Chronycke van Antwerpen sedert het jaer 1500 tot 1575. Gevolgd van Eene beschryving van de historie en het landt van Brabant, sedert het jaer 51 vóór J.-C., tot 1565 na J.-C., volgens een onuitgegeven handschrift van de XVIe eeuw

[p. 219]

[1570-1574]

Anno 1570, den lesten meerte, naer paesschen, is capiteyn Lodron teenemael van Antwerpen getrocken, affgedanckt synde, meynende naer Italien met veel gelts ende juweelen te trecken; maer comende te Valenchyn hebben hem syn soldacten daer gevangen gehouden om huer betalinge wille.

Item op den 8 april syn buyten Antwerpen opt galge velt gehangen geweest eenen zeer ouden wael met een waelinne, die gelt geschroyt hadden; ende terwylen men die justitie dede soo isser een ryck man syn borsse gestolen vuyt synen sack, met veel gelts, ende den dieff gaffse een vrouwe terstont over, maer sy werden bey bekendt, ende by die galge terstont gevangen, ende op den geschilderden wagen der misdadigen geseth ende alsoo binnen gevoert tot op den steen off gevanckenisse.

In de hellicht van den april syn tot Antwerpen op den steen wel 15 off 16 gevangenen gestorven van een heete cortse; ende sommige heel cranck daer vuyt gedraegen, sommighe t'heuren huyse int stadt.

Den 26 april, swoensdaechs smorgens, is tot Antwerpen, in het canonincx cappelle, gecomen heer ende doctor Maximiliaen Morlion met doctor Longorius, metten canoninc van Brussel, heer Castillo, haerlieden presenterende vuytten naem van den nieuwen toecommende bisschop van Antwerpen, heer ende doctor Franciscus Zonnius, eerst geweest bisschop tot sHertogenbossche, die heeren van den capitele, die confirmatie des paus met die octroy ons conincx Phlipus van Spaengnien, des nieuws bisdoms van Antwerpen, waer aff dat doctor Morlioen,

[p. 220]

als procuratie hebbende die possessie int voorsc. capitel genomen heeft ende is daernae vuyt den capitel gebracht geweest met alle die canonincken, aenhebbende elck van de beste choorcappen, inde hooge choor voor den aultaer; ende syn devotie gedaen hebbende met cussen den aultaer ende het cruyceficx des misboeckx, heeft hem heer Rogier de Taxis, choordeken, geleyt int canonincx gestoelte, op die rechte syde by den aultaer, hem residentie gevende als Bisschop van Antwerpen. Aldoens oock heeft men tweemael de groote clocke geluydt totter hoochmisse, die men zeer solemnelyck in music ende orgelen gesongen heeft, van den heyligen Geest: waer in oock present syn geweest die heeren van de weth van Antwerpen, gratulerende Morlioen, vuytten naeme ende persoon van den toecommende bisschop. Gedaen synde de misse ende Te Deum Laudamus in musicq gesongen wesende, heeft den choordeken ende den cantor heer Morlioen weder gehaelt van des voorsc. bisschops plaetse, ende gebrocht tot by die choor-deure, daer den secretaris van het geestelyck hoff van Brussel openbaer verbalyck gepronunciert heeft hoe dat ons conincx van Spaengnien (met consente van den Paus) alsnu heer in dese lande ende kercke, eenen bisschop gestelt heeft: waeromme dat dese tegenwoordige kercke van onser L.V. voortaen heeten sal een Cathedrale kercke off eenen Dom, enz; daernaer heeft doctor Longorius die heeren van der weth grootelycx bedanckt dat sylieden gecompareert syn in dese solemniteyt, ende alsoo is een eygelyck naer huys gegaen; maer heer Morlioen metten choordeken, ende meer andere canonincken, ende doctor Longorius syn gaen eeten int hoff van sinte Bernaerts, als thoff synde van den toecomende nieuwen bisschop van Antwerpen.

Den 29 april, nae den noen, syn van Mechelen tot Antwerpen

[p. 221]

gecomen 300 spaenschen soldaeten, meest al haechgeschut, met een vliegende vendel; noch op den selven dach ontrent 6 uren is ducq dAlve van Brussel met die bargie tot Antwerpen gecomen te water, logerende in sinte Michiels clooster: waerom dat die Spaengnaerts op het casteel van Antwerpen al te vreeselyck geschoten hebben met de groote metalen stucken ende yseren clooten, datter eenen cloot van 5 ponden gevlogen is inde cuyperstraete, boven door eens cuypers huys, genaempt het haenken, door den muer tot noch in een ander huys.

Op den 30 april, tsondaechs voor die cruysdaegen, heeft men tot Antwerpen ingeblasen die vry merckt vuytte welcke syn vuytgeseyt alle sacramentarissen, die wapenen tegen den coninck aengenomen hebben, alle beeltstormers ende die haer veltteecken des conincx verandert hadden, doen die calvinisten inde meere stonden, rebel wesende tegen die conincklyke maj^t.

Opten 3 may heeft desen deuchdelycken bisschop snoenens tsynder taffel genoyt de 4 almoeseniers van Antwerpen, hen bevelende dat sy medebrengen souden 20 schamel huysarmen, die hy wel heeft doen tracteren van eeten ende drincken; ende nae de maeltyt heeft hy den aelmoeseniers gegeven, tot behoeff van den armen, 100 carolus guldenen, al in gouden realen: maer die arme die daer hadden geeten gaff hy elcken 16 stuyvers, in halff daelders.

Den 4 may, ende was assensions dach, heeft voor d'eerste reyse, in onser L.V. kercke voor sinte Catharina aultaer, gepreeckt desen eerweerdigen bisschop, ende hadde zeer veel auditeurs; want die canonincken waeren hem convoyerende tot aen den preeckstoel, staende in den beuck van de kercke; daernaer heeft hy die hoochmisse gehoort van den choordeken, ende naer der noenen die vesperen zeer devotelyck.

[p. 222]

Item op den 17 may, tsmaendaechs inde sinxen dagen, isser een deerlycken moort gebuert tot Mechelen, van eenen beeltstormer: want desen siende dat hy moeste sterven van wegen der justitie, heeft hy by hem ontboden eenen vrouwen broeder om hem te bichten, als hy seyde; maer hem hebbende alleen in een camer inde gevanckenisse heeft totten broeder geseyt: moet ick hangen als ick den doot nyet verdient en hebbe, soo sal ickse nu verdienen! ende heeft den broeders opsteker vuytgetrocken, ende die op syn lyff ontstucken stekende, gevende hem wel 18 doodelycke wonden: soo dat den broeder in eenen troch int clooster is gebrocht, ende corts daernaer gestorven; maer desen moorder heeft hemselven snachts losgemaeckt aen syn handen, ende inden kercker verhangen, ende daernaer is hy gevierendeelt geweest ende alsoo te pulveren verbrandt.

Den 20 may, tsaterdaechs, heeft den bisschop van Antwerpen in onser L.V. kercke, inden hoogen choor, geordineert soo subdiaconen, diaconen, en priesters; ende heeft die hoochmisse gesongen, ende naemaels 40 daeghen afflaet gegeven.

Op ten 21 may heeft den voorsc. bisschop inden selven choor gesongen die hoochmisse, ende met den ommeganck in processie gegaen, int bisschops habyt, draegende een vergulde cruyceficx, inde stede van theylich besnydenisse, dat den valschen predicant Hermanus gerooft ende gestolen hadde; ende neffens den bisschop gingen 2 canonicken, heer Andries Verryt, heer Philips Almoras, met goude cappen: ende de diaken was heer Sebastiaen, opper prochiaen; de subdiaken was heer Jan Moeysyla, oock canonincken, die voor den bisschop gingen; ende synen staffdraeger was Cornelis de Coster van ons L.V. kercke subdiacon.

Den 25 may, sdonderdaechs opt heylich sacraments dach,

[p. 223]

heeft den voorsc. bisschop anderwerff gesongen die hoochmisse tAntwerpen, ende omgedraegen het heylich sacrament met grooter devotien: ende de straeten waeren zeer verciert met schoone aultaeren, schilderyen, tapyten; maer in de processie waeren ontallycke tortsen ende vercierde maechdekens, die voor het heylich sacrament gingen.

Den 26 mey heeft den voorsc. bisschop tot Antwerpen in onser L.V. kercke inde besnydenisse choor, doen singen ten 11 uren een solemneele misse daer hy geordineert hadde syn officier van syn consistorie off geestelyck hoff, waer aff heer Rogier de Taxis, choordeken van Antwerpen, wert zynen officiael, ende heer Franciscus Doncker, canoninck, synen principalen segeler, enz.

Op den 28 juny syn tot Antwerpen op de groote merckt levendich verbrant eenen jongen knecht met een meyssen, om dat sy herdoopt waeren ende dat nyet wilden affgaen, en buyten aen staken gehangen.

Den 16 july, tsondaechs smorgens, heeft die geestelyckheyt van Antwerpen, metten bisschop ende biddende oordenen, vuyt onser L.V. kercke met processie ingehaelt (ten huyse van den marckgrave int kipdorp) heer Maximiliaen de Bergis, eertsbisschop van Cameryck ende Brabant, ende heer Franciscus Rychardot, eerts-bisschop van Utrecht, en syn aldus gecomen in onser L.V. kercke. Daer naer is ducq dAlve oock ter kercken gecomen vuytte meere (om de hoochmisse te hoorene) zeer costelyck, als stadthouwer des conincx van Spaengnien, aenhebbende het gulde vlies, met dry heeren van der oordenen, als mynheer van Barlemont, mynheer ducq dAerschot, ende mynheer graeve van Oversteyn, oock aenhebbende het gulden vlies, met zeer veel edelheeren, als die grande prior van Malta

[p. 224]

ende ducq dAlvens soone, mynheer Vitelli, den casteleyn van tAntwerps casteel, enz., met veele hellebaerdiers ende hertsiers, die al nieuwe gecleet waeren int fluweel ende zyden. Nu in de kerck synde heeft heer Maximiliaen, bisschop van Cameryck, gesongen de hoochmisse van den heyligen Geest, voor docxael van de hooghe choor, daer ghemaeckt was eenen costelycken ende grooten hoogen aultaer: ende 6 van de canonicken ende 4 capellaenen dienden hem ter missen, die zeer solemnelyck gesongen wert van des hertogen sangers ende speellieden. Gedaen synde de misse heeft den voorsc. geestelycken staet processie gegaen binnen onser liever vrouwen kercke; ende den bisschop van Cameryck droech om een schoon groot costelyck vergult cruyceficx, toebehoorende den hertoch van Brabant, ende achter hem gingen die 3 heeren van der oordenen, ende doen volchde ducq dAlve met alle syn voorgaende edelen, hellebaerdiers, hertsiers ende syn trompetters, blasende seer tryumphelycke haer claroenen. Nae dese processie heeft den eerw. ende geleerden bisschop van Atrecht gepreeckt inden beuck der selven kercken, int waelsch, voor die ander 2 bisschoppen, ducq dAlve ende alle die andere edelen ende die ghemeynte; gedaen synde het sermoon heeft den cappellaen van den bisschop van Cameryck verbalyck gelesen int latyn het pardon ons heylichs vaders des paus Pius, den 5^e van den naeme: in welck pardon dat gratie gecregen hebben alle persoonen, nyemanden vuytgesteken, die int Neerlant tegen Godt almachtich, het kersten geloove, het oudt catholyck roomsche religie, eenichsints misdaen off misseyt hadden, alsoo verre dat sy van nu voortaen haer leven beterende, ende berouw van haer misdaden hadden, met voortaen te leven als een goet kersten mensche, in dat christen geloove, verworpende alle

[p. 225]

ketterye; waerop den paus heeft gegeven haerlieden generael pardon, gratie ende aflaet, bevelende den bisschop van Cameryck, ende andere prelaten en pastoors, aldusdanige op dese maniere in die bichte te absolveren. Dit gebuerde openbaerlyck voor den aultaer, daer de misse gesongen was, in presentie der 3 bisschoppen, den geestelycken staet, ende weerlycken staet, als ducq dAlve, syn edelen, gansch de weth ende menich borgeren die daer present stonden en hoorden; dit geleesen synde hebben ducq dAlvens sangers in musicque gesongen Te Deum Laudamus met die orgelen, ende daernaer heeft den bisschop van Cameryck gesongen een collectie voor peys ende vrede te hebben van Godt almachtich in onse dagen, ende heeft dAlve adieu geseyt.

