Het Nieuvve Testament, dat is, Het nieuwe Verbond onzes Heeren Iesu Christi, Na der Grieckscher waerheyt in Nederlandsche sprake grondlick end trauwlick ouerghezett

[p. 440r]

¶ Een korte verklaring der Hebreeschen end onduydschen worden, wt oorzake in der voorrede verhaalt, in dezem Testamente ghebruyckt, zampt zommighen anderen welcker beduydeniß niet ouer all bekend is.

A end O zijn tweę letteren des Grieckschen A.b.c. welckes A de eęrste, end O de leste is, waerdoor beteękent werdt het beghinn end het ende, na dem wtlegghen Ioannis, Apoc.1.b.8

Abba, eęn Syrisch word, kommende wt der Hebr. spraken, beteękent zo veel, als Uader.

Alleluia of Halleluia, eęn Hebr. word, beduydt zo veel als Louet den Heęr.

Amen, eęn Hebr. word, im beghinne eęnigher rede ghestelt, beduydt zo veel als, waerachtlick end dat vast, ghewiß end ontwijflick gheloofßaem is. 2.Cor.1.d 20. Op het ende auer eęnigher rede, beneuen der vorigher beduydinghe, werdt het oock ghenomen vœr eęn ghewisse toewenschinghe deß, dat men in dem ghebede begært heeft, end beduydt zo veel als, Het werde waar, Het zy alzo, end, Het zal zonder eęnigh twijfel alzo zijn. 1.Cor.14.c.16.

Antichrist. Antichristus. eęn Griecksch word beduydt zo veel als Teghengezalfde: dat is die Christo wederspreeckt end wederstaet Matt.24.a.5.b.24. 2.Pet.2 a.1. 1.Ioan.2.c.22. end .4.a.5. end .5.c.10. 2.Ioan.c.7

Apostel, Apostolus eęn Griecksch word, beduydt zo veel als eęn Wtghezonden, Zendbode of Ambassaat. Welcker naem kommt in zonderheyt den toe,

[p. 440v]

die van Christo zonder middel der menschen verkoren end wtghezondert zijn, het Euangelium door de gansche wæreld te verbreyden: op welcker zampt der Propheten leęre, de Ghemeynte Christi ghebauwt is. Ephes.2.d.19

Armageddon eęn wtneemlick hoogh bergh. Apoc.16.d.16

Baatmate, Luc.16.b.6. Batus eęn Hebr. word, is eęn mate der vloeyghen dinghen, end holdt ongheuærlick zo veel als eęn Metreetmate, waervan hier onder.

Barbarisch of Barbar, Barbarus eęn Griecksch word, beduydt die vrémd end wtlandisch is. Rom.1.b.14 Colos.3.b.11. Daerbeneuen, die rauw van spraken, end derhaluen qualick of niet verstaen kann werden. 1.Cor.14.c.11 Ten derden, die natuerlick ongheschickt end wreęd van zeden is. Act.28.a.2.

Bar Iona, eęn half Syrisch end half Hebreesch word, beduydt zo veel als, eęn zoon der duyue. Of, zo Iona vœr eęn eyghen naem ghenomen werdt, als, Ioan.1.f.42. end .21.c.16. zo is het zo veel als, eęn zoon Ione.

Beelzebul Beelzebub of Baalzebub, eęn Hebreesch word, is de naem eęnes afgods in Accaron, end beduydt God of meęster der vlieghen: welcker om dat het eęn vermaard afgod was, oock vœr de Duuel ghenomen werdt, ouermids den gruwel, den de Iœden ouer den afgoden hadden.

Besnijding, werdt zomwijlen ghenomen vœr het Sacramentlick teęken

[p. hh1r]

des Godlicken Uerbonds, welck dem Iœdschen volcke ghegheuen was. Genes.17.b.11. Rom.4.b.11. Menighmael auer vœr het volck zelue. Rom.15.b.8 Ephes.2.b.10. Philip.3.a.3.5 Zomwijlen vœr de ghenadelicke end gheschoncken verlossing end ghemeynschap der gherechtigheyt IESU Christi, end werdt der gheęstlicker Uoorhuyd teghenghestelt. Colos.2.b.11. Zouck Uoorhuyd.

