De historie van Belgis

XLVI Kapittel.

Van de meting der stad Gend, van haere Gestigten, Gerievelykheden, Bestiering, Hantering en Zeldzaemheyd.

Ik vinde in een oud schrift dat de stad Gend ge-

[p. 195]

meten wierd in het jaer 1397, door den landmeter Gillis de Gruutheere, op bevel van den hertog Jan zonder Vrees, zoon van Philippe den Stouten, die daer naer den dertigsten graeve van Vlaenderen geworden is. Hy bevond dat zy in haeren omtrek had 3300 roeden, elke roede van 14 voeten. Van de Muyde- tot de S. Lievens-poort, binnen de stad, vond hy 1100 roeden; maer de Muyde-poort is sedert verder-uyt gestelt. Van T'eynde-weêre tot de Hospitael-poort (die in het jaer 1540 afgebroken wierd) meette hy 1000 roeden; zoo dat den geheelen omloop bedroeg 3688 roeden, dat is 388 meer als wy te vooren gezeyd hebben; maer hoe die daer by gevoegt zyn, is ons onbekent.

Andere zeggen (en het heeft ook goeden schyn) dat Gend 4 mylen min een kwaert in zynen omtrek heeft; want men zoude ten naesten-by zoo veel tyd noodig hebben om deze stad van buyten te voet rond te gaen. Eene vlaemsche myl begrypt 8000 gemeyne schreden of stappen, die 16,000 voeten uytmaeken, volgens de rekening van M. Pieter de Buck, gezworen landmeter te Gend.

De streek van aen de Muyde- tot aen de Grauwpoort (die nu afgebroken is en eene buytenpoort plagt te wezen), is nu lang 4600 voeten. De gemelde Grauw-poort was 50 voeten diep of dik, en boven de zelve stond eenen logting en eenen wyngaerd.

Eenige schriften behelzen, dat'er binnen Gend plagten te zyn 600 effene Straeten, 120 Bruggen, 8 Parochie-kerken, 8 Merkten, 35 Kapellen, 19 Plaetsen daer men de zeven Getyden hield, 23 Poorten, 8 Hospitaelen, zonder de Byloke, twee Beggyn-hoven, 4 biddende Orders en 13 andere Kloosters, 5 Water-molens, 85 Wind-molens, 3 Huyzen voor de Uytzinnige, een voor de Melaetsche en een voor de Weezen, 40 Gilden of Broederschappen, 52 Neêringen, waer van zommige wel dry of vier Ambagten in hun besluyten, en van de welke wy hier vooren, kap. 43, ge-

[p. 196]

sproken hebben, vier Rivieren: als de Schelde, de Leye, de Lieve en de Moere¹.

Die in onzen tyd de kaert van Gend, of haere figuerlyke beschryving, uytgegeven hebben (het is van het plan van Gend door den landmeter Hondius gemaekt, dat Vaernewyck hier spreekt), hebben gestelt dat'er binnen deze stad zyn 20 bewoonde Eylanden, 28 Bruggen met boôgen en jokken, door de welke konnen vaeren groote schepen die men pleyten noemt, boven de 100 Wind-molens omtrent de vesten, dry schoone

1 Tegenwoerdig heeft de stad Gend, in vyf politie-wyken verdeeld, vyf voorgeborgten, twee gehugten: Roygem en Meulestede, vier groote bewoonde beluyken: beyde de beggynhoven, het graeven-kasteel en het spagniaerds-kasteel, vyf-en-twintig openbaere plaetsen en pleynen, veertien merkten, vier wandelingen: den kanter, de doorsnede of coupure, de nieuwe wandeling en de visschery, elf vesten of boulevarts, die ook tot wandelingen verstrekken, acht-en-twintig los-kaeyen, ten meerderen deele den bynaem van Leye hebbende, om dat zy of op de rivier de Leye, of op vaerden welke met de zelve gemeynschap hebben, gemaekt zyn, twee honderd een-en-negentig straeten en stegen, twee-en-vyftig water-straetjens, dry-en-zeventig bruggen, waer onder vyf-en-twintig houtene, zeven groote en twee kleyne stads-poorten, vier parochien, waer onder eene hoofd-kerk, als S. Baefs (eertyds S. Jan-Baptista), S. Jacobs, S. Michaël en S. Salvator of H. Kerst, zeven succursale kerken, als de abdy-kerk van S. Pieters (dienende voor de oude parochie van O.L.V., terwyl de O.L.V. kerk in 1799 afgebroken is), S. Nicolaes (eertyds eene parochie-kerk), S. Martens of Akkergem (eertyds parochiekerk), S. Anna (eertyds parochie-kerk, afhangende van S. Baefs), de kerk van het gewezen klooster der Augustynen, aen den H. Stephanus toegewyd, de kerken van beyde de Beggyn-hoven, vier bid-plaetsen: de kerk der Discalsen, de gene der Predikheeren, de gene der O.L.V. Broeders en de kapelle te Meulestede, zeventien openbaere kerkskens en kapellen: de S. Godelieven-kerk in het kleyn Beggyn-hof, het kerksken der oude Priory, nu Seminarie van S. Barbara, het kappelleken Schryboom, het Poortakker, het kerksken der Urbanisten op d'Houtleye, het kerksken van Oost-Eecloo, S. Catharina-godshuys-kapelle, S. Jacobs-Godshuys-kapelle, S. Laureyns-kapelle, het kerksken der oude abdy van Doorezeele, het gene der Byloke, het gene der Alexiaenen of Schokkebroers, het gene van S. Jan-in-d'olie of ten Dulle, de Lengeneete, het kerksken in het tuchthuys, het kersken der gewezene abdye van den Nieuwenbossche, het gene der oude abdy ter Haegen, boven nog vele bezondere kapellen, twee hospitaelen of ziek-huyzen, negentien hospicen of godshuyzen, meer als zestig broederschappen in de verscheyde kerken, en vyf hoofdgildens.