Noch op den selven dach, onder het loff, is ducq dAlve tot Antwerpen gecomen op die merckt met die heeren van der ordene, alle de edelen, den cancellier van Brussel, die president Viglius, metten secreten raet des conincx van Brussel, ende met dry vaenkens spaensche soldaeten, meest al harcquebusschiers, met oock hellebaerdiers, hertsiers, om het pardon des genadichs conincx van Spaengnien te publiceren, dwelck geschiede voor het nieu stadthuys, op een groote hooge stellagie, rontom al met trappen gemaeckt, ende becleedt al met root laeken, met een tabernakel van goude laken behangen, ende eenen spaenschen setel, daer ducq dAlve ingeseten heeft, zeer costelyck versiert, representerende den persoon des conincx. Doen syn neffens hem geseten die dry heeren van der oorden; den cancellier met syn ander edelen ende hellebaerdiers waeren rontom op de trappen; doen heeft die president Viglius ducq dAlve gepresenteert eenen grooten perckementen brieff met des conincx zegel daer aen, inhoudende het pardon des conincx,

[p. 226]

vraegende off syn excellentie belieffde dat men vuyt sconincx naem openbaerlyck lesen soude, ende hy dat consenterende heeften een van de heeren van Brussel opghedaen ende int walsch gelesen, ende daernae vuyt een gedruckt boecxken int duytsche, dwelck inhoudende was dese principalen articulen des pardons. Dat gedrukt boecxken laet ick hier achter ende daernaer dat dat van den pardon gelesen is geweest. Soo is ducq dAlve met alle syn edelen ende guarde van het tonneel gegaen op dat stadthuys, ende die trompetters hebben groote blyschap gethoont int trompetten: diesgelyck oock die dry vendelen soldaeten, mits treckende voorby dat stadthuys, den ducque affdanckende, met vreeselycke te schieten haer heelhacken. Doen isser tsavonts een groote maeltyt ende bancquet gegeweest tAntwerpen op het stadthuys, voor ducq dAlve met synen staet ende edelen, waertoe dat genoot syn geweest de meeste edelen ende schoone vrouwen van Antwerpen; ende die groote clocke luyde tsavonts drymael ter cause dat het pardon gepubliceert was; diesgelycx heeftse gedaen 8 daegen lanck tsavonts.

Item op den 20 july is conte Lodron weder tot Antwerpen gecomen, die los gelaeten was tot Valenchyn, doen hy daer meer dan twee maenden lanck van syn duytsche soldaten zeer nau gevangen gehouden was geweest, om haer betalinge wille; want doen hyse affdanckte wouden haer betaelen met laeken, maer sy wilden betalinge hebben met gelt, als hy haer beloofft hadde int aennemen in den dienst des conincx Phlipus.

Item in dese weke syn tot Antwerpen van den steen losgelaeten geweest 28 gevangenen, soo herdoopers, beeltstormers, schoelvrouwen, ende die haer kinderen in die nieuw valsche kercken hadden doen doopen. Dese werden eerst daer geexa-

[p. 227]

mineert van den oppersten prochiaen ende ander canonincken, van den bisschop gecommitteert, waerom dat sy haer dwaellingen affgingen ende peniteerden van haer misdaet.

Den 25 july, dysdaechs op sint Jacobs dach, tsavonts, heeft men tot Antwerpen begonnen zeer triumphelyck te vieren op die groote merckt van alle gulden, ambachten, cameren: oock in alle wycken der stadt, dry daegen ende dry avonden, met tortsen, vierpannen: ende op onser L.V. thooren waeren int sop gehangen seer veel houten lanterenen met brandende keerssen, desgelycx oock op sint Jacobs thooren; oock luyde men alle avonden dryemael de groote clocke, van de blydschappe dat de coninck Phlipus generael pardon gegeven hadde die tegen syne majesteyt misdaen hadden.

Op ten 27 july syn van rontom Liere naer Antwerpen ghecomen 3 vendelen hoochduytsche knechten, waeraff conte Lodron capiteyn geweest hadde te Valenchyn, daer sy die stadt wel 9 maenden gehouden hadden tegen den coninck gesloten, oock de poorten bewaerende, ende Lodronne soo langhe in banden van ysere zeer tirannelycken gevangen ende gehouden hebben, totter tyd toe dat sy van huer 18 maenden soldye van hem betaelt syn geweest, ende alsdoen hebben sy hem losgelaeten; maer dese syn van stonden aen van shoffs wegen op een bedecktheyt wederom aengenomen om die Maj^t te dienen, ende syn geforieert geweest in Borgerhout, buyten Antwerpen, tot dat men haer elders wysen soude.

Den 28 july snachts syn van Brussel gecomen by Antwerpen een bemde ruyters van die geel rocx, ende een bemde van de roey rocx, zeer sterck in wapenen: ende van Loven, Mechelen, Liere syn gecomen 11 vendelen spaensche voetknechten zeer wel gemonteert van geschut ende wapenen.

[p. 228]

Item den 29 july, tsaterdaechs smorgens zeer vroech, hebben die capiteyns die 3 vaenkens hoochduytsche knechten gevoert op dLaer, achter Borgerhout, daer men te vooren die waelsche predicatie gehouden hadde, om aldaer te monsteren. Binnen dese tyden hebben haer die 2 bemden peerden ende die 11 vendelen rontom omsingelt ende besetht, alsoo datter nyemant vlieden en coste. Dese siende dat haer wat gebeuren soude, ende dat sy vermant waeren en lyffloos, hebben haer vendel gestreken ende haer trommelen opghehouden, staende by malcanderen als onnoosele ende verbaesde schapen, siende op malcanderen wat haer hier aff commen zoude; aldus smorgens vroech is conte Lodron vuytter stadt gecomen te peerde, opt voorsc. Laer by Cattenberch, metten capiteyn Vitelli, don Gabriel, don Fredrico, ducq dAlvens sone, met veel spaensche ende hoochduytsche heeren: ende Lodrons meynige was dat die vendelen spaensche knechten met die ruyters die gansche dry vendelen duytsche knechten alt samen overrompelt ende verslagen souden hebben; maer dit merckende don Fredrico en hevet geenssints laeten geschien, dat de goede om die quaede souden om den hals commen, maer dat Lodron gevangen zoude nemen die principaelste oproerders van synder gevanckenissen. Dus synder van stonden aen vuytte 3 vendelen geroepen geweest, met naem ende toenaem, 20 hoochduytsche lantknechten voor Lodron, ende hy heeft daer elck bysonder verclaert wat vileynie ende spyt dat sy hem tot Valenchyn aengedaen hebben, al off hy een heyeloos schelm off dieff geweest hadde; dees lantknechten hebben haer stoutelyck int openhaer in syn presentie verantwoort, dat hy syn verdiensten gehadt heeft aengesien dat hy een heyeloos stuck schelms ende dieff des conincx was, aengesien dat hy des conincx gelt ontfangen hadde om

[p. 229]

haerlieden daer mede betaelinge te doene, naer inhout haerer artickel-brieff, ende dat heymelyck wech naer Trenten beschikt hadde, daer hy mee heymelyck wech wilde gaen, ende dat hyse nu betaelen woude halff gelt ende quaet laeken, waermede sy egeen betalinge gedaen hebben en wilden, om den lesten man te wagenen, hem liever steken te geven naer syn doot, dwelck nu leet was dat syt nyet gedaen en hadden, ende dat sy int Majesteyts recht met haeren artyckel-brieff ende metten cryschsrechte haer wel verantwoorden souden, mochtense gehoort worden.

Doen synse van stonden aen gevangen geworden van den spaenschen alcalde off roey roede, ende syn aldus aen malcanderen gebonden, geveetert met 16, 18, 20, 30, 60, gebrocht geweest in de stadt op ten steen off gevanckenisse, geaccompagneert synde met 2 off 3 rotten spaensche haechgeschut ende den alcalde achter met veel peerden.

Dit gebuert synde is den anderen duytschen lantsknechten bevolen te trecken in haer logement in Borgerhout, stil synde tot dat men haer anders bevelen soude; dwelck sy gedaen hebben, ende doen is den spaenschen soldaeten oock bevolen te trecken elck naer haer logys, de sommige vendelen naer Berchem, d'ander naer Doorne, Ranst, Wynegem, enz., maer die vant casteel brachten alle die heeren binnen door die meere, op den noen ten 12 uren, een yegelyck naer huys.

Op ten 30 july, tsondaechs smorgens, heeft heer doctor Franciscus Sonnius, bisschop van Antwerpen, weder gepreeckt inden beuck van onser L.V. kerke, ende aldaer anderwerff vercondicht het pardon.

Den 31 july, smorgens vroech, hebben de Spaengniaerts vuyt Antwerpen te Borgerhout gehaelt die vendelen ende trommelen

[p. 230]

van die hoochduytsche knechten, ende is haer bevolen geweest te vertrekken vuyt sconincx landt; ende hebben daer gevangen genomen die venders ende trommelslagers, ende binnen op den steen gebracht.

Op den iersten augusty, anno 1570, syn tot Antwerpen op ten steen geexamineert geweest de 20 lantsknechten gevangen.

Den 2 augusty, naer den noene, heeft men tot Antwerpen die trommelen omgeslaegen, dat alle die haechgeschutten van die dry vendelen hoochduytsche knechten binnen sonnenschyn vuytter stadt ende Borgerhout vertrecken souden, ende oock die spies voerders binnen dry daegen te maecken vuyt conincx lant.

Den selven dach syn geexamineert alle die lantsknechten, hun opleggende 22 articulen, elck weerdich verbuert te hebben lyff ende goet. Dus synder daer terstont verwesen geweest, tot Antwerpen op de steen, 21 van die duytsche gevangenen. Dit vernemende haerlieder huysvrouwen hebben by den hertoghe, conte Lodron, groot misbaer gemaeckt met schreyen, ende met haer cleyne kinderkens hem te voete vallende, biddende om haer mans pardon ende gratie; jae oock die natien van Antwerpen, als Hoochduytsche, Italiaenen, sommige Spaensche heeren die medelyden hadden: maer nyemant, eylacen! en heeft dat by haerlieden vercregen. Dit siende de arme vroukens hebben voor den steen groot misbaer commen maecken, met haer cleyne kinderkens, zeer weenende, alsoo haer mans, nu verwesen Adieu seggende, die zeer mistroostich door die tralien haer aensprekende; ende d'een die wirp in haeren schoot gelt, d'ander syn hosen, de 3^e syn cleeren, haerlieden bevelende haer kinderkens; dwelck zeer deerlyck was om sien ende hooren, alsoo datter menich hondert borgers weenden die dit sagen, als sy daer voorby gingen.