Bewaercedels, Matt.23.a.4. op Griecksch Phylacteria, waren zekere boorden an den kleęderen ghemaeckt, waerin de Iœden de gheboden Godes schreuen, dat zy de zelue altijd voor oohen hadden, end zick te beter in dem ouerdencken der zeluer oeffenden, waertoe zy veroorzaeckt schijnen gheweeßt te zijn wt den worden Mosi Deu.6.b.8 deze maeckten de Phariséers grooter dan de andere ghemeyne luyden.

Broeders, Na Hebreescher wijze van spreken veruaatt dit word beneuen zyner eyghener beteękenisse allerley bloedurienden of angheborenen, in wat ghelederen zy oock zijn. Mat.5.g.47 end .12.d.46. Gal.1.d.19.

Christus, is eęn Griecksch word, op Hebr. Messiah, op Duydsch, Ghezalfde, Wt dezem name beneuen der Godlicker natuere, werdt oock klaerlick wtghedruckt end bewezen in Christo de ware menschlicke natuer, in welcker hy rijcklijck ghezalft is gheweeßt na der afbeeldinge der zaluing die in der Prophetischer kærcken gheweeßt is in den Propheten. 1.Reg.19.c.16. in den Kœnin-

[p. hh1v]

ghen. 1.Sam.1. end in den Priesteren. Leuit.8 f. Welcke alle figuren waren op Christum den Heęre, die na der leęre Dauidis Psal.45.a.8. Ioan.3.d.34. mit der oly der blijschap bouen alle zyne medeghenooten ghezalft is gheweeßt tot eęnem eęwighen end oppersten Propheet end Leęrmeęster zyner Ghemeynte. Deu.18.d.19. Matt.17.a.5. end 23.a.7. Act.3.d.22. end .7.e.37. Tot eęnem eęwighen Kœningk, op dat hy ons mit dem staf zijns words, zyner gheboden end ordinancien regeerde, end door de kracht zijns Gheęstes tot op het ende der wæreld alzo bystonde end gheweldighlick beschærmde, dat wy van dem gheweldighen vorst der duysterniß onbeschadight, hiernamaels in zynem Kœningkrijcke mit eęwighen rijckdommen end goederen van hem verrijckt mochten werden. Esa.9.b. end .40.c. End tot eęnem oppersten Priester, op dat hy ons door den vollghenoughßamen offer zijns lijfs mit dem Uader verzoende, end by dem zeluen, in den hemelschen Heylighdommen (waerin hy van der ærden hénwegh ghenomen, inghegaen is) eęn stadighe vœrtreding vœr ons dede, end zijn Priesterlick ampt tot op het ende der wæreld wtuoerde end bediende. Psal.110.a.4. Hebr.7.d.23 end .9.c.12. 1.Tim.2.b.5. 1.Ioan.2.a.1.

Coormate, Corus of Core eęn Hebr. word, is eęn mate dorrer dinghen, end veruaatt in zick .41. Attische Medimnos of muddens, welcker elck holdt .48. daghkostmaten, alzo ghenaemt, om dat men by den Griecken eęnem dienstknecht alle

[p. hh2r]

daghe eęn tot zynem kost gaf. Zo begrijpt dan eęn Corus .1968. daghkostmaten, die by den Hebreeschen Gomer of Gomor heeten.

Cubitmate. Cubitus eęn Latijnsch word, beteękent eęn ellenbooghmate, end begrijpt anderhaluen voet, of het vierde deęl der lengden eęnes menschen.

Drachmepenningk. Drachma eęn Griecksch word, beteękent eęn zeker stuck ghelds, welck in zick begrijpt eęn quint ziluers, dat is, eęn half oord guldens ongheuærlick, of, dry end eęnen haluen stuyuer Brabants. Didrachma, dobbel zo veel.

Drinckbeker, op Griecksch Potirion op Latijn, Poculum, beteękent in’t ghemeyn allerley vaetken daer men wt drinckt, van wat ghestalte end forme het oock zy. Daerenbouen werdt het oock zomwijlen ghenomen vœr cruyce end lijden, daerom dat het God de hemelsche Uader zynen gheloouighen kinderen wtdeęlt, eęnem ieghelicken na dem hy weet hem nuttigh te zijn.

