van den Hove; onder zyne stal-meesters, Pieter Lombaerd, Jan van der Gracht, Willem de Loose, Philippe Coppins, Latin van Coninglant, Latin Mercatel, bastaerd-zoon van Raphaël Mercatel, die zelfs bastaerd-zoon des hertogs en abt van S.^t Baefs, nevens Gend, was, Jan de Hamere en Hendrik van den Torre; onder zyne krygs-trompetters, Colin van Doornicke en Andries Janssoene; onder zyne jagermeesters, Thibald van Ghendt, Jan Scaep en Jan Kwakelbeen; onder zyne jaegers, Jan Godemaere, vader en zoon, Antone Oudaert, Jacob Godemaere, Constantinus de Rechter, Huyge Colins en Hannekin van Ghendt; onder het huys der hertogin van Bourgondien, den gemelden Hannekin van Ghendt, Jacob de Waeyere, Waquet de Laittre, Arnold van de Putte, Hannekin van Verdere, Jan Michiel, Pieter Damman, (fruytenier), Latin van Coninglant, Gillis Scaep, Pieter van Attrecht, Jooskin van Aelst, Passchier Mussche, Laureys de Coninck (kleermaeker).

[p. 177]

Tydens den hertog Karel den Onverzaegden, vind men aengeteekent: onder zyne raedsheeren, Pieter, ridder, heer van Bevere, Jan, bastaerd van Bourgondien, en Antone de Loose; onder zyne ontfangers-generael, Jan van der Schagen; onder zyne kamerheeren, den grooten bastaerd van Bourgondien, Goswin van Belle, ridder, Pieter, ridder, heer van Bevere, en Guido van Brimeu, ridder, graef van Megem en heer van Imbercourt; als zynen eersten hofmeester, Willem de Hert; onder zyne kamerknaepen, Philippe Martins; als zynen geneesheer, Gondezalvus de Verges, proost der collegiaele kerk van S. Walburgis tot Veurne; onder zyne lyfknaepen, Jan Martins; onder zyne fouriers, Jan van den Dale; als zynen wapen-herault, Jan, heer van S. Aldegonde, wapen-herault ten titel van Braband; onder zyne geschut-meesters, den ridder Goswin van Belle; onder zyne jaeger-meesters, Laureyns de Witte; en onder zyne kelder-meesters Pieter van Waesberghe, Jan, heer van Meulebeke, Jooskin Martins, Ghelnote Damman, Simoen Rym en Jan Baronaige.