[p. 231]

Den 3 augusty, snachts, syn tot Antwerpen aen het nieu casteel by de eerste galge noch 2 galgen gestelt, ende smorgens vroech synder van den steen gebrocht 9 verwesen hoochduytsche lantsknechten, al aen malcanderen gecoppelt, waeraff die 8 gehangen aen het casteel syn geweest, ende den 9^e onthalst, om dat hy in Duytslant was van edelen geslachte; ende op den noene syn sy al begraven geweest aen de nieuw vesten daerby.

Noch op den selven dach synder van Loven binnen Antwerpen gebracht 5 hoochduytsche lantsknechten die vuyt die 3 vendelen sonder paspoorte gaen loopen waeren.

Item op den selven dach synder tot Antwerpen vanden steen losgelaeten die trommelslagers, vendrichs vuyt Borgerhout, door dbidden aen Lodron van d'Oosterlingen.

Op den selven dach is ducq dAlve van Antwerpen getrocken, met veel spaensche soldaeten, naer Nimwegen, om te ontfangen des keysers Maximiliaens dochter, toecommende huysvrouwe ons conincx Phlipus van Spaengnien.

Op den 4 augusty, smorgens in den dageraet, syn tot Antwerpen van den steen gehaelt geweest, by synde conte Lodrons provost, 18 gevangenen van de hoogduytsche, al aen malcanderen gebonden ende geveetert, waeraff de 9 van stonden aen voor die galge onthooft syn geweest: ende waeren schoon frissche mannen, ende hadden van comte Lodron hooplieden, voerders, bevelmeesters, rotmeesters gheweest, om dat sy in Duytslant waeren van edelen affcomste, maer hadden te Valenchyn met die knechten van de conspiratie geweest tegen Lodron. Daernaer syn die ander 9 gehangen geweest aen 2 galgen, waeraff datter 2 gebruers eerst levendich affgehouwen syn haer 2 rechte voorste vingers, ende terstont haerlieden rechte handt, ende doen gehangen, om dat sy valsche conspiratie-brieven, te

[p. 232]

Valenchyn synde, tot Antwerpen aen die duytsche soldaeten geschreven hadde, datse geen betalinge nemen en souden met laken, anders dan met gelt, naer inhout haers artyckels-brieffs, die Lodron hun belooffden te onderhouden doen hyse tot Ausburch aennam; maer heeft syn beloofte gebrocken, daerom hebbent syt metten hals moeten becoopen, ende syn begraven geweest te sint Joris.

Noch op ten selven dach heeft Lodron wederom gesonden die duytsche knechten in Borgerhout haer vendels ende trommelen, ende haer capiteynen hebbense doen vergaeren opt Laer, achter die capelle in Borgerhout, daer hyse affgedanckt heeft van sconincx dienst, haerlieden ontslaende van haeren eedt, ende dat een yegelyck vertrecken soude vuyt sconincx lant elck naer syn logiment, gevende een yegelyck paspoorte om vry te mogen vuyttrecken.

Item op ten selven dach, naer den noene, synder van conte Lodrons wegen tot Antwerpen noch 13 hoochduytsche gevangenen cryschknechten verwesen geweest, die door de tralien van den steen groote misbaer ende droefheyt thoonden, haer vrouwen, kinderen ende die borgers biddende dat sy Godt almachtich voor haer bidden wilden, want sy nu sterven moesten: waer door dat het volck groote compassie ende medelyden gehadt hebben, alsoo dat nyemant wie hy was van der straeten passeerden of die traenen sprongen haer ten oogen vuyt, om die groote straffe justitie sonder genaede die Lodron dede doen.

Den 5 augusti, tsaterdaechs smorgens zeer vroech, heeft die provost van conte Lodron tot Antwerpen van den steen gehaelt die 13 verwesen soldaten, ende geleyt, aen malcanderen gebonden synde, by het gerechte des casteels, daer terstont de

[p. 233]

5 gehangen geweest syn, ende daernaer die 8 vrome mannen onthooft; maer die 2 van desen begeerden eerst, al knielende, van meester Hans, Lodrons scherprechter, te sien het sweert der justitie, ende siende hevet gecust ende soo oversaecht, als een vroom edelman als hy was, den slach al siende ontfangen: diesgelyck oock die andere; ende syn alle 13 op sint Joris kerckhoff begraven geweest. Maer doe men dese justitie begonst te doene soo hebbender opten pleyn gecomen 3 bruyts, waeraff die 2 waeren metten hangenden haere, ende hebben den provost te voete gevallen, biddende ende begeerende 3 van dese verwesen soldaten gheschoncken te hebben tot haerlieden man, maer het is haer ontseyt geweest.

Item op ten selven dach op ter noene is tot Antwerpen, in onser L.V. kercke, getrouwt geweest een jonck meyske met eenen edelen hoochduytschen soldaet, die sy by Lodron verbeden hadde met goede vrienden van der stadt ende die hoochduytsche natie: anders soude hy oock smorgens gestorven hebben en hadde syt nyet connen verwerven: waerom datter groote blyschap was.

Op den 7 augusty, smorgens in den dageraert, syn tot Antwerpen aen het casteel noch 2 oude cryschlieden gehangen geweest, wel van 70 jaer. Dese heeft men ierst haer vingeren met haer rechte hant affgesneden, ende daernaer gehangen, settende elck een papier met een geschilderde croone op haer hooft, om dat sy tot Valenchyn haer selven coninck hadden willen maeken, halende vuyt d'artillerye-huys het sconincx ende der stadt geschut, poeyer, clooten, enz., settende dat op ter stadts vesten, in spyte van comte Lodron, die sy als capiteynen van de commotie gevangen hielen totter tyt toe dat sy betaelt waeren.

Daernaer synder noch 2 duytsche soldaeten voor het selve

[p. 234]

casteel op den recht-wagen onthalst geweest, ende doen vervierendeelt, om dat men haer opleyde dat sy Valenchyn souden helpen spolieren hebben ende daernaer gebrantsticht, off gelevert hebben den guesen die doen noch in Vranckryk lagen. Dese lichaemen syn alt saemen aen de halve galge off crucken gehangen geweest opt galge velt, by der sieckeren, met haer croonen op haer hooffden; maer die hooffden die onthalst waeren, waeren geset op spiecekens, boven haer vierendeelen, als verraders toebehoort.

Item den 13 augustus is buyten Antwerpen opt galgen velt gehangen geweest eenen schipper die in onser L.V. kercke hadde affgevylt, ende geworpen met een touwe, dat schoon cruyceficx op docxsael in der selver kercken, den 3^e dach naer de bestorminge: want hy sdaechs gehuert was voor eenen keysers gulden van de principaelste guesen der stadt.

Item op den 23 augusty is tot Antwerpen ter puyen affgelesen ende bevolen alle natien, gulden, ambachten, wycken wederom reeschap te maeken om triumphelyck te vieren op haer camers, straten ende wycken, ter eere madame Anna, bruyt ons genadichs conincx Phlipus van Spaengnien: want sy binnen 3 daegen van Bergen-op-Zoom die stadt van Antwerpen wilde comen besien.

Noch op den selven dach synder tot Antwerpen van den steen ende gevanckenisse affgelaeten 46 hoochduytsche cryschknechten van die Lodron hadde doen vanghen.

Den 26 augusty, smorgens voor den daeghe, heeft comte Lodron doen hangen noch eenen hoochduytschen soldaet aen die galge by het casteel, die synen schryver hadde geweest, ende hadde dieverye int meten van het cryschmans laken gedaen, daer men haer mede betaelde; ende dese wert tsavonts

[p. 235]

aen die galge by der sieckeren te drooghen gehangen by de 2 coningen.

Noch op den selven dach smorgens heeft comte Lodron van den steen tAntwerpen doen voeren in een schip 18 gevangenen duytsche soldaeten nae Vilvoorden toe, om die daer te justitieren, als men seyde, enz.; ende heeft noch 4 soldaeten op de galleye doen setten.

Noch op ten selven dach, ontrent den avont, is van Bergenopten-Zoom tot Antwerpen gecomen die schoone damoiselle Anna, outste dochter van den keyser Maximilianus, ende bruyt van haer neve Phlips, coninck van Spaengnien, met eenen schoonen staet van hoochduytsche heeren ende jonckfrouwen, oock Spaengniaerden, als ducq dAlve met syne soonen, met noch dry heeren van der oorden, als mynheer Barlemont, mynheer van Meegem ende ducq dArschot: ende den grooten meester van Pruysschen was haer gouverneur, oock geaccompagneert met 2 van ducqs dAlve benden, welcke waeren die roey rocx ende blau rocx, elck te peerde met een lanck roer voor ende achter haer rydende tot haerder defensien. - Als sy nu gecomen is binnen de nieuwe roode poorte soo heeft den geestelycken staet haer met processie te gemoet gegaen, verciert synde met gouwe ende silvere choorcappen, en hebben haer willecom geheeten ende blydelyck ontfangen met gans den senaet van Antwerpen, oock die ses gulden van de schutters die al stonden, elck met een brandende tortse, van die poorte aff tot op die coeperstraete, convoyerende haer alsoo tot ons L.V. kercke. Commende nu die edele ende vuytter maten schoone aldus inde stadt gereden op een schoon gespickelde hackenye, verciert met zeer costelyck hancksel van gouwen laeken, ende vuytter maeten zeer triumphantelyck geborduert, oock op

[p. 236]

hebbende een silveren vergulde vrouwe zaele, ende daerin sittende onder een tabernaekel van gouwe laeken, by sinte Lowys capelle, is daer ghemaeckt geweest een groote stellagie van der stadt wegen, daer op geseten hebben veele jonge maechden, zeer costelyck verciert, met die maecht genoempt Antwerpen; dese heeft haer excellentie gepresenteert eenen roosen hoet met eenen lauwerier, tot haer gratulerende zeer manierlyck met rethorycke. Daernaer is sy gecomen tot op de coepoort brugge daer die natie van de Luyckoysers gemaeckt hadden eenen grooten reuse op een casteel; ende aen die melckmerckt stont den speelwagen met die maecht van Antwerpen, met zeer veel maechden daerop, haer oock willecom heetende voor de eerste reyse. Hiernaer die coninginne de groote merckt genaekende heeft daer gestaen den grooten walvisch met Neptunus, den godt van der zee, daer op sittende, heeft groot jolyt met dansen getoont: oock is op de merckt gestaen den grooten reuse, met een berrende tortse in syn handt: diesgelyckx oock die cleyn reuskens, oock met een beerne tortse haer willecom heetende, met alle die gulden, ambachten, cameren, die zeer triumphantelyck vierende waeren, elck om het schoonste ende hoochste, haer oock gratulerende met trompetten, trommelen, fluyten ende alderhande spel, is alsoo achter het nieuw stadthuys gereden, over de ysere brugge, daer oock stont dat costelyck stuk, den olifant des ommegancx, naer onser L.V. kercke, voor de welcke sy affgeseten is met haer 2 bruerkens van 8 off 10 jaeren oudt, en gans haer elemans en vrouwen, is aldus gegaen met ducq dAlve inde hooge choor, dat sy haer oratie deden voor Godt almachtich: ende daernaer heeft heer doctor Sonnius, bisschop van Antwerpen, haer gesalueert ende zeer solemnelyck ontfangen, ende daernaer gereden naer die

[p. 237]

meere toe naer het hoff, welck was Jeronimus Del Ryos huys, waerby de natie van den Genevoysen ende die hoochduytsche natie binnen 3 dagen elck gemaeckt hadden een arcke off poorte triumphael, daer op synde musicque, trompetten des keysers, haer feestelyck willecom heetende met spel ende met sange, ende die spaensche soldaeten op die meerebrugge, met zeer affschietende haer busschen. Maer in den donckeren avont hebben alle gulden, cameren, natien, wycken, straeten zeer costelyck geviert met tortsen, lanteren voor haer dooren en huysen, ende met pecktonnen op die straeten zeer schoon ende costelyck dry daegen ende nachten geviert, want de facteur van Portugael dry dagen lanck tsavonts deet vuytloopen wel 6 off 8 stucken wyns voor een yegelyck; dus heeft oock geviert op onser L.V. thooren, sint Jacobs thooren, ende andere thoorens inde stadt.