Enghel. Angelus eęn Griecksch word, beduydt eęn Bode of verkondigher. Marc.1.a.2. Luc.7.d.27. Alzo werdt Ioannes de Dooper eęn Enghel ghenaemt. Marc.11.b.10. end werdt in zonderheyt ghenomen vœr eęn hemelsche gheęst die Gode ten dienste is, te doen end wt te richten zynen Godlicken will end beuel. Psal.91.b.11. Hebr.1.d.14.

Euangelium, eęn Griecksch word, beduydt eęn goede vroylicke boodschap of

[p. hh2v]

verkonding, end werdt in zonderheyt ghenomen vœr de prediking der ghenaden end barmhertigheyt Godes in Christo Iesu ons gheopenbaert end bewezen: dat is vœr eęn ghewisse verkonding der quijtlating der zonden, alleęnlick in dem name Christi Iesu onzes eęnighen Middelaers.

Euangelizeren, is het Euangelium verkondighen end anzegghen.

Ghemeynte, Ecclesia eęn Griecksch word, beteękent eęn Wtrouping of Uerzameling des volcks, end werdt im nieuwen Testamente in zonderheyt ghenomen vœr de Uergadering end het Gheselschap der gheloouighen, die in dem name Christi end na zynen verordenden middelen, wt allen menschen wtgheropen end verzamelt werden.

Ghenadenstoul, was in der kærcken der Israeliten het ouerdecksel der Arcken mit den Cherubinnen vlœghelen ouerdeckt: end dewijl het eęn teęken der teghenwordigheyt Godes was, waerdoor hy zick ghenadigh, vriendlick end ontoornigh beweeß tot zynem volcke, zo was het eęn voorbeeld Iesu Christi, derhaluen hy oock de Ghenadenstoul of Uerzoenstoul ghenaemt werdt. Rom.3.d.25.

Gheslæchte, bouen der ghemeyner beduydenisse werdt oock ghenomen vœr eęwe. Matt.24.e.34. Luc.1.e.44. Ephes.3.a.5

Grecisten, wurden ghenoemt de Iœden die onder den Griecken of Heydenen gheboren waren, of langhe tijd onder den zeluen ghewoont hadden, alzo

[p. hh3r]

dat zy der Heydenen of Griecken sprake ghebruyckten. Act.6.a.1. end .9.e.29 end .11.c.20.

Grieck, Hoewel het de naem is eęnes zonderlinghen volcks, zo werdt het niet te min im nieuwen Testamente ghenomen vœr, Heyden. Rom.1.b.9. ouermids der Griecken natioen bouen allen anderen natioenen onder den Iœden meęst vermaart was.

Hærscharen des hemels, werdt ghenomen vœr het ghezelschap der Enghelen, die dar zijn als Hærknechten Godes end dienaers zyner moghentheyt, of oock vœr het ghesternnte im hemel.

Hosanna, eęn Hebr. word van dem ghemeynen volcke verdoruen end gheschonden, vœr Hoschiah na, is zo veel te zegghen als, Ey lieuer, maeck zaligh.

Iesus, Iesuah is eęn Hebr. word, beduydt zo veel als, Zalighmaker, ouermids hy ons alleęn door het opofferen zijns lijfs end het verghieten zijns duerbaren bloeds, zonder eęnighe onze of anderer creatueren verdiensten, zaligh, rechtuærdigh end vrij van zonden maeckt. Matt.1.d.21. Act.4.b.12. end .10.g.43 Rom.3.d.25. end .5.d.18. 1.Ioan.2.a.2 end .4.b.10

Iœdeghenoot, Proselytus eęn Griecksch word, beduydt eęn toekommeling end werdt in zonderheyt ghenomen vœr eęn, die van dem Heydendomm tot dem Iœdendomm nieuw bekeęrt is. Act.2.b.11 end .13.f.43.

