De historie van Belgis

V Kapittel.

Van de Weireld, de Eygenschappen der Aerde en de Menschen.

Aengaende de weireld zyn zoo veel verscheyde gevoelens by de philosophen te vinden, dat 'er geenen grond in te slaen is. De stoïken, Thales en Aristoteles zeggen dat 'er maer eene weireld is, dog dat zy eene ziel heeft en door vernuft bestierd word. Domocritus, Epicurus en Metodorus, meynen dat 'er ontallyke weirelden zyn, dog dat zy geene ziel hebben en uyt voorzigtigheyd niet geregeerd worden, maer uyt natuerlyken loop en genegendheyd. Zommige hebben geloofd dat iedere sterre eene weireld was, dat zy aldus blonken door de klaerheyd der zonne en allegaeder bevolkt waeren; ja dat onze weireld ook zoo zoude blinken, waer 't dat wy de zelve van uyt die andere weirelden aenzagen en dat zy ons even kleyn zoude toeschynen, ter oorzaek van den overgrooten afstand. Pythagoras en de stoïken zyn van gevoelen dat de weireld haer begin genomen heeft en geboren is

[p. 14]

als eenen mensch, en dat zy, volgens haere natuer, weder zal vergaen. Epicurus leerd, dat de weireld een begin gehad heeft gelyk een dier of gewas, en Aristoteles, dat zy geen begin gehad heeft, en diesvolgens ook geen eynde zal hebben, even als het menschelyk geslagt. De Grieken bekenden, dat 'er voor het begin aller dingen een wezen en eene onverdeelde gedaente geweest is, en na maete dat dit eenig wezen zig uytbreydde, heeft de weireld eene schikkinge en gedaente onfangen. Plato, Timeus en Strabo, zyn alle dry verscheyden van meyning, uyt welke oorzaek of tot wat eynde de zee gezouten is, en ook op en afgaet. Euripus loopt zeven mael daegs op en af. Plato en Timeus noemen d'eerste stoffe yle, en zeggen dat zy was zonder kwaliteyt en kwantiteyt, dat is zonder kortheyd, lengde, kleynte of grootte; zonder hitte, gedaente, plaets of tyd; tusschen eenige substantie en geene substantie. Deze woorden zyn zeer zwaer, en worden aldus uytgeleyd of verklaerd: d'eerste stoffe word gezeyd te wezen zonder kwantiteyt: niet om dat zy het altemael was; want zy had geene grootte, nog was van geene gezette maete, volgens onze manier van spreken. Aldus zegt men dat eenen reus groot is, om dat hy andere menschen in grootte te boven gaet. Ook word zy gezeyd te wezen zonder kwaliteyt, want zy had eygentlyk geene hoedaenigheden; zoo dat men niet konde zeggen dat zy meer heet was dan koud, meer wit als zwart, enz. Voorders was zy zonder verwe, want zy had geene ingeboren verwe van eenig element; zonder tyd, want daer waeren alsdan nog geene tyden; zonder plaets, want zy had geene gezette plaets, meer opwaerds dan nederwaerds, of meer in de breedte als in de lengde. Zy was tusschen eenige substantie en geene substantie; want voor haer ging geene stoffelyke substantie, maer daer is eenige gevolgd of agter-naer gekomen.

De aerde noemd men terra, van wegens haere oppervlakte, alwaer zy verdort is en gevreven word; en het woordeken terra komt voord van

[p. 15]

terrere, dat is vryven. Zy word ook humus geheeten, van humido mari, of de vogtigheyd der zee daer zy mede vermengeld is. Zy voerd insgelyks den naem van tellus, om dat wy haer ingewand doorbooren; dien van ops, om dat zy het koorn-voedsel geeft; den genen van arida, om dat zy geploegd en bebouwd kan worden. Dat zy vogtigheyd in zig heeft, komt dat zy het water zoo naby is, gelyk Isidorus zegt.

De eygenschappen der aerde beschryft Basilius, in Exameron, aldus: de aerde is het nederste lichaem, zynde in 't middenpunt en alom even wyd van den hemel geplaetst; waerom zy van de Wyze het middenpunt des hemels genoemd word. By de grootte des hemels te vergelyken, is zy het alderkleynste, niet tegenstaende dat zy in haer zelven bovenmaeten groot is.