Op ten 27 augusty, tsondaechs, soo is die coninginne gecommen in onser L.V. kercke zeer costelyck gecleedt, met gansch haer eelen, ducq dAlve syn kinderen, die voorsc. heeren van der oorden met haer edelen jonge dochteren, waeraff die 5 hadden elck eenen louteren silveren sadel, hoorende in den hoogen choor die hoochmisse met haer 2 bruerkens, zeer devotelyck onder een roey damasten tabernakel, welck zeer solemnelyck dede den bisschop van Antwerpen: ende naer die misse gaff hy alle die tegenwoordich inder misse waeren 40 daegen afflaets.

Noch op den selven dach, naer den noene, is die coninginne gereden tot Antwerpen op het nieu casteel met gansch haer edelen; ende naeckende het casteel heeft men losgeschoten alle de artillerye, ende die 2 vaendelen spaensche soldaeten hebben groote triumphe bedreven aen die poorte van het casteel ende

[p. 238]

int casteel, met schieten, monsteren int blanck harnasch; maer ducq dAlve heeft de coninginne geleyt met haer edelen, heeren, juffrouwen, binnen int casteel op die bergen, blockhuysen ende fortressen, haer bediedende die wercken des casteels.

Op den 28 augusty, naer den noen, is die coninginne gereden tot Antwerpen inde nieuwe stadt, besiende dat oostershuys, en die andere wercken, ende commende op de werff hebben alle die groote schepen haer geschut losgeschoten, haer ter eeren ende des conincx.

Commende voorby den steen hebben alle die gevangen aen haer geroepen om misericordie ende bermhertigheyt, die sy bewesen heeft, want sy haerlieden doen geven heeft 6 daelders ende belooffde sommige los te verbidden,

Die coninginne nu tot Antwerpen wezende is haer groote geschenken en juweelen van diversche landen, steden, natien geschoncken, want die van Antwerpen schoncken haer 2 tonnen gouts: die natie van de Italiaenen twee stucken costelycke gouwen laeken; andere een gouden lampet met een becken; Vuytrecht eenen vreeselycken grooten rooden boheemschen os: desen hadde gecost 350 guldens, ende desen cocht tot Antwerpen eenen vleeschouwer, ende men sach hem levendich, in den rooden leeuwe, om eenen halven stuyver, ende was soo groot als yemant by mans gedencken gesien hadde, want hy dick was 33 palmen, lanck 32 1/2 palmen, hooch 19 palmen, swaer 3200 pont.

Den 10 september, tsondaechs, heeft men tot Antwerpen gehouden een generaele processie metten heyligen Sacramente, Godt almachtich biddende dat die coninginne met voorspoet ende gesontheyt mocht met den iersten noort-oosten wint commen in Spaengnien, by coninck Phlipus.

[p. 239]

Den 13 septembris syn tot Antwerpen op de groote merckt levendich verbrandt 2 herdoopers, ende buyten opt galge velt gestelt, om dat sy by haer valsche opinie bleven.

Op 25 septembris, in den dageraet, is vrou Anna, keyser Maximiliaens dochter, van Eermuyen gereyst naer Spaengnien, met een vloote wel van 300 groote schepen, seer triumphelyck om te aenschouwen.

Item noch op den selven dach heeft men tot Antwerpen op de groote merckt geschavotteert eenen dooden snaphaen die by d'achterbroeck met 2 boeven, affsetten eenen wagen van cooplieden: maer een van die cooplieden schoot desen snaphaen, opt peert sittende, met een vierroer in syn voorhooft; dit siende de andere boeven hebben hem daer voor doot gelaeten: maer desen coopman heeftem tot Antwerpen op den steen doen vueren, daer hy van die wonde noyt gesprocken en heeft ende alsoo gestorven ende daerna int openbaer gestelt, off yemant hem soude mogen kennen hebben, die soude hebben 10 guldens: ende aen den avont is hy opt galge velt op een radt geseth.

Op den 26 septembris heeft den bisschop van Antwerpen gereconsilieert ende geweydt sinte Willeboorts kercke met die altaeren, buyten Antwerpen.

Op den 27 septembris is ons conincx Phlipus bruyt, Anna van Oostenryck, met 2 van haer joncxte broerkens, van Middelborch in Zeelant tschepe gegaen naer Spaengnien, als sy van den eersten septembris naer goeden wint gewacht hadde ende schoon weder.

Op den eersten octobris, tsondaechs, heeft men tot Antwerpen processie gegaen van onser L.V. kercke om die merckt, Godt almachtich biddende dat die coninginne Anna gesont ende

[p. 240]

met voorspoet mocht commen in Spaengnien by haeren bruydegom, coninck Phlipus. Diesgelycx heeft men oock processie gegaen tot Antwerpen in alle prochie kercke ende cloosters op den selven dach, om de voorsc. saeke.

Noch op den selven dach syn van Brussel gecomen 2 vendelen spaensche soldaeten, en tot Antwerpen in de borgers huysen geleyt, die haerlieden moesten logeren, gevende haer cost ende dranck: maer daer en boven deden sy den borgers allen grooten overlast, soo sommige stootende, slaende haer ten huyse vuyte.

Den 4 octobris, op sinte Franciscus dach, is tot Antwerpen op de groote merckt levendich verbrant eenen tennen potscheel-maeker, om dat hy in den guesen tyt coster hadde geweest tot Antwerpen in de molekens calvinisten kercke, ende bleeff by syn valsche opinie: daerom wert hy verbrant ende buyten gevoert.

Op den selven dach is Anna, des conincx Phlipus van Spaengnien huysvrouwe, gearriveert geweest, met goeden voorspoet van winde, inde haven van Spaengnien van S^t Andries, Godt almachtich verleene haer beyde het eeuwich logys.

Op den 9 octobris is tot Antwerpen op het stadthuys vergadert geweest den staetraet van alle prelaten off abten van Brabant, enz.

Item int selve jaer van 1570, den 21 octobris, is eenen rycxdach tot Spiers gehouden, in welcke die keyser Maximilianus syn dochter Elisabeth Carolus die 9 dies naems, wesende coninck van Vranckryck, heeft ten houwelyck gegeven.

Op den 9 novembris heeft den procureur generael van Brussel tot Antwerpen op de meerebrugge op den noen doen hangen, aen een half galge, eenen Italiaen, wesende een Gene-

[p. 241]

voyser, ende maekelaer van coomerschappe, om dat hy valsch coopmans goet geasseureert hadde voor goet, ende valsch goet vertholt ende te schepe gedaen hadde voor oprecht; maer nu commende inde haven daer men 't lossen soude, heeft desen het nieu schip doen deure boiren, en is alsoo met dat bedroch goet verdroncken: maer visschende sommige kisten van lynwaet heeft men daer inne gevonden steenen gepackt voor fyn lynwaet, inde mee-balen torff-gemul voor mee enz; waerom hy moeste sterven, want hy menich coopman bedrogen ende gestolen hadde, waer vuyt dat quamen groote banckeroeten onder die cooplieden binnen Antwerpen.

Den 23 novembris heeft den alcalde off roode roede als provost van de spaengniaerden tot Antwerpen op S^t Jans poorte eenen Spaenschen soldaet doen geven stroppe-la-corde, om dat hy eenen borger in de voorsc. stadt grooten overlast gedaen hadde; maer die canalie gesien hebbende dese slechte correctie hebben den alcalde een housmisse nae geroepen, met hem geckende, waerom dat hy met syn roede der justitie onder den hoop geslagen heeft ende een van de spaengnaerts vuyttreckende syn rapier heeft, sonder yemant te myden, onder dat volck gesmeten ende gesteken, alsoo dat er sommige doot bleven ende gequetst waeren, waer door datter een groot ramoer op den oever geweest is en van worpen met steenen nae dese spaengnaerts: alsoo dat hy seer gequetst wesende heeft moeten in een huys vlieden of anders soude hem die gemeynte doot gesteent hebben.

Den 29 novembris, ten 3 uren, synder geslagen 3 alle te groote vreeselycke donderslagen met groote blicxemen, alsoo dat daer aff ontsteken is tot Antwerpen den thooren van S^t Joris kercke, ende beerde aent cruys des thoorens wel 6

[p. 242]

uren lanck, dat men meynde dat den thooren met die kercke affgebrant soude hebben; maer die schaliedeckers blustent, soo dat het cruys noch bleeff staende. Noch van den selven onweder is verbrant in Vlaenderen die schoone abdye van Boweloo.

Den 3 december, op den eersten sondach van den avent, heeft Zonnius, bisschop van Antwerpen, in onser L.V. kercke gepreeckt inden beuck der selver: ende men heeft oock processie gegaen om die merckt, Godt almachtich biddende om getydich weer, want al te groote stormen van winden ende ontallycken langen slachregenen waren.

Item den 7 septembris heeft men tot Antwerpen op S^t Jans poorte anderwerff eenen spaenschen soldaet tweemael stroppe-la-corde gegeven zeer straffelyck, alsoo datter die canalie nu nyet mede en spotten, als sy met d'ierste deden.

Item den 15 decembris heeft men ter puyen tot Antwerpen affgelesen, van den bisschop van Antwerpens wegen, dat nyemant op sondagen off heylich daegen en mach voor noene, dan naer de hoochmisse, gaen drincken in eenige herbergen noch int caertspel gaen spelen, off op dansscholen gaen off dansen, op de pene vant opperste cleedt.

Item den 12 february is tot Antwerpen voor het stadthuys aen een halff galge gehangen geweest eenen treffelycken borgher van Dornick, die vuyt sconincx lant gebannen was binnen Dornick, om dat hy hem met die gueserye ende beeltstorminge gemoeyt hadde; ende werdt weder daernaer buyten gehangen.

Item op den 15 february is buyten Antwerpen by het dorp van Austruweel affgebrant die buspoeder muelen, om dat die steenen vier sloegen, waer aff verbranden 4 menschen subiettelyck.

Item den 17 february is vuyt Antwerpen gevoert ende aen

[p. 243]

die galge gehangen eens manspersoons doot lichaem, om dat hy gestorven was sonder die Sacramenten der H. kercke te ontfangen.

Item den 22 february, ende was vetten donderdach, is tot Antwerpen door die stadt geleyt geweest een grooten roeyen vetten os, wegende 3300 pont, die de coninginne van Spaengnien geschoncken was. Desen vercocht men int vleeschuys geslagen wesende 6 stuyvers tpont; ende was alsoo grooten ende vetten os als by menschen gedencken binnen Antwerpen gesien hadde geweest. Met desen ginck oock achter straeten den swerten ende vetten os van de vleeschouwers; desen hadde alle daeghen gedroncken 9 potten braspenninckx biers, van kermisse aff totten vetten donderdach toe, om vedt te worden.