Iota, eęn Griecksche letter, werdt op Hebr. ghenaemt Iod, welcke de aller-

[p. hh3v]

minste letter is des A b c, ghelijckerwijß by ons (i). Wanneęr dan Christus zegt dat niet eęn Iota wt der Wet vergaen zal, zo gheeft hy daermede te kennen, dat oock het allerminste dat in der Wet Godes is, volbracht moet werden.

Legioen, eęn Latijnsch word, beteękent eęn wtgelezen krijgshær, end veruaat ongeuærlick zeß duyzend voetknechten end vijf honderd ruyters: zomwijlen oock meęr, zomwijlen min. Derhaluen werdt dit word zomwijlen in’t ghemeyne ghenomen, vœr eęn groote hærkracht.

Mammona, is eęn Chaldeesch word end zommighen anderen spraken als der Hebreescher, Syrischer end anderen ghemeyn, end beduydt Rijckdomm of schatt: van den Heydenen auer werdt het ghebruyckt vœr de God des ghewinns of rijckdomms.

Manna, eęn Chaldeesch word, op Hebr. Man, beduydt zo veel als, wat is dat? Aldus ward ghenaemt het brood welck God den kinderen Israel in der woestijne wt dem hemel ter spijzen gaf. Ex.16.

Maran Atha, is eęn Caldeesch word wt velen worden t’zamen ghestelt, end beduydt zo veel als, onze Heęr is kommen. Als wolde hy zegghen: Te vergheefs verwachten zy eęnes anderen, die dezen niet liefhebben. Of wenn men laze: Maharamatha, (welck vele gheuoelen) zo beduydt het zo veel als, Uerdærfniß of dooding. Want die den Heęr Iesum verstooten, ligghe onghetwijfelt onder dem vlouck des doods. 1.Cor 16.d.22.

Mnapond. Mna op Griecksch, op Latijn Mina, is eęnerley munt by den

[p. hh4r]

Griecken, end werdt van den Romeynen Pond genaemt, begrijpt by ons ongheuærlick tien kroonen, of na anderer berekeninghe vijftien golden guldens end twælf stuyuers Brabants.

Metreetmate. Metreta eęn Griecksch word, beduydt eęn mate der vloeygher end natter dinghen, holdt ongheuærlick eęn Kœlsche ame.

Pascha of Pesah, eęn Hebr. word, beduydt doorlijd of doorgang. End werdt ghenomen zo wel vœr het Paeschlamm dat men at ter ghedachtenisse der verlossing, die God dem volcke Israels in dem wtleyden wt der Egyptischer gheuangnisse ghedaen had: als vœr het iaarlick feęst of hooghtijd.

Penningk is eęn zeker stuck ghelds, welck ongheuærlick doet dry stuyuers Brabants.

Priester, is die eęn ampt heeft offer te doen ter verzoeninghe des volcks mit Gode. Dit ampt was onder dem Iœdschen volcke tot der toekomst Christi toe. Onder den Priesteren auer was eęnerley verscheydenheyt, anghemærckt dat zommighe den Altaer bedienden end wurden Ouerpriesters of opperpriesters ghenaemt in verghelijckinghe mit den Leuiten, welcke van minderen anzien end tot minderer bedieninghe gheeyghent waren. Auer bouen allen dezen was’er eęn, die de alleropperste Priester was, die onzen eęnighen end oppersten Priester Iesum Christum in zonderheyt afbeelde: van welcken allen duydlick geschreuen is in dem brief tot den Hebréeren

[p. hh4v]

Propheet is eyghentlick eęn, dem van Gode ghegheuen is toekomstighe end verborghen dinghen te voren te verkondighen end te openbaren, zampt der ghenade end ampt de zelue wt te legghen. In Paulo auer werdt het ghemeynlick ghenomen vœr eęn, die zonderlinghe ghenade heeft den wille Godes wt den Schriften te verklaren. End Prophecy, vœr de ghenade end ampt t’zelue te doen.

Quadrantpenning, Quadrans op Latijn is by den Romeynen eęn kleyn koperen penningsken, by ons ongheuærlick vier mijten

Rabbi, eęn Hebr. word, beduydt zo veel als meęster die andere leęrt, end is eęn heęrlick naem by den Hebréeren, end heeft zynen oorsprong van menigherley konst end wetenschap.