Tot een teeken van de uytnemende vrugtbaerheyd der aerde, en van haere andere goede eygenschappen, wierd in oude tyden vercierd een zwart vrouwen-beeld, met eene loopende kroon op het hoofd, en op eenen wagen zittende daer getemde leeuwen onder gevoegd waeren. Zy hield in d'eene hand eenen sleutel, en in d'andere een trommelken, en de voerlieden waeren gewapend met bloote zweêrden. Daer by vercierde men dat deze haenenmoeder in den wagen op haere eyeren zat, enz.

Zy wierd by eene moeder vergeleken, om dat zy menigvuldige dingen baerd en voordbrengt, en alle levendige schepselen van voedsel voorziet. Zy droeg eene loopende kroon op 't hoofd, om dat'er op haere oppervlakte allerleye steden en sloten gebouwd zyn, waer mede zy veredeld en vereerlykt word. Zy wierd gevoerd in eenen wagen met raders, om dat zy in de locht hangt en van de zelve opgehouden worden; in eenen wagen die keerlyk is: want als alle dingen beroert worden, blyft de aerde nogtans onbeweeglyk. Dat'er getemde leeuwen onder gevoegd waeren, beteekend dat'er geen geslagt zoo wild en vreed is, of dat het van de aerde overwonnen word. Dat men haer

[p. 16]

in d'eene hand eenen sleutel vercierde, bedied dat de aerde in de lente geopend en in den winter gesloten word. Dat de haenen haer volgden, is te zeggen dat de vogelen spyze behoeven, en op d'aerde zaed en koorn tot hun onderhoud komen zoeken, ten dien eynde hunne gewoonelyke verblyf plaets, de locht, verlaetende. Het gerugt van den trommel beteekend het geluyd en 't klinken van den ploeg, als men de aerde is ploegende; want men plagt met metaele ploegen te werken, eer het yzer gevonden was, zoo Isidorus zegt. Dat de voerlieden met bloote zweêrden gewapend waeren, geeft te kennen dat men menigmael de zweêrden moet uyttrekken en vegten, om 't land en de aerde te beschermen. Op deze en meer andere manieren worden de eygenschappen der aerde, onder den dekmantel der fabelen, beschreven, gelyk Isidorus verhaeld.

Den mensch word minor mundus of eene kleyne weireld genoemd, om dat alles wat in de gansche weireld te vinden is, in hem gevonden word; en ter oorzaek dat hy van Godt als een beeld aller dingen en schepselen zamengesteld is, en in eeniger wyze met alle dingen gemeenschap heeft. Hy heeft gelykenis met de stoffe waer uyt hy bestaet; met de elementen in 't viervoudig lichaem; met de planten en boomen in de groeyende en levende kragt; met de dieren in de zinnelykheyd; met de hemelen in den vuerigen geest en den invloed der opperste deelen; met de engelen in verstand en wysheyd. Hy word bewaerd van Godt en de goede engelen, en door 't geloof versterkt; is begaefd met reden en oordeel, en heerscht over alle aerdsche schepselen. Geber, in zyne sluytreden op de alchymie, zegt, dat niemand tot de volmaektheyd zyner konst geraeken kan, zonder deze grondregelen alvooren te kennen; maer 't is hier van genoeg. Voorders willen wy, aengaende de schepping en voorkomst van hemel, aerde, zee, dieren en menschen, volkomen geloof geven aen den geloofweêrdigen en goddelyken Moyses, die van dit alles in

[p. 17]

het kort en waeragtiglyk (na goddelyke openbaering) geschreven heeft.

Hier van geven de heydensche schryvers ook getuygenis, de verborgen wysheyd van Moyses zeer pryzende en aenbevelende: want Philon zegt, dat hy in alle de wetenschappen van Egypten uytnemende geleerd en ervaeren is geweest; en Hermippus, dat Pythagoras in zyne philosophie veel uyt hem getrokken heeft. Numenius noemd Plato eenen attischen Moyses, die alle dingen eene uytvloeying uyt Godt zegt te wezen. Die hier van breeder willen onderrigt zyn, konnen 't boek der schepping naerzien.