Den 27 february, sdysdaechs op den vastelavont, syn tot Antwerpen op de groote merckt levendich verbrant geweest vyff herdoopers, waeraff den eenen was haerlieder predicant, ende die 5^e een jonge vrouwe; ende met haerlieden wertter oock verbrant een groot getal kettersche boecken die by haerlieden gevonden waeren doen sy gevangen werden.

Noch op den selven dach heeft den alcalde Boele op den backers thooren, staende op de loockbrugge, stroppe-la-corde doen geven eenen spaengnaert die aldoen opte merckt aen een halff galge gehangen geweest soude hebben, om dat hy een vermoort hadde: maer hy wiert verbeden aen ducque dAlve.

Op den 26 february hebben tot Berchem, by Antwerpen, den scherprechter van Mechelen ende den beul van comte Lodron malcanderen vermoort om een hoer wille; waeromme dat sy corts daernaer beyde storven, ende de beul van Mechelen wert opt galge velt begraven, om dat het hem niet leet en was: maer den anderen op Berchems kerckhoff.

[p. 244]

Item op den 25 dach meerte is capiteyn Lodron getrocken van Antwerpen naer Italien, van daer hy gecomen was.

Item anno 1571, den 15 aprilis, op den paesdach, soo heeft heer Franciscus Sonnius, bisschop van Antwerpen, in onser L.V. kercke processie gegaen in syn Episcopael habyt, ende daer naer die hoochmisse gesongen: ende naer der noenen die vesperen mede gesongen int selve habyt.

Op ten selven dach, tsavonts ontrent 11 uren, is buyten Antwerpen, tot Berchem, eenen deerlycken moort gebeurt ten huyse van Bernaert Geerardi, pastoor desselffs dorps ende lantdeken van den bisschop van Antwerpen, van vyff moorders, die als vrient door den cnape in syn huys met gewelt gecomen syn: doen hebben dese straetschenders van stonden aen bedwongen syn oude maerte licht te ontsteken ende haer te wysen waer de voorsc. heer Bernaert slapende was. Nu commende in syn ongesloten eamere aen syn bedde, hebben die naeckten heer wacker gemaeckt: Nu, gy pape, gillet u lyff ende u goet, want wy eer wy van hier scheyden sullen, wasschen sullen ons handen in u bloet! Dit hoorende den goeden heere heeft haer ootmoediglyck syns lyffs ghenaede gebeden, haer gevende al dat in huys was, haer oock gelovende dat hy haerlieden ten geenen daegen melden en soude; maer sy hier mede nyet gepaeyt wesende, hebben den heer met syn eygen geweer begonnen te houwene ende te stekene, hem gevende 42 wonden, waeraff hy terstont gestorven is in presentie van de oude maerte, die den selven lichten moeste, om haer heer en meester te sien soo deerlyck vermoorden. Hiernaer syn sy gegaen in een ander camer daer lach en sliep heer Peeter de Som, den voorsc. prochiaens cappellaen: desen hebbense oock willen wacker maeken, maer terstont vuyt synen eersten slaep nyet

[p. 245]

ontwakende, soo heeft een van de 5 schellemen gescyt: Ick wedde dat ick den paep wel corts sal doen ontspringen. Ende alsdoen heeft hy den heere een ghelaeden stinckroer geset onder syn nuesgaeten ende dat los geschoten, alsoo dat den cloot achter door syn hoot vuytgevlogen is: waerdoor dat hy wacker geworden is, ende door verbaestheyt ende vreese riep: wat wildy maecken! och, wat wildy maeken! Dit hoorende die boeven dat hy noch leeffde, hebben hem heel naeckt van den bedde gesluert, gevende hem noch twee doodelycke wonden, daer hy voor dat bedde liggende van stonden aen gestorven is. Door desen schuet ende ramoer is wacker geworden eenen van Roome, genoempt M^r Christiaen de Monte, die corts van Roomen gecomen was, ende gelogeert int landdekens huys, en sliep inde selffe camer van heer Peeter, ende naest syn bedde. Desen hebbense oock willen vermoorden, maer door seer smeeken ende ootmoediglyck bidden is hem d'lyff gegeven; ende die ander 4 hem nemende al dat hy hadde, en hebben hem bervoets ende bloothooffs, naeckt vuyt den bedde doen gaen, schryende over het doot lichaem van heer Peeter, tot inden kelder, omhangende synde met een sargie. Terwylen hebben sy al ontstucken gesmeten ende gerooft ende medegedragen dat haer heeft gelieft, ende alsoo gevloden: want die ingesetenen die clocke clepten.

Op ten 17 april is tot Berchem inde hoogen choor begraeven, voor het heylich Sacrament, heer Bernaert, pastoor, ende heer Peeter, capellaen, voor die orgele, want hy aldaer orgelist was, in presentien Boele, ducq dAlvens provost, die merckgrave, ende heer Hendrick van Berchem, borgemeester, die d'informatie van den drossaert genomen hadde.

Den 24 april isser voor het stadthuys tot Antwerpen eenen

[p. 246]

ballinck van Dornick levendich gebrant om beeltstormerye wille. Desen soude tsaterdaechs te voren op die plaetse gehangen hebben geweest, maer hy en wilde syn valsche opinie nyet affgaen, maer daer in sterven.

Op den 9 mey werdt tot Antwerpen voor het stadthuys levendich verbrant een man ende vrouwe, van herdooperyen wegen.

In dese maent hebben die cellebroeders begost haer nieuw kercke inde schellebroers (sic) straete, by haer nieuw clooster.

Op den 19 mey heeft ducq dAlve tot Antwerpen indie pleyn vant casteel doen setten syn statua off figure naer d'leven zeer wel geconterfeyt, van metael: met noch twee mans figuren achter hem liggende, met wapenen van oorloghen in haerlieden handen, hebbende oock maelen aen, daer brieven ende requesten instaken, die sy den ducq presenteerden: maer hem presenterende ende metter handt affwysende, en waeren hem nyet ontfanckbaer. Dese statua heeft hy hemselven ter eeren doen stellen om dat hy die rebellen van het Neerlant ten ondergebracht hadde, vuytten naeme conincx Phlipus, ende het heylich catholicq roomsche geloove ende religie wederom inder heyliger kercken doen stellen hadde, alst bleeck byden geschriften hier onder staende aldus:^(*)

(*) Hier zyn in ons HS. eenige regelen open gelaten, zekerlyk bestemd tot het hier gemelde opschrift.
Daer dit standbeeld van den hertog van Alva zoo weinig bekend is, hebben wy gedacht dat het onzen lezeren aengenaem zou zyn er hier eene plaet van te vinden: dezelve is nagemaekt op die welke Van Meteren, in zyn Historie der Nederlanden, heeft medegedeeld. Wy laten hierby ook volgen 't geen die schryver wegens het oprigten van dit standbeeld heeft aengeteekend.

Hem nu tot vertrecken reede maeckende, heeft hemzelven, t' zynder eeuwiger gedachtenisse, willen, in 't midden van het kasteel van Antwerpen, (dat hy nu volbouwet hadde) doen oprechten, tot een tropheum, oft teecken zyner victorien, een statua oft beeldt van koper, op eenen pedestael ofte voet van blauwen steen gehouwen, met twee ofte drie trappen opgaende, ende was zeer kostelyck ghemaeckt, ende gegoten by Jaques Jongelingh, van eenighe stucken geschuts, die graef Lodewyck afghenomen waren in den slagh tot Jemmingen, in Vrieslandt. Het beeldt was juyst van zyn eygen lengde, ende hem seer wel ghelyckende, in zyn volle harnasch, behalven het hooft dat bloot stont, ende zynen rechten arm, daer hy mede uytgereyckt stondt na de stadt van Antwerpen, als eenen pays-maker, wenckende ofte toonende dat hy 't al verwonnen hadde, hebbende onder zyn voeten twee metalen beelden, bediedende (na de interpretatie van D. Arias Montanus) de twee staten des lants, den adeldom, ende ghemeynten ofte steden, latende de gheestelyckheydt in haer gheheel: dese hadden veel armen, ende in de handen hadden zy requesten, borsen, hamers, ghebroken bylen, ende fackelen, daer mede bediedende al 't ghene zy aengerecht hadden; sy hadden aen haer ooren geuse schotelkens, ende een male aen den hals, daer serpenten ende slangen uytkropen, oock een mom-aensicht, bediedende valscheydt, boosheydt, giericheydt, ende bedelryen.
Voor op het pedestael was in den steen gehouwen:
‘Ferdinando Alvarez á Toledo, Alvae duci, Philippi II, Hispaniarum apud Belgas praefecto, quod extincta seditione, rebellibus pulsis, religione procurata, justitia culta, provinciis pacem firmârit, regis optimi ministro fidelissimo positum.’
Op de rechte zyde van 't pedestael was ghefigureert eenen herder, die nu met zyn schapen ter weyde met vrede gaet, wolven ende leeuwen voor hem wechloopende, en ulen, vleer-muysen wech-vliegende, doorden schoonen dage-raet, die hem openbaerde, ende 't quaet verjaeghde, met het geschrifte:
ΑΛΕΞΙΚΑΚΟΣ ΗΩΣ.
Dat is: den dage-raet, die 't quaet verjaeght, daer den hertogh hem selven by vergeleke. Op de slincker zyde was eenen autaer met vyer, als danck-offer, met gheschrifte: Deo patrum nostrorum. Dat is, den Godt onzer vaderen, ende daer onder: Pietas. Dat is, uyt godtvruchtigheyt, daer by tropheen ende victorie-teeckenen van wapenen ende wapen-getuygh. Onder het beeldt stondt oock: jongelingi opus ex aere captivo. Dat is, jongelinghs werck van afghewonnen metael.
Deser statuen waren daer twee ghemaeckt, de andere om in Spaengnien te voeren: maer namaels, na drie ofte vier jaren, is dese by den commandador major, alsdoen gouverneur, wech gedaen, ende verkocht tot eenen klockgieter, met bevel van te moeten versmelten.
Daer werden van eenighe, op zyn statua, deze veersken ghestelt:

Cur statuam vivo tibi, dux Albane, dedisti?
An quia defuncto nemo daturus erat?
Non male conjectas, neque enim crudelia laudem
Facta tua, infamen sed meruére crucem.

Deze aenteekening komt niet in alles met die van ons HS. overeen; maer men bemerke dat de woorden van ons HS. (ende metter handt affwysende, en waeren hem nyet ontfanckbaer) beter als die van Van Meteren (zynen rechten arm daer hy mede uytgereyckt stondt na de stadt van Antwerpen, als eenen pays-maker,) de houding van het beeld uitdrukken. 't Geen Pieter Cz. Bor, in zyne Nederlandsche oorlogen van het standbeeld gewaegt komt naby genoeg met het bovenstaende overeen.
Het beeld, zegt hy, was den hertoghe gants gelyck, ende hadde even zyne lengte; hy stont gheheel in zyn harnas, uytgenomen het hoofd 't welck bloot stont: onder zyne voeten hadde hy een tweehoofdich lichaem met vier armen ende handen, d'eene hand hadde eene tortse, de tweede een ghebrocken hamer, die derde een knotse, die vierde een byle; om den halse van 't lichaem hing een tasse waeruyt croopen serpenten; aen de ooren hingen bedelaers nappen; het geheel werck was hooch vyftien voeten, enz.
Volgens dezen schryver zou men niet zeker weten door wien en wanneer dit beeld zou afgeworpen zyn: die van Antwerpen, zegt hy, naer eenighe jaren vryheyt vercregen hebbende, ende als het casteel afgebroken wert, hebben dit schoone stuck wercx als triumpherende over zyne tyrannye gedestrueert ende vernielt; dan hebben anderen verstaen dat het den grooten Commandeur van Castiliën, die in zyne plaetse het gouvernement van de Nederlanden gecreech, selfs wech heeft doen nemen; doch welck van beyden waer zy, zoo is 't doch blyckelycken dat niemant, 't zyn zyne vrienden of vyanden gheweest, deze hoochmoet heeft behaecht.