Racha, eęn Hebr. word, welck geęn zeker beteękeniß heeft, auer werdt alleęnlick ghebruyckt om wt te drucken den spijt end veronwærding eęnes menschen, die teghen zynen naesten verbolghen is, zonder eęnigh bescheydelick end wtghedruckt word.

Satan, eęn Hebreesch word, beduydt eęn wederparty die dem wille Godes end der menschen zaligheyt wederstaet end teghen is, end werdt ghemeynlick toegheeyghent dem duyuel. Mat.4.b.10. Luc.4.b.8. Act.5.a.3.

Saatmate. Satum eęn Syrisch word is eęn zeker mate dorrer dinghen welcker dry (waervan Matt.13.c.33.) holden ongheuærlick eęn halfzester of vier honderd end tweę end dertigh

[p. hh5r]

hinnen eyers.

Sabbat, eęn Hebr. word, beduydt eyghentlick Rust of Rustdagh, dewijl men dit word dem daghe toeeyghent: end was by den Iœden de zeuende end de leste dagh der weken, welcken wy nu Saterdagh noemen: auer zomwijlen werdt het oock ghenomen vœr de gansche weke ghelijck wy zomwijlen vinden de eęrste, de tweęde of de derde. etc. des Sabbats.

Sabbatsreyze, was eęn weghuard op zeker wijdde bescheyden, die men op dem Sabbat reyzen mochte, end veruaatde in zick tweę duyzend schreden, dat is ongheuærlick tweę Italiaensche of Enghelsche mijlen. Act.1.b.12.

Schauwbrooden, waren twælf brooden welcke men t’elcker weken in den tempel bracht op den disch daertoe gheeyghent, end wurden aldaer ghelaten tot op de nauolghende weke, als daer andere ghebracht waren, ghelijck gheschreuen staet Leuit.24.a.5.

Sicerdranck, Sicera is eęn Hebr. word end beteękent allerley dronckenmakighen dranck waerwt hy oock ghemaeckt zy, het zy wt kornn, boomuruchten of kruyden.

Synagoogh. Synagoga eęn Griecksch word, is zo veel als Uerzameling of eęn verzamelplaetß. Iacob.2.a.2. werdt auer in zonderheyt ghenomen vœr eęn te hoop komst der Iœden, of oock verzamelplaeeß, waerin de heylighe wet Godes end de Prophetische Schriften voorghelezen end wtghelegt

[p. hh5v]

wurden ter onderrichtinghe, vermaninghe end vertroostinghe des volcks. Act.13.c.15.

Stadywijdde, Stadion op Griecksch of, op Latijnsch Stadium, is eęn zeker wijdde in zick veruatende honderd end vijf end twintigh schreden, welcke maken zeß honderd end vijf end twintigh voeten, of het achtste deęl eęner Italiaenscher of Enghelscher mijlen.

Staterpenningk, Stater eęn Griecksch word, is eęn zeker gheslaghen geld, in zick veruatende vier drachmepenninghen, dat is, ongheuærlick, xiiij. stuyuers Brab.

Talentpond, Talenton op Griecksch of, op Latijnsch Talentum, was eęn zeker ghewicht of somme ghelds, end hoewel des zeluen vele specyen waren na der verscheydenheyt der steden end landen, zo maeckte nochtans dat meęst ghebruyckßaem was, end den gang had, zeß duyzend drachmepenninghen, welcke kommen in onzem ghemeynen ghelde tot tien honderd end vijftigh guldens Brab. of na berekeninge Budei, vj. honderd golden kroonen.

