De historie van Belgis

XLVII Kapittel.

Van een wonderbaer geschilderd Autaer-Tafereel te Gend, welkers weerga nauwelyks in de wereld is, en andere dingen.

Binnen Gend zyn te zien verscheyde wonderstukken en zeldzaemheden, voornaementlyk een wonderbaer en konstig geschilderd tafereel, in S. Jans kerk, welkers weerga men in geheel Eu-

[p. 203]

ropa niet vind. Dit stuk is zoo uytmuntende, dat het niet moet wyken aen de werken van Apelles, die voor den konstigsten schilder der wereld gehouden wierd.

Hy was den eersten geleerden schilder, en zeyde dat het onmogelyk was schilder te wezen zonder de cyfer-konst en landmetery te verstaen. Hy was gewoon jaerlyks van iemand in leen te nemen tien talenten goud, het welk, volgens de rekening van Budeus, 600 goude kroonen zoude bedraegen. Hy dede een kampstuk, het welk hem noyt iemand nagedaen heeft; want op zekeren tyd komende in eene kamer daer Ptolemeus, koning van Egypten, bezig was met zyne maeltyd te houden, en gevraegt wordende wat hy daer kwam doen, zeyde hy daer van zekeren heer ontboden te wezen. Men vraegde hem van wie, maer hy had den naem van den persoon vergeten; en mids dien heer daer niet tegenwoordig was, verzogt hy eene kole of een stuk kryt, en trok daer mede op den muer eene zoo naer gelykende afbeelding van zyn aenzigt, dat men hem daer aen terstond kende. Zie hier van Fulgosus, bybrengende Plinius.

Den meester die het voornoemd uytmuntende tafereel geschildert heeft, is geenzins minder te agten; want de vermaerdste schilders van onzen tyd aenzien dit stuk met verwondering. Albertus Durer, van Nurenberg, wiens kopere konst-plaeten, die hy met het graef-yzer of met punten van diamanten gesneden heeft, door de wethouders der gemelde stad tot eene eeuwige gedagtenisse bewaert worden, als ook zyne schilderyen en andere konstige dingen door hem gemaekt, meester Jan van Maubeuge, meester Huyge de Goes en verscheyde andere, hebben daer elk in het bezonder grooten lof van gezeyd.

Meester Lancelot, van Brugge, en meester Jan Schoreel, kanonik van Uytrecht, beyde treffelyke schilders, kwamen te Gend en begonnen dit tafereel te kuysschen den 15 September 1550,

[p. 204]

waer voor zy van de heeren van S. Baefs elk een geschenk kreegen. Het geen van meester Jan Schoreel bestond in eenen zilveren beker, daer ik binnen Uytrecht, ten zynen huyze, uyt gedronken heb.

Alle de kenders die dit stuk gezien hebben, belyden (met de koninginne van Saba) dat het verre overtreft al wat men daer van zegt.

Meester Michiel de Coxie, van Mechelen, leerling van Van Orley, eenen berugten konstschilder (hy was schilder des konings Philippe den II), woonende te Brussel, in Braband, heeft dit tafereel, op bevel van Philippe den II, koning van Spagnien en zes-en-dertigsten Graeve van Vlaenderen, zeer nauwkeurig op panneel nagemaekt in het jeer 1558, ten dien eynde zyn verblyf te Gend houdende al den tyd dat hy daer mede bezig was; zoo dat dit werk zeer veel gekost heeft. Deze Copie gemaekt zynde, wierd nae Spagnien gevoert¹.

Men zegt dat Titiaen, eenen grooten schilder te Venetien, uyt last van den voornoemden vorst, het Azur afzond dat'er noodig was om den mantel van O.L. Vrouw te schilderen, en dat hem daer voor alleen 32 ducaeten betaelt wierden. Men meynt dat dit Azur, of hemel-blauw, nateurlyk was; want dewyl de venetiaenen met de turken handelen, konnen zy het van hun ligtelyk bekomen. Men behoefde dit koleur van daer niet te haelen eer Hongarien onder de heerschappy dezer natie was, mids het in de rotzen van dit ryk ook gevonden word.