Verders weet men dat dit standbeeld later hergoten is tot een schoon Christus-beeld, 't welk tot in 't jaer 1797 op de meirebrugge gestaen heeft, en thans boven de groote kerkdeur van O.L.V. hangt.

[p. 247]

Op ten 12 juny is ducq dAlve weder te schepe van Brussel tot Antwerpen gecomen, met hem geaccompagneert synde

[p. 248]

den nieuwen gouverneur van het merckgraeffschap des heylichs rycx, conte de Cantecroy, oppercapiteyn des nieuws casteels van Antwerpen ende der stadt regent, boven de weth, enz. Desen hiet heer Fredrick Pernottus, bruer van den cardinael Granvel, heer Anthonius Pernottus, aertsbisschop van Mechelen, cardinael van Atrecht, vice roy van Napels.

Den 20 juny is in Borgerhout, by Antwerpen, groot rumoer geweest door den grooten overlast dat die spaensche soldaten daer bedreven, jaegende die lieden ten huyse vuytte op de strate.

Op den 23 juny, op sincxenavont, synder tot Antwerpen alderierst van die canonincken, met consente des bisschops, 6 vuyt die cappellaenen van onser L.V. kercken gecosen, te wesen cleyn canonincxkens, om die getyden te singen ende allen den dienst te doene in den hoogen choor voor die principael canonincken: ende waeren dese heer Carel dela Fossa,

[p. 249]

sanger, heer Andries Moons, heer Jan Rossem, heer Carel Outerne, heer Merten van Oolen, heer Jan Bullen; dese hebben elck tsjaers 100 guldens.

Item den 50 juny synder vuyt Antwerpen gevoert 2 misdadige naer Berchem die aldaer hadden geweest by de moort van Bernaert, den prochiaen, ende heer Peeter, den cappellaen: dese syn al naeckt, rugge tegen rugge, geset geweest op het geschildert justitie wagensken voor den backers thooren, daer sy gevangen hadden geweest, ende alsoo gevoert geweest tot op de groote merckt voor den ingel, aen het nieuw stadthuys, elck daer genepen geweest met vurige tangen van Cosynken, buel van Antwerpen ende scherprechter van Brussele, voorrydende eenen trompetter die alsdoen het trompet sloech alsoo dickmael als mense het vleesch vuytten lyve trocke, ter presentien den alcade Boele, heer Janne van Immerseel, merckgrave van Antwerpen, ende heer Jan de Grave, drossaert van Brabant, als officiers der justitien, met alle haer officiers ende dienaers te peerde. Van daer synse gevoert geweest door de wygaert ende claerestraete, tot op de meerebrugge, daer sy op alle brugge elck met geloyende tangen haer vleesche vuytgehaelt is, tot datse gecommen syn tot Berchem aen het prochiaens huys, daer sy den moort helpen doen hadden: ende voor het huys is den joncxten syn rechte hant affgehouden geweest, desgelycx soude men den ouden man gedaen hebben en hadde hy soo flau van het nypen nyet geweest, want elck wel 7 off 8 nepen gehadt hadden, waer door dat de heeren meynden dat hy ter lesten supplicien levendich nyet comen en soude; dit geschiet synde hebbense gebracht opt galge velt by der sieckenen, ende aldaer levendich gebrant.

Op den 5 augusty, tsondaechs, heeft men tot Antwerpen in

[p. 250]

onser L.V. kercke gehouden een devote processie om die merckt, metten heyligen Sacramente, Godt almachtich biddende dat hy die stadt ende omliggende dorpen wilden beschermen van alle haestige ende oversiennige doot ende pestilentie, die alle zeer voortginck inde stadt ende elders, als in 20 jaeren gedaen hadde; waeromme datter tot Antwerpen menige schoone misse Godt ter eeren gesongen wert met groote devotien. Dese sieckte ginck sus seer voorts (als men seyde) om dat die schrobbers ende schrobsters by nachte tot Antwerpen ende elders bestreken der rycke lieden dueren ende ringen off cloppers der huysen, met specie dat vuyt die pesthuysen quam; waerom datter van der stadt wegen werdt geconsenteert dusdanige doot te smyten off te vangen, als mense bevinden soude.

Int begintsel augusty is tot Antwerpen verboden van der stadt wegen alle schoelmeesters ende schoelvrouwen schole te houden binnen 6 weken, noch inde stadt noch daer buyten de stadt, om die peste wille: ende dat oock die oude cleercoopers nergens en mochten ouwen huysraet noch cleeren roepen noch merckt houden ende voort doen buyten haer duere, totter tyt toe dat haer die heeren van der stadt consenteeren souden, op de pene van 50 guldens; want binnen Antwerpen ende romtsom soo van der pesten stierff als in 100 jaeren te voren gedaen hadde; want binnen Antwerpen stierff den prochiaen van sint Joris, heer Peeter, pastoor van onser Lieve Vrouwe met synen coster, den prochiaen van sinte Andries, van de peste.

Item den 17 augusti heeft den nieuwen Gouverneur tot Antwerpen op de groote merckt doen levendich verbranden een jonck meysen ende eenen predicant, van de herdooperyen. Dese waeren die ierste die inde nieu vierschaere op het nieu

[p. 251]

stadthuys van den gouverneur ende heer Oddaert met heer doctor Boon, als des gouverneurs schepenen ende raetslieden, in presentien van den marckgrave, aldaer verwesen waeren: want die oude previlegien der stadts vierschaeren, aengaende criminele saecken, nu te nyet, doot en affgedaen waeren: want doen mense justitie soude doen las men openbaerlyck haer tichte ende vonnisse op die spaensche wyse. Alsdoen is oock affgeseth geweest heer Lansloot van Ursele, als buyten Borgemeester van Antwerpen nu ierst gecoren, om dat den nieuwen gouverneur inder stadt wysen soude alle processe die men tot Brussel appeleren plach, aengaende die poorters van Antwerpen.

Item doen heeft oock gecesceert den breeden raedt der 12 Ambachten van Antwerpen met haer previlegien die hertoch Phlipus van Bourgonien tydens gegeven ende geordineert waeren, int jaer ons heeren 1436, met eenen onderschouteth, om te ontpoorteren die borgers, om ter bancken te wysen van crimineele saken wegen. Ende om desen predicant wille heeft den gouverneur doen vergaderen, vuyt elcke van de 6 gulden der schutteryen, 10 gewapende mannen, die sommige op haer cameren, die ander voor die puye staende, achterdenken hebbende, par avanturen, dat sy hem van die quaetwillige ontweldicht mochten worden.

Alsdoen isser oock op die selve plaetse onthalst geweest eenen metsere ende borgere die predicatie in syn huys gehoude hadde: ende wert begraven te predicaren, om dat hy catholyck stierff.

Op ten 17 augusty heeft heer Frans Doncker, substituyt ende segeler van den bisschop van Antwerpen, aldaer gewydt voor een kerckhoff, die plaetse van het pesthuys in de nieuw stadt, om aldaer begraven te worden alle die gene die aldaer van der pesten souden sterven, in presentien van 2 nieu cano-

[p. 252]

nincken, sommige cappelaenen van onser L.V. kercke ende twee schepenen van der stadt.

Noch op den selven dach synder tot Antwerpen op de groote merckt anderwerff 2 herdoopers levendich verbrant, van s'gouverneurs wegen, ende eene vrouwe, op de selve plaetse onthalst, gelyck haer mans sdaechs te vooren, om dat sy met hem den predicant gelogeert hadde; maer om dat sy catholycq stierff werdt sy te predicaeren begraven, ende die andere buyten aen staken geseth.

Den 19 augusty, tsondaechs naer onser L.V. Hemelvaert dach, heeft men tot Antwerpen gehouden den gewoonelycken ommeganck ende processie met dat Marien beelt; maer den gouverneur der selver stadt heeft zeer scherpelyck doen verbieden alle gulden, ambachten geen camer vergaderinge, ontbyten, bruyloften, maeltyden te houden over 12 persoonen, om te schouwen die sieckte der pestillentien die inde stadt ende romtom Antwerpen zeer voortginck, waerduer dat die stadt accyse dien dach wel 1000 guldens schaden hadde, wanter luttel buyten volckx door dat gebodt ter kermissen commen waeren, die de neeringe met goede chier te maecken vermeerderden,

Op den 23 augusty syn tot Antwerpen wel 100 ketters en fugityven tot haeren verantwoorden geroepen, off ten eeuwigen dagen vuyt het conincx landt gebannen te blyven, op lyff ende goet.

Item op den eersten dach van septembris is buyten Antwerpen op het galge velt gehangen geweest eene hollantsche vrouwe, die des conincx gelt geschroyt hadde; dese was oock sdaechs te voren op het nieuw stadthuys op die puysaele van de nieu vierschaer van den gouverneur verwesen, met die 2 nieu schepen van Brussel.

[p. 253]

Noch op den selven dach, nae de noene, hevet alsoo grooten onweer geweest van regen, donder, ende hagelsteenen gevallen, alsoo groot als menschen duymen, synde met veel tacken als cruyt en hebbende int middelt figuren gelyck oogen.

Op den 10 septembris tsaterdaechs is tot Antwerpen op de groote merckt levendich verbrant eenen herdooper, om dat hy syn valsche opinie nyet affgaen en wilde, ende buyten aen eenen staeck gehangen.

Noch op ten selven dach heeft men buyten opt galge velt gehangen 2 capdieven met een vrouwe die welcke gestolen hadde 7 levende ossen vuyt de weye van Eeckeren, binnenvleeschouwers toebehoorende. Dese haddense secretelyck inde stadt by nachte doen slaen ende vercocht inde vekens straete.

Item den 12 october doen wert den bordeelhouwer Thobias tot Antwerpen voor het stadthuys onthooft, die by de 4 jaeren gevangen hadde geweest.

Item den 20 octobris soo wert tot Antwerpen een vrouwe van herdooperye verbrant.

Item den 23 octobris soo werdt een man van Eeckeloo tot Antwerpen gehangen op de groote merckt, om die gueserye wille.

Den 14 november heeft den gouverneur van Antwerpen op de groote merckt levendich doen siën in een forneys met siënde water, eenen smit die tot Antwerpen op den couwenberch by avont hadde met practycken gemunt valsch gelt ende daelders; ende dit en was noyt binnen Antwerpen gesien geweest by mans gedencken; desen wert daernaer buyten gehangen, ten spiegel van alle geltdieven.

Op den 18 november, tsondaechs smorgens, heeft den eerweerdigen bisschop van Antwerpen, heer Franciscus Sonnius, gepreckt in onser L.V. Kercke, der gemeynten vercleerende

[p. 254]

die wonderlycke groote victorie die den paus Pius, den 5^e des naems, die keyser Maximiliaen, coninck Phlipus van Spaengnien, die Venetiaenen, die cruysheeren van Malta ende ander kersten heeren, als don Jan de Austria, conincx Phlipus halffbroeder, als opper Capiteyn van gans die kerstenen armade voor syn eerste reyse gehadt heeft, den 4 deser maent, alsoo dat sulcken nederlage den Turck in 100 jaeren nyet gehadt en heeft, ter zee noch ter lande: waeromme dat de voorsc. bisschop die gemeynte vermaenden, als oock deden alle prochiaenen, in alle haer prochie kercken, Godt almachtich te loven ende te dancken van sulcke victorie, want aen dit belech des Turcs hinck aen gansch die welvaert des christen rycx.