[p. 197]

stroomende Rivieren, te weten: de Schelde, de Leye en de Lieve.

Het Schelde-water ziet zomtyds kleyagtig, bezonderlyk naer dat het sterk geregent heeft; het is nogtans het gezondste als het geklaerd is, hier in gelyk zynde aen het geen van den Tiber te Roomen (en van den Nyl in Egypten). Het Leywater is wel klaerder, maer in tegendeel ook zwaerder. Als de Leye te Gend twee dwersche vingeren valt, dan is zy te Haerlebeke eenen halven voet gevallen, en als den teerling of dryhoek aen de brugge daer den rooden Toren plagt te staen, onder is, dan staet, zoo men zegt, het derde deel van Vlaenderen onder water.

Voorders schryven de gene die de bovengemelde kaert gemaekt hebben, dat'er te Gend zyn 8 Watermolens, 7 Parochien (onder de welke die van S. Marten op Akkergem, die de grootste nog de kleynste niet is, maer eene groote ydele plaets vervat, 5015 huyzen zoude begrypen, en deze met die der andere zes Parochien te saemen getelt zynde, zouden'er binnen deze stad ten minsten 35,000 huyzen staen)¹, 5 Abdyen, 2 Kapittels, 25 Kloosters daer men getyden houd, 7 gemeyne Gasthuyzen, nog een genoemt de Byloke, en een ander voor de Melaetsche, 10 Gasthuyzen voor de Provenieren, 2 Huyzen voor de Vondelingen en 13 Merkten, op het meeste deel van de welke twee mael ter weke verkoop-dag gehouden word². Maer indien men elke plaets voor eene merkt wilt tellen daer bezondere goederen te koopen gebragt worden, dan zal men te Gend meer dan 26 verscheyde merkten vinden.

1 Hier uyt zou schynen dat'er in Vaernewycks tyd 35,000 huyzen binnen Gend stonden, het welk schier ongeloovelyk is, terwyl'er maer, volgens eene echte en nauwkeurige oprekening, in het begin van 1828 gedaen, 10,552 bevonden zyn, waer van in twee jaeren tyds 320 aengebouwd waeren.

2 Het is nu maer de Aerd-appel-merkt alleen welke sedert den 4 July 1827 op de Walmeire, ofte plaets alwaer het Recollecten-klooster plagt te staen, welke twee mael ter weke, te weten: 's woensdags en 's vrydags, gehouden word.

[p. 198]

Men onderhoud binnen deze stad boven de 3000 Huys-armen, die jaerlyks van schoenen alleen meer als 200 ponden grooten plagten te kosten; maer mids alle dingen nu merkelyk duerder geworden zyn, moet dien onkost veel hooger beloopen. In het jaer 1563, alswanneer ik gouverneur van den armen was, beliepen de uytgaven tot 3037 ponden 6 schellingen 1 penning grooten 2 penningen parasys. Hier toe gaf de stad (te weten haere gemeyne borze) alle maenden 50 ponden grooten, zonder het gene de H. Geest-heeren gaven en wat de algemeyne omhaelingen uytbragten, die zomtyds twee mael op eenen winter geschiedden.

Deze loffelyke instelling was gedaen in het jaer 1533, alswanneer op den 10 van Sprokkelmaend verboden wierd in de kerken of elders te bedelen. Vele arme kinderen wierden onderhouden en geleert in zekere scholen daer toe bestemt. Men liet nogtans aen eenige toe om Gods wil te gaen, om de ellende en armoede, die menigmael hard om lyden is, en op dat het volk te meer zoude beweegt worden tot het doen van liefde-werken.