Vrouw Marie, moeye van Philippe den II en gemaelinne van Lodewyk, koning van Hongarien,

1 Dit stuk in 1808 den buyt van eenen franschen generael geworden zynde, is in handen gevallen van den fabrikant Dansaart-Engels, van Brussel. Eene andere copie, op dock gemaekt, welke tot verciering der kapelle van het Schepen-huys plagt te dienen, behoorde onlangs aen den heer Hisotta, vernuften yzer-gieter dezer stad, en leerling van den heer Bettens, die de zelve aen eenen engelschen konstminnaer verkocht heeft.

[p. 205]

die dood bleef in eenen stryd tegen de turken (den beruchten veldslag van Mohatz), heeft een kleyn tafereelken van den zelven meester (wiens naem was Jan van Eyck), verbeeldende de trouw van eenen man en eene vrouw, die door Fides getrouwt wierden, aen zekeren barbier, die'er den eygenaer van was, betaelt met eene bediening die honderd guldens 's jaers inbragt.

Georgius Vasarius Aretinus, leerling van Julius Romanus, welken laetsten den voornaemsten leerling van Raphaël van Urbino was, van de uytmuntende italiaensche schilders schryvende, zegt, dat den voornoemden Jan van Eyck in olie-verwe geschildert heeft een tafereel voor Napels, een voor Florencien en een voor Urbino, en dat de italiaenen, verwondert over deze nieuwe wyze van schilderen, hem herkent hebben voor den eersten uytvinder van lynzaed-olie in schilderyen te gebruyken; want de oude meesters, als Apelles, Parrhasius, Zeuxis en andere, hebben hunne verwen alleen met water of eywit bereyd. Den voornoemden schryver voegt daer by, dat Jan van Eyck dit geheym ontdekt heeft door zyne ongemeene schranderheyd en geleertheyd, en dat hy de olie wist te zuyveren om zyne koleuren door dien middel onverganglyk te maeken; maer hy dwaelt, schryvende dat dien konstenaer geboortig was van Brugge, in Vlaenderen, alwaer hy begraven ligt in de kerk van S. Donaes. Zyn graf-schrift, in de zelve kerk aen eene kolomme staende, luyd aldus:

Hy was geboren in de Kempen, in een ver-

Hic jacet eximia clarus virtute Joannes,

In quo picturae gratia mira fuit,

Spirantes formas, et humum florentibus herbis

Pinrit et ad vivum quodlihet egit opus:

Quippe illi Phidias et cedere debet Apelles,

Arte illi inferior ac Policretus erat.

Crudelus igitur, crudeles dicite parcas,

Quae talem nobis eripuere virum,

Actum sit lachrymis incommutabile fatum;

Vivat ut in caelis jam deprecare Deum.

[p. 206]

worpen stedeken, omtrent de Maes, het welk, met nog dertien andere, waer van de treffelyke stad Luyk eene was, verovert wierd door den hertog Karel den Stouten, die dood bleef in eenen slag voor Nanci, in Loreynen. Dit stedeken word, volgens gemelde rivier, geheeten Maeseyck, en na het zelve heeft men den toenaem van van Eyck gegeven aen hem en zynen broeder Hubert, die ook eenen uytmuntenden schilder was, en het voorgemeld tafereel in S. Jans kerk eerst begonnen had. Zyne begrafplaets is in de gemelde kerk, en men ziet boven de zelve eene dood van wit steen, voor haer houdende een metaele tafelken, waer in (na de oude vlaemsche wyze van rymen) gegraveert staet het volgende grafschrift, dat ik van letter tot letter uytgeschreven heb.

Spieghelt u aen my, die op my treden,

Ick was als ghy, nu ben boneden,
Begraven, doot. Als is an schyne,
My ne halp raedt, const, noch medicyne.
Const, eer, wysheydt, macht, ryckheydt groot,
Is onghespaerdt, als comt die doot.
Hubrecht van Eyck was ick ghenant,
Nu spyse der wormen, voormaels bekant,
In schilderye seer hooghe gë-eerdt;
Cort nae was yet in niete verkeerdt.