Hiernaer heeft den eerweerdigen bisschop voorsc. inden hoogen choor der voorsc. kercken seer devotelyck ende solemnelyck gesongen die hoochmisse, int bisschops habydt, ende daernaer gehouden een generale devote processie met gans den geestelycken staet, draegende elck een brandende wassen kersse voor het heylich sacrament dwelck omdroech den voorsc. bisschop metten prelaet van sinte Machiels, al int bisschops ende prelaets habyt: ende voor het heylich sacrament gingen die natien van der stadt, als Italiaenen, Spaengnaerden met witte Spaensche flambeen al beerende in haer handen; maer achter den bisschop quam den gouverneur, met gansch die weth der stad van Antwerpen, met ontallycke devote borgeren, Godt almachtich seer lovende ende danckende.

Noch op den selven dach tsavonts soo heeft men t'Antwerpen geluydt die groote clocke inde onser L.V. ende sint Jacobs kercken, ter eeren Godt ende die victorie: oock hebben die 12 wycken der stadt, met die 6 schutters camers, zeer triumphelycken geviert, oock op onser L.V. ende sint Jacobs thoren

[p. 255]

met lanterenen, op het nieu stadthuys met tortsen, op die groote merckt met pecktonnen: ende daer was een groote myte fasseelhouts gestelt om te branden: maer dese hebben van de weth gecregen die almoeseniers tot assistentie der armen. Des gelycx hebben oock gedaen die natien, als Italiaenen, Portugiesen, Spaengnaerts die op de meere brugge, int kipdorp, voor Portugaels huys seer geviert hebben, en vaten met wyn voor de gemeynte openbaer hebben laeten vuytloopen. Maer die natie van de Genevoysen hebben den aelmoeseniers, tot behoeff der armen deser stadt, geschoncken een silvere schaele wert 25 gulden, daer in wesende 100 gouden croonen: desgelycx die natie van de oosterlingen (als men seyde) 300 veertelen rogge tot onderhout der armen: want het coren doen zeer duer was ende alle mercktdaegen meer op sloech, alsoo dat men doen die veertel cocht 72 stuyvers.

Item den 19 novembris heeft men tot Antwerpen in onser L.V. kercke in den hoogen choor gesongen een devote Requiem misse in musicque, voor die sielen van de heeren, kersten princen, soldaten die ter zee verslagen waeren in die bataillie der tirannisse Turcken: ende in de misse was present den gouverneur met die gansche weth ende natie der stadt; ende tsavonts luyde noch die groote clocke, en men vierde noch, alwast saecke dat zeer regende.

Item den 20 novembris, tsavonts ter borstyt, soo is tot Antwerpen op het claddorp, daer het Gotshuys der fermeryen plach te staene, gebeurt een deerlycke moort ten huyse van eenen Italiaenschen coopman, genaempt Thomas Ballaen: hier syn als vrient ingecomen 5 moordadige straetschenders, en hebben in de keucken gevonden 3 borgers der stadt om haer affairen met eenen advocaet van Brussele te doene; dese

[p. 256]

hebbense terstont overvallen, haer affdoen doen haer tesschen metten gelden: maer een van de borgers, Jan Machielssen, syde-laeken vercooper, den boeven antwoordende hoe men soo terstont gelt overgeven soude, hebben hem terstont met een roer int hooft duerschoten, seggende: doorschiet den booswicht, want hy sou ons verraeden ende mellen. Daernaer hebben sy den cassier bedwongen het comptoir op te doen, ende die casse berooft van gelde, comenschap al van fluweelen, syden, laeckenen, fyn lynwaet enz; daernaer synse vuytten huyse getrocken haer versiende met die ander 27 die het huys omset hadden, als men seyde.

Item op den 5 decembris, 1571, naer der noene, syn van Aertselaer tot Antwerpen gecomen te schepe 2 straetschenders, by haer hebbende meer dan 3000 daelders, die sy affgeseth hadde de bode van Brugge ende Cortryck; maer die dienaers van Antwerpen die wete hebbende, want sy vervolcht ende verraeden werden van den Drossaert van Aertselaer, hebben den schipper doen aenleggen aen het root craenken, houtwerff by sint Michiels cloosters; soo hebben die dienaers haer gevangen genomen ende haeren rooff; maer doen den eenen dienaer den straetschender vuytten schepe geknevelt op den kraen leyden soude, hem vasthoudende, is desen schelm van het ganckboort des schips int schelt gesprongen, ende den dienaer met hem, alsoo dat sy beyde verdroncken syn, ende syn tsanderdaechs gevischt geweest; ende den anderen dieff hebbense met een touwe vuytten schepe op dlant gelaten, ende alsoo op den steen geleyt inder stadt, ende naemaels is hy daer doot gepeynt geweest ende op eenen sondach smorgens oock aen een galge gehangen.

Item den 4 february, smorgens ten 9 uren, soo sterff tot

[p. 257]

Antwerpen zeer subyetelyck heer Frans Doncker, canoninck van onser L.V. kercke, segeler van den Bisschop, ende scholaster, ongebiecht ende sonder theylich Sacrament te ontfangen: waerdoor dat er groote murmuratie quam onder die quaetwillige sectarissen die onder die gemeynten seyden dat hy aen een galge behoorde gegraven te syn, om dat hy persuaderende die ketters volck geordonneert hadde, soo wie sonder biechte off heylich sacrament van de borghers sterff, dat versmadende, dat men die lichaemen aen die galge hangen soude: ende die subyt sterven daer begraven souden worden, soo verre dat hunne vrienden nyet en conden bethoonen dat dien persoon te paesschen lestleden te bichten ende ten heyligen Sacramente geweest hadde; ende dese executie heeft die justitie binnen Antwerpen op de plaetse ghedaen: want het eerste geschiedet aen de nieuw wage, van eenen maekeler, een oudt man van 60 jaeren, daer die vrienden ende gebueren den prochiaen van onser L.V. metten heyligen Sacrament gehaelt hadde, maer den siecken versmaede die vermaenighe van den pastoor, ende verachten het H. Sacrament, geckende metter bicht, soo dat hy sonder kercken rechten in syn valsche calviniste seckte stierff, ende het lichaem wiert op een slyckkerre geworpen ende buyten gevoert ende aen die galge gehanghen, tot spyse der raven. Item een vrouwe inde maelderyestraete, ten huyse van den keerssnuttere, is subytelyck gestorven sonder der heyliger kercke rechten, ende dat lichaem is begraven geweest inde nieuw stadt aen het pesthuys, door groote moeyte der vrienden, anders soude sy opt galge velt begraven geweest hebben. Item noch een vrouwe op de vlasmerckt, die hadde acht daghen op onser L.V. kerckhoff begraven geweest ende men seyde dat desen Frans Doncker dat lichaem

[p. 258]

weder liet vuytgraven ende dedet voeren op het galge velt, ende daer begraven, om dat die vrouwe sonder bichten gestorven was. Noch isser een vrouwe gestorven van de peste op onser L.V. kerckhoff by die papen kelder, die overleden was sonder bichte; dese wert oock op het galge velt begraven: ende noch meer andere die hier te lanck waeren te vertellen.

Item op den 12 meerte doen collecteerden die commissarissen tot Antwerpen den 10 penninck.

Op den 22 dach meerte soo wert tot Antwerpen levendich verbrant, met een vyse synen mont toegevyst wesende, Jan de Moor, timmerman, om syn ketterye wille.

Int jaer ons heeren 1572, op den 6 april, ende was paesdach, soo hebben die borgers van Vlissingen in Zeelant gerebelleert tegen coninck Phlipus van Spaengnien, ende gues geworden, sluytende die stadts poorten, om het gewelt der Spaengnaerts wille, want op den paesdach heeft ducq dAlve tot Vlissinghe gesonden synen cosyn ende capiteyn van de Spaengnaerts om te forieren aldaer die spaensche soldaten met die walen van capiteyn Bevoys vendel, om die van Vlissingen te dwinghen te geven den 10 penninck van alle coopmanschappen, enz, maer int forieren spraeken die capiteynen vileynlyck tegens die borgers, dreygende haer dat sy nyet alleene geforieert wesen en souden, maer dat sy den cost hebben souden gelyck die walen, ende dat die borgers souden moeten aensien dat haer huysvrouwen ende jonge dochteren ten wille van die soldaten wesen souden; ende hier creech den capiteyn woorden met een van de borgers, ende sloech den borger, soo dat de geburen hem quaemen te hulpe: soo datter een beroerte quam inde stadt, dat alle de borgers vuytte vesperen liepen ende naemen den cosyn van ducq dAlve gevangen

[p. 259]

met noch 3 foriers, ende sloten haer poorten, bewaerende selver haer stadt.

Op den 7 mey hadde ducq dAlve veel schepen doen oprusten tot Bergen op dZoom ende te Roosendael, met spaensche ende waelsche soldaeten, ende sontse vuyt om Vlissinge weder in te nemen, maer het was te vergeeffs: doen trocken sy naer Middelborch om dat te bewaeren ende te spysen van victuale.

Item den 10 mey soo wert den Spaenschen capiteyn, ducq dAlvens cosyn off neve met syn 3 tot Vlissinge gehangen ende daernaer gevierendeelt, ende die hooffden boven der stadt poorten vuytgesteken.

Item den 18 mey wert tot Antwerpen affgelesen voor het stadthuys ende op de nieuwe borsse, dat nyemant met die van Vlissinge, ter Vere, Briel, noch met die van Enchuysen eenige handelinge off coomenschappe doen en souden, op verbuerte van lyff ende goet, want sylieden werden van ducq dAlve gehouden voor des conincx Phlipus vyanden ende als schelmen, dieven ende zeeroovers. Diesgelyck is dit mandaet van ducq dAlvens wegen affgelesen tot Gendt, in de selve maent van meye.

Op den 22 dach van mey soo wert buyten Gendt het sas affgebrant met veel huysen, van die van Vlissingen, om dat sylieden te Gendt vercleert waeren vyanden des conincx ende schelmen, dieven ende zeeroovers.

Op ten selven donderdach soo is tAntwerpen op die groote merckt levendich int siënde water gesoden eenen valschen geltdrucker, ende buyten aen die galge gehangen.

Den 24 mey, op ten sinxen avont, soo is inden dageraet ingenommen met behendicheyt die steden van Bergen-Henegouwe, Valenchyn, door graeff Lodewyck, broeder van den prince van

[p. 260]

Oraengnien, met 15000 mannen, ende vercleerden vyanden te syn van ducq dAlve aen die van Henegouw, om den 10 penninck wille.

Op den 26 may inden dageraet soo syn van Berghen opten Zoom binnen Antwerpen gecomen 15 vendelen soldaten, soo Spaengnaerts en walen. Noch op den selven dach heeft men tot Antwerpen affgelesen die oorsaecke waerom soo subtylycken die cryschknechten soo onversiens binnen coomen waeren, te weten om dat die weth met ducq dAlve sekerlyck geinformeert was dat die stadt van Antwerpen, inde heylige daegen, met verraderye van de verloopen boeven ingenomen soude geweest hebben; waerom dat men scherpelycke geboot dat nyemant tsavonts achter 9 uren achter die stadt en soude gaen, naer het luyen van der dieff-clocken, sonder berrende licht ende sonder geweer: op de pene van 100 guldens telcker reyse ende noch te sitten te water ende te broode, als 't gebuerde.