Throon, Thronus eęn Griecksch word, beduydt eęn kœningklick stoul of heęrlick zætel

Tollenærs, op Griecksch Telonai, op Latijnsch, Publicani, waren die vœr eęn zeker gheld de tollen, beschattinghen end andere ghemeyne bezwaernissen onder den Iœden entfinghen van weghen des Roomschen rijcks. End hoewel dit ampt in zick zeluen wel verorloft was. Luc.3.c.13. zo ward het nochtans ghemeynlick door onbillicke verheyssching end afdrin-

[p. hh6r]

ghing, waermede de tollenaers dem volcke ouerlastigh waren, mißbruyckt: alzo dat zy van den Iœden zeęr ghehaatt end als vianden der ghemeyner weluaerd anghezien wurden, end vœr Godlooze gheacht, oock na der meyninghe der heiligher Schrift. Matt.18.c.17. end .21.c.31.32. End was de verbittering der Iœden teghen deze oock deß te meęrder, dat zy het Regiment der Romeynen ouer ze vœr eęn Tyranny achtden, end derhaluen de verheysschers zulckerley schattinghen end bezwaernissen doorgaens vœr dienaers der ongherechtigheyt hielden.

Uijftighste, op Griecksch Pentecoste, ghemeynlick Pingsten ghenaemt, was eęn zeker Iœdisch feęst waerop men de Uooruruchten offerde, welck altijd viel op den vijftighsten dagh na dem Pascha, end was oock de dagh in welckem de heylighe Gheęst op de Apostels daelde.

Uoorhuyd, Act.11.a.3. is het velleken dat in der Besnijdinghe afghesneden ward, end werdt in den h. Schriften der Besnijdinge teghenghestelt, alzo dat het zomwijlen ghenomen werdt vœr, de Onbesnedenheyt zelue. Rom.4.b.10. Zomwijlen vœr eęn Heyden, daerom dat de zelue onbesneden is. Rom.2.d.26. end .4.b.9. Ephes.2.b.10 Zomwijlen oock vœr de Uerdommeniß, waerin wy door de zonde Ade ghekommen end gheuallen zijn. Coloss.2.c.13.

[p. hh6v]

end werdt aldus teghenghestelt der gheęstlicker Besnijdinghe Christi.

Uoorurucht, Uooruruchten waren de eęrste vruchten die men Gode na zynem beuele Exod.23.d. offerde, eęr men daervan at. Dit auer was eęnerley wijze der heylighmaking, op dat het ghebruyck der zeluer daerna heiligh end reyn ware. Werdt oock zomwijlen (Uoorurucht) ghenomen vœr beghinn. Als Rom.8.d.23.

Ure, Ure moet men niet verstaen na berekeninghe onzer landen, mer na ghebruyck der Iœden, Chaldéeren end oock zommigher anderer natioenen, welcke den dagh van der zonnen opgang tot hœrem ondergang bedeęlden in twælf ghelijcke vren, alzo dat de zeste altijd op den middagh was: End de vren waren korter of langher na der kortheyt of langheyt der daghen.

Wake, bouen der ghemeyner beduydenisse werdt oock na older ghewoonheyt ghenomen, vœr de tijd der nacht, beghinnende van der zonnen ondergang tot dem opgang der zeluer, welcke tijd bedeęlt ward in vier ghelijcke deęlen, waervan elck dry vren begreep. Het eęrste was het beghin der nacht na dem scheyden des daghs. Het tweęde, de tijd des eęrsten slaaps of rusten. Het derde, middernacht. Het vierde, het Hanenghekray.

Word, beneuen der ghemeyner beduydenisse werdt oock zomwijlen na der Hebreescher wijze van spreken, ghenomen vœr, ding, stuck of handel. Luc.1.

[p. hh7r]

d.33. end .2.b.15. Act.5.f.33.

Yuer, op Gricksch Zelus werdt zomwijlen ghenomen in dem goede, vœr hertlicke end ærnstlighe begærte of gunste tot eęnighem dinghe. Rom.10.a.2 2.Cor.11.a 2. Col.4.c.13. Zomwijlen, end menighmael oock in dem quade, vœr vergunst, afgunstigheyt, haat of nijd. Act.5.c.17. end .7.b.9. 1.Cor.3.a.3. end .13.b.4. 2.Cor.12.g.20. Gal.5.e.20. Iacob.3.d.16.

Ziluerlinghen. Ziluerling werdt ghemeynlick ghenomen na der Hębreescher wijzen vœr eęn ziluere ciclus, welck by ons ongheuærlick maeckt vijf stuyuers Brabants.