In 'tjaer des Heeren, des syt ghewes,

Duysendt, vier honderdt, twintich en ses,
In de maent September, achthien daghen viel,
Dat ick met pynen Godt gaf myn siel.
Bidt Godt voor my, die const minnen,
Dat ick syn aensicht mocht ghewinnen,
En vliedt sonde, keert u ten besten,
Want ghy my volghen moet ten lesten.¹

De erm-pyp, daer zyne konstige hand aen gevoegt geweest had, heeft, in een yzer besloten, langen tyd gehangen op het kerkhof (alwaer ik die gezien heb), mids de kerk nieuw gemaekt en zyn graf met meer andere opgedolven wierd.

Deze konstenaeren hadden eene zuster, ge-

1 Deze grafstede is geduerende de beeldstormery der zestiende eeuw vernield.

[p. 207]

noemt Margareta, die haeren maegdom tot het eynde van haer leven bewaert en in de schilderkunde ook uytgemunt heeft.

Hier dient aengemerkt te worden en voor een groot wonder te agten, dat deze groote vernuften in het schilderen zoo vermaerd geweest hebben in eenen tyd wanneer deze konst hier te land zeer onvolmaekt was, gelyk men ziet aen de oude tafereelen en geschilderde glaze-vensteren. Ook waeren zy geboren in een rauw en woest land, daer zy geene voorbeelden in hunne wetenschap zagen, zoo dat zy niet min te agten zyn, dan of zy van nieuws de schilderkunde in deze landen uytgevonden, ja niet alleen uytgevonden, maer zelfs ten hoogsten gebragt hadden.

De dry eygendommen die eenen uytmuntenden schilder moet hebben, wierden volkomentlyk in hun gevonden, te weten: geest, verstand en verduldigheyd. Den geest hebben zy in hunne werken gebruykt na 'tleven, het welk den alderbesten patroon is. Het verstand, in vele manieren, als in het verbeelden van verscheyde vremde boomen, die hier te land niet groeyen, van het corael, dat uyt de rotzen schynt te wassen, en van de vyge die Eva in haere hand heeft.

Den heyligen Augustinus gelooft meer dat de verboden vrugt die Adam geëten heeft, eene vyge is geweest dan eenen appel; want den oorspronglyken Text spreekt van eene vrugt, zonder de soort te onderscheyden. Het geen tot dit gevoelen aenleyding geeft, is dat onze eerste ouders zig terstond naer hunnen val met vygeboom- en met met appel-boombladeren gedekt hebben.

Voorders blykt hun verstand in alle die konstige figuren, waer van zommige schynen te mediteeren, eenige te spreken, andere te lezen, en zommige te zingen. Men telt op deze schildery over de 330 geheele aenzigten, en men kan'er nogtans geene twee vinden die elkanderen in

[p. 208]

alles gelyken. Ik wil niet spreken van alle de andere geestige en verstandige werken die in de zelve gevonden worden en aen alle kanten overvloeyen als eene zee.

Daer is ook veel tyd en een overgroot geduld noodig geweest om zulk een konstig en volmaekt stuk te voltrekken; want men daer in met millioenen verscheyde graskens, kruydekens en vrugten zoude konnen tellen en onderkennen.

De koleuren dezer uytnemende schildery zyn nog zoo schoon en levendig, dat zy alle nieuwe stukken beschaemen, even als eenen uytgelezenen turquois-steen, wanneer hy nevens andere gemeyne turquoisen gestelt word. Wat geschiedenissen daer in verbeeld staen, kan een ider komen zien, gelyk verscheyde vorsten, groote heeren en andere voornaeme persoonen hun hebben geweêrdigt te doen, als ook vele vermaerde schilders, de welke, zig op deze konst verstaende, best bekwaem zyn om van de weêrde der schilderyen te oordeelen.

Jan van Eyck, den jongsten dezer gebroeders, maer den grootsten meester, is in dit stuk verbeeld, te peêrd rydende, met eenen rooden paternoster op een zwart kleed, en Hubert zit insgelyks op een peêrd, aen de regte hand van zynen broeder, als den oudsten wezende. Jan is jong gestorven, indien hy nog had mogen leven, hy zoude (gelyk men van Artemon gezeyd heeft), ligtelyk alle de schilders der wereld te boven gegaen hebben.