Op den selven dach hebben die van Mechelen geslooten haer stadt poorten, die selver bewaerende datter geen spaensche off wale soldaeten incommen en souden, om den onverdrachelycken overlast die sy in alle steden dorpen waeren doende ende bedryvende.

Nog op ten selven dach heeft men begonst te maeken tot Antwerpen op te groote merckt dat houten waeckhuys voor die soldaeten.

Den 28 may, smaendaechs inde quatertemper dagen, hebben tot Antwerpen allen den dach gesloten gestaen die water-poorten van der stadt: ende die reden en wist men nyet; ende men heeft die peerdemerckt gehouden buyten Antwerpen, tot Dambrugge ende Mercxem, ende die huymerckt ende leermerckt inde gasthuys-bemden, dat noyt gesien en was: op

[p. 261]

dat men geen vergaderinge maeken en soude met vremdelingen die nochtans van buyten nyet seer ter sincxen merckt en quamen, om die beroerte der soldaeten wille, die alomme int lant waeren.

Op ten 27 may trock die capiteyn Fama vuyt Valenchyn des morgens: ende die oorsaecke was dat meestendeel die borghers tegen hem waeren, ende syn voetvolck en hadden geen geweer: maer doen die borgers sagen dat die capiteyn Fama met allen synen volcke vuyttrocke, soo trocken die borgers oock mede met grooten gedruys, alsoo datter sommighe inde poorte doot bleven door het gedranck om eerst vuyt te wezen: alsoo dat die sommige die vesten affsprongen, breekende armen ende beenen, die ander vielen dood; als nu meest alle die borgers vuytter stadt waeren quamen die Spaengnaerts vuyt het casteel, met die spaensche soldaeten die in Dornick gelegen hadde, ende dese pillieerden Valenchyn, ende schoffierden veel jongen dochteren en vrouwen, ende veel namen sy mede gevangen.

Den 30 may soo branden die guesen te Roosendael die kercke aff ende veel huysen; die oorsaecke was om dat den prochiaen vuyt den thooren den capiteyn door syn been schoot, dat hy nyet en wiste, als hy seyde.

Item den 13 juny soo dede ducq dAlve tot Rypelmonde 17 franchoysen hangen: ende doen sy doot waeren soo werden die lichaemen inde schelde geworpen en sy dreven alle getyden voor Antwerpen langen tyt, soo datse zeer stoncken, want nyemant en dorstense visschen van vreesen ducq dAlve. Dese Franschoysen waeren comen vuyt Vranckryck om dienst te hebben van graeff Lodewyck, die lach te Bergen-Henegouwe, en dese werden gevangen te Biens.

[p. 262]

Item den 18 juny werter tot Antwerpen inde nieu stad op de fruytmerckt eenen waelschen soldaet gehangen.

Item den 23 juny is die stadt van Dordrecht in Hollant oock gerevolteert, ende is gues geworden.

Den 5 dach july, snaechts, soo quaemender 3 schepen van Vlissingen int lanck reck, op dese syde van Austruweel, nae die stadt van Antwerpen, ende daer syn 5 guesen vuytcomen tot over het veer, ende namen daer een schuytken ende quaemen daer mede over het schelt voor dbierhooft, nemende daer die bargie van Brussel, ende noch namen sy zwerten Adriaens veerschuyte ende voerdense voorby het groot schip daer die wachte van Antwerpen op het schelt in was: maer dies nyettemin sy brachten die bargie int lanck reck by Austruweele, daer die 3 guesen schepen lagen. Dit vernemende die wacht van t'casteel tot Antwerpen schoten met een groot geschut naer die guesen, oock die wachte op ten steenen craen, op ten berderen werff, schoten 2 schueten naer die guesen, maer daer en geschiede geen schaede: ende aldoen oock soo voerde die capiteyn van de walen die 3 schepen nae tot by Austruweel, maer die guesen vlieden voort met die bargie naer Vlissinge; dit siende die walen dat sylieden nyet en hadden aen die guesen, doen gingen sy in die bemde van Austruweel ende schoten doot een vette koe ende 3 schapen, ende brochtense mede tot Antwerpen.

Op den 8 july soo gebuerde tot Antwerpen s' noenens op de nieuw borsse, dat van ducq de Medynens soldaeten met rapieren quamen boven het mandaet van den coninck ende der stadt: maer den onderschouteth, Mansdaele, waerschoudense dat sylieden op die borsse met geweer nyet comen en mochten; maer die soldaeten hierop nyet passende hebben haer rappieren

[p. 263]

vuytgetrocken meynende den schouteth te doorsteken Dit siende den officier heeft oock van leer getrocken met syn dienaers, stekende eenen van den ducq de Medyne Spaenschen soldaet dat hy daer aff stierff ende noch eenen sinjor hebben sy in syn hooft gequets, soo dat men seer vochte: alsoo dat die Spaengnaerden daer al doot gebleven souden hebben en haddense nyet hercleedt geweest; maer den schouteth met die dienaers en hadden geen letsel.

Item den 9 dach july wert tot Brussel levendich verbrant eenen tengieter, calvinist wesende, woonachtich tot Antwerpen: ende dese was ierst syn tonge affgesneden om dat hy nyet spreken en soude als hy ter dootwaerts ginck; ende met desen wert aldaer noch eenen passementmaeker van Antwerpen gebrant, om die selve valsche secte wille. Item 2 dagen daernaer wert tot Brussel verbrant die tengieters huysvrouwe om die secte van die calvinisten. Dese wert eerst gheworcht, ende die scherprechter worgden 2 coorden ontstucken eer sy doot was. Dese 5 persoonen waeren geboren van Bergen-Henegouwe, ende lieten 5 kinderen achter.

Item op ten 12 dach augustus, anno 1572, soo brande de kercke van het dorp te Contich aff, gelegen by Antwerpen, met 40 huysen. Desen brant is comen vuyt een backerye ende brouwerye van het selffe dorp.

Den 24 augusty tsondaechs soo geschiede tot Parys in Vranckryck dat Carolus die 9^c dies naems, coninck van Vranckryck, dede vermoorden den admirael met ontrent 40 edelen heeren ende veel capiteynen, soldaeten, hugonoten, ende borgers van Parys, alsoo dat in die weke wel vermoort syn 5000 persoonen, soo mans, vrouwen, kinderen: ende dit geschiede op des conincx susters bruyloff, trouwende den coninck van Navare, Henricus.

[p. 264]

Op den 26 augusty trock ducq dAlve ende ducq de Medine vuyt Brussel nae Bergen-Henegouwe, welck inhadde graeff Lodewyck.

Item op den selven dach wert tot Antwerpen op het casteel ghevangen gebracht Monsieur de Sully, capiteyn vuyt Vranckryck.

Item op den 29 augusty soo wert op het casteel van Antwerpen een ingels capiteyn verworcht, die vuyt Vranckryck comen was, ende van den admirael gesonden tot assistentie van graeff Lodewyck, des princen van Oraengnien broeder.

Item den 21 september soo wert Bergen-Henegouwe den ducq dAlve overgelevert van graeff Lodewyck, met contract dat hy met syn volck vryelyck daer vuyt trecken soude ende in sekeren tyt nyet dienen en soude tegen den coninck van Spaengnien, het welck alsoo geschiede; ende ducq dAlvens volck quam daer inne saechtmoedelyck sonder yemant te misdoene: ende men luyde tot Antwerpen die groote clocke.

Item den 30 september soo werden die van Mechelen ende Dermonde tot Antwerpen gepubliceert rebellen te wesen des majestyts.

Den 2 octobris, anno 1572, ontrent 10 uren des snachts, trock den capiteyn Dorpendael ende van die guesen met haer volck, oock veel vande 5 gulden, met noch sommige guesen borgers van Mechelen, die de wapen tegen den coninck van Spaengnien aengenomen hadden, gelyck vuytter stadt: die oorsaecke was dat die goed catholycke borgers met die guesen nyet en willen accorderen, want sy stercker int getal waren dan die rebelle: ten anderen dat ducq dAlvens volck voor Mechelen lach. Aldus voornoen quamen die Spaengnaerts over die vesten ende door die poorten inde stadt, ende die geeste-

[p. 265]

lyckheyt met de goey catholicque gingen haer tegen met processie, meynende die Spaengnaerts te ontfangen als vrienden, maer sy liepen door die stadt als rasende honden, pillieerende gans die stadt, geestelyck en weerlyck, 2 daegen lanck, doende die borgers ende geestelyckheyt groote tirannye aen haer lichaem om gelt ende goet te wysen, dat onmogelyck en schandeleus te schryven is.

Op den 3 octobris soo pillieerden die walen met die Spaengnaerts de stadt van Mechelen, doenden sulcken overlast als den 2 dach. Den 4 dach doen berooffden voorts de hoochduytsche soldaten Mechelen het gene dat die Spaengnaerts ende walen daer gelaeten hadden, doende den selven overlast den borgeren als vore. Den rooff ende ontallycke gestolen goeden syn meest al tot Antwerpen gecomen te schepe, te wagen ende te peerde: ende die Spaengnaerts hebbense daer vercocht, op die vrydaechs merckt, met vuyt te roepen voor haer herbergen, als by sint Joris kercke in Mechelen, opten oever aen dbierhooft, ende elders: ende dit gebuerde sondaechs den 5 octobris. Dit aldus geschiet wesende syn die arme berooffde Mechelers gevloden by haer vrienden in diversche dorpen ende steden, als Brussel ende Loven ende principaelyck tot Antwerpen, daer sy seer vriendelyck ontfangen hebben geweest, gevende haerlieden huyshuere, cleeren, cost, met wyff ende kinderen; oock hebben die almoesseniers van Antwerpen tot Mechelen gesonden een schip met broot, boter, keese, enz. tot onderstant der arme menschen.

Op den 5 october soo accordeerde ducq dAlve met die van Dermonde dat die Spaengnaerts die stadt nyet en soude pillieeren, maer geven voor haer rantsoen 6000 gulden eens, ende dat van haer rebellicheyt.

[p. 266]

Op den 20 dach octobris soo trock capiteyn Dragon met 20 vendelen knechten walen door dwater aen het badt tot in Zeelant om Tergoes te ontsetten, als hy oock dede, sonder groote schade van volcke.

Noch op ten selven dach soo nam capiteyn den vossesteertdrager die stadt van Schoonhoven inne tot behoeff van den prince van Oraengnien.

Item den 23 octobris werdt tot Antwerpen voor het stadthuys onthooft een eelman van Liere, genaempt Wachtendonck, om dat hy met die guesen geweest hadde, ende ander quaede feyten. Ende dese wert te predicaren begraven, om dat hy was van het maegschap van den choordeken van Antwerpen.

Op den 25 octobris doen dede Jan Peris, een Spaengnaert, synen knecht, wesende eenen moor, tot Antwerpen hangen op de groote merckt voor het stadthuys, om dat hy hem hadde wille vergeven met fenyn, dat doende in synen wyn over syn maeltyt.

Item op den 5 december syn die duytsche soldaeten tot Antwerpen verleet geweest inde niew stadt.

Op den 20 decembris, ende was s^t Thomas avont, wert tot Antwerpen in de lange nieuwe straete eenen Italiaen syn hant