Al was'er in Moyses wet een gebod dat'er onder de Israëliten geene brood-bidders zouden zyn, zulks strekte om hun te beletten van aen de vremde heydensche natien, aen de welke zy veeltyds onderworpen waeren, brood te vraegen in den naem hunner afgoden, en aldus met afgodery besmet te worden; want OEnomaus durft zeggen dat'er wel 30,000 afgoden in de weêreld zyn geëert geworden, met welk gevoelen overeenkomt Hesiodus in zyne Theogonia. Cicero schryft dat zommige metaele afgoden-beelden van de heydenen zoo dikwils gekust wierden, dat de monden en kinnen dezer beelden daer van geheel plat en versleten waeren.

Te Gend zyn twee Vleesch-huyzen; voor het kleyn staen kraemen met kluyving, en nevens het groot 16 huyzekens in de welke men diergelyke eetwaeren, als ook gevogelte en wild verkoopt, zonder

[p. 199]

de tafelen die daer omtrent nog gestelt worden¹.

De Vrydag-merkt is de grootste van de stad: zy is vierkantig en heeft, nogtans niet hoekig genomen, omtrent 280 voeten midden-lyns.

Alle jaeren, te Half-vasten, word te Gend op den Kauter, dry dagen naer elkanderen² gehouden de vermaerdste Peêrde-merkt van het land, zoo dat tot de zelve gewoon zyn te komen kooplieden uyt Duytsland, Vrankryk en meer andere gewesten. Ook is'er jaerlyks op den 9 van Mey eene merkt van Peêrden en andere Beesten omtrent S. Amansberg, een weynig buyten de Dampoort.

De Vlaemsche en andere Nederlandsche Peêrden zyn sterker en bekwaemer tot den oorlog als de gene die men ergens elders vind. Al hebben de Denen, Polaken, Russen en Tartaren eenen grooten overvloed van deze dierten, en de Spagniaerden zeer fraeye Peêrden, zy moeten nogtans in grootte en sterkte wyken aen de Vlaemsche en Nederlandsche. Op de smalle Merkten (dus worden ten platten lande de Peêrde-merkten genoemd om dat zy maer eenen dag dueren) zyn ook meest de Gentenaeren te vinden.

Te Gend is den raed van Vlaenderen, van den welken wy hier naer zullen handelen. Ook is'er den stapel van het koorn, wezende een zeer schoon voorrecht dat deze stad van ouds gehad heeft. Het bestaet in te mogen opleggen, om binnen de zelve verkogt en gesleten te worden, het vierde deel van al het koorn, rogge en tarwe, dat van buyten, 't zy van boven of van beneden, daer in komt. Dieswegens is gemaekt eene ordonnantie van 27 artikelen, op den 31 Februarius 1484. Daer zyn daer ook zekere bewyzen van,

1 In het jaer 1822 is het kleyn Vleesch-huys, het welk t' eynden den Kauter, op de Vogel-merkt stond, afgebroken, en sedert dien tyd dient daer toe de oude kapelle van het Wevers-godshuys, gelegen in de Kortedagstege aen de Walpoort-brug.

2 Alsnu duert deze merkt slechts twee dagen, den tweeden dag word guylemerkt genaemd.

[p. 200]

naementlyk een van den 6 December 1436, onder het schependom van den heer Lieven Damman, den heer Wulfram Wulframs en hunne medegezellen, en een provisoir reglement van den 29 December 1504. Sedertdien heeft Gend, om zekere oorzaeken, en by communicatie, haer recht om het vierde deel der daer aengebragte graenen op te leggen, afgestaen, haer vergenoegende met het zesde, uytgenomen van de gene die langs de Schelde afkomen; want deze zyn nog het vierde ten stapel schuldig, en de kooplieden of vremdelingen die de graenen binnen de stad brengen, mogen met den overschot doorvaeren als het hun belieft, mids het gemeld stapel-recht daer laetende, het welk binnen Gend verkogt en gesleten word ten profyte van die het behoort, by zekeren regel en discretie die de voornoemde ordonnantie inhoud. Daer toe zyn gestelt dry toezienders, genoemt Stapelheeren, van de welke ik eenen gekozen wierd in het jaer 1566. (1)