Deze beschryving valt wat lang, maer zy is nog veel te kort, na de weêrde en de waeragtigheyd der zaek.

Den voet van dit tafereel plagt te wezen eene helle, door den voornoemden Jan van Eyck geschildert in water-verwe, maer eenige slegte schilders, zoo men zegt, hebbende ondernomen dit konstig en wonderbaer werk te kuysschen of te zuyveren, hebben het zelve met hunne onkundige handen uytgevaegt. Dit tafereel met het gemeld

[p. 209]

voet-stuk was meer goud weêrd als dat'er gesmeed konde opliggen.¹

Jan van Eyck was om zyne konst in groot aenzien by Philippe van Charolois, zoon van den hertog Jan zonder vrees, een-en-dertigsten graeve van Vlaenderen, en men zegt dat hy hem, om zyn verstand en andere gaven, aennam tot zynen geheymen raed, op dat hy het genoegen van zyne tegenwoordigheyd geduerig zoude konnen genieten.

1 Dit tafereel, op bevel van Justus Vitius, heer van Paemele, die het zelve bekostigde, staet in de S. Jans-kapel in S. Baefs (eertyds S. Jans-kerk), welke daer uyt den naem van Lams-kapel bekomen heeft, mids de schildery de aenbidding van het Lam uyt de openbaring van Joannes door alle de Heylige van het oud en nieuw Verbond verbeeld; de couleuren zyn nog zoo levendig als of dit stuk eerst gemaekt was; zoo men beweêrt is dit stuk in 1411 geschildert, en het tweede tafereel het welk Jan van Eyck met olie-verwe geschildert heeft, want in het jaer 1410 heeft dien meester de beruchte uytvinding van het maeken van olie-verwe gedaen. Boven dit tafereel ziet men dry andere schilderingen, verbeeldende: de eerste den Zaligmaeker op eenen troon gezeten, de tweede O.L.V., en de derde den H. Joannes den Dooper. Dit tafereel had vier luyken, verbeeldende langs binnen, te weten: het eerste boven-luyk, 1.^o onzen eersten vader Adam, 2.^o S. Cecilia; het tweeden boven-luyk, 1.^o een concert van musikanten en zangsters, 2.^o onze eerste moeder Eva; het eerste onder-luyk, 1.^o S. Christophel, 2.^o eene Cavalcade met de portraiten van den hertog van Bourgondien Karel zonder vrees, maer niet Philippe den Goeden, zoo als Karel van Mander; in het leven der Schilders, en P.F. de Goesin-Verhaeghe, in de beschryving van S. Baefs-kerk, schryven, vermids Philippe den Goeden, slechts in het jaer 1421, naer het verveêrdigen van dit tafereel, hertog van Bourgondien en graeve van Vlaenderen wierd; het tweede onder-luyk, 1.^o eene Cavalcade, met de portraiten van Jan en Hubrecht van Eyck, en 2.^o verscheyde Heylige. Op de boven-hoeken diër luyken waeren langs binnen twee voorwerpen in grisaille geschilderd; langst den buyten-kant der luyken zag men O.L.V. Bodschap, en de HH. Apostels Joannes en Petrus, door Hubrecht van Eyck, in grisaillo afgebeeld. Dit vermaerd tafereel is noyt gegraveerd geworden. Naer de verovering der Nederlanden door de franche, op het eynde der achttiende eeuw, wierd dit tafereel naer het museum van Parys overgevoerd, van waer het in 1814 terug gebragt en aen S. Baefs-kerk wedergegeven is. Jammer is het, dat de luyken, behalvens de figuren van Adam en Eva, in het jaer 1816 door de kerkmeesters van S. Baefs, die tot eenige uytgaven geld noodig hadden, verkocht en nae Engeland gevoerd zyn, waer door de Nederlanden van die meester-stukken beroofd zyn. Daer in hebben zy slecht gedaen, terwyl men eertyds geweygerd had dit schoon stuk aen den koning van Spagnien Philippe den II te verkoopen.