Men dede voortyds den opleg van dien stapel op de zolders der huyzen staende op de Leye, tusschen de S. Michaëls- en de Vee-brug (nu Garsbrug), langs de zyde van de Koornmekt, welke huyzen daerom nog Stapel-huyzen genoemt worden. Daer in konnen wel 4000 mudden goed liggen, en elke soort van graen afzonderlyk; want deze zolders zyn ten dien eynde afgescheyden, maer nu hebben de kooplieden deze huyzen meest alle gekogt, zoo dat daer vry en onvry goed geleyt word. Het vry goed is het koorn dat zyn stapel-recht bewezen en afgeleyt heeft, en mag doorvaeren, het onvry goed is het koorn dat gestapelt word om binnen de stad gesleten te worden, gelyk te vooren gezeyd is. Mids deze graenzolders aldus vervult en overlaeden zyn met vry en onvry goed, moet het ander goed, dat'er bovendien nog aenkomt, gemeynelyk geleyt worden op andere zolders in verscheyde gewesten van de stad, zoo wel in stapel-recht als het geen dat vry is; want wie zal met recht deze kooplieden

[p. 201]

konnen verbieden de huyzen die zy gekogt hebben volgens hun believen te gebruyken, en in de zelve zoo wel hun vry als onvry goed te leggen?

In de maend December 1565 zogten die van Bergen, in Henegouw, middel om de Gentenaeren van hun voornoemd Stapel-recht te berooven, op voorwendsel van de duerte die'er alsdan was; maer de laestgemelde stelden zig daer tegen. Daer wierd gewezen by de hertoginne van Parma, regente der Nederlanden, en haeren raed, dat Haere Hoogheyd, gehoort hebbende het rapport der requeste van die van Bergen, en de antwoorde van die van Gend, en op alles gehad het advys van den president en lieden van den raed in Vlaenderen, geene reden nog oorzaek vond om de Gentenaeren te weêren of te benemen het gebruyk van hun oud recht tot den opleg van het zesde deel der inkomende graenen; daer by verklaerende, dat de voornoemde supplianten hun diesvolgens behoorden te regelen.¹

In geheel de Nederlanden is geene redelyker successie van versterf-goed als te Gend.

Binnen de gemelde stad worden altyd leeuwen onderhouden, gelyk te Florencien, in Italien; somwylen ook beeren, als te Berne, in Zwitzerland; en ook luypaerden en andere vremde dieren, zoo als in Engeland, die hunne muyten hebben in het Princen-Hof. In dit Hof of Paleys zyn 300 karners, die allegaeder vuer-steden hebben en met sloten sluyten. Het heeft eenen toren, die nog genoemt word den glazen Toren, om dat deszelfs dak geheel van glas-plagt te zyn; het is nu gebroken, uytgenomen het yzer-werk, dat nog in wezen is. Het gemeld Hof heeft zes heerlyke poorten (het Rabot medegerekent), boven vier van de welke torens staen. Men toont in het zelve nog de eenvoudige houte geschilderde wieg, daer den grooten keyzer Karel den V, nog een kind

1 Dit stapel-recht is sedert de fransche omwenteling afgeschaft en bestaet nergens meer in geheel Vlaenderen.

[p. 202]

zynde, in gelegen heeft, en het kamerken waer in hy geboren wierd.¹

Dezen vorst te Tunis zynde, zond nae Gend vier leeuwen en eene leeuwinne, onder het opzigt van zekeren Dominicus van Houcke, geboortig van deze stad. De wet dede hem maeken eenen gestreepten rok² met de gendsche Maegd daer op geborduert, waer mede hy wederkeerde tot den keyzer. Hier op heb ik in myne jongheyd gemaekt de volgende versen, waer van de voorste en agterste letteren het jaer 1535 uytwyzen.

Dominicus van houcke is brongende nU,
Door 't bevel van den Ecyzer, vier leuwen fraeI
De stede van gend; elk zy verlengende nU:
Voort is'er eene leeuwinne seer kloeck en gaeI.
Vyfthien mannen heeft een van dees leuwen jaeI
Verslind seer deerlyck, men komt'er niet bI:
Vrome lieden van gendt beteekenen sI.

1 Het spaensch, en niet het oostenryks gouvernement, zoo als den ridder Diericx zegt, verkocht in het jaer 1649 een groot gedeelte van het Princen-Hof en van den daer afhangenden groud, aen de koopers vrydom van den twintigsten penning vergunnende als ook vrydom van rechten voor de materiaelen welken zy gebruykten tot het maeken der huyzen die zy aldaer lieten bouwen. Alle de rogten, vrydommen enz., welke den souvereyn nog bezat op de gronden, van het Princen-Hof afhangende, wierden by decreet van den 25 November 1776 verkocht. Het eygendlyk gezeyd Princen-Hof is in 1778 verkocht aen joffrouw de Louse, die'er in 1793 eene suyker-raffinade oprechtte; tegenwoordig is dit gebouw eene katoen-spindery.

2 Eenen zulkdanigen rok wierd in dien tyd eenen Keêrel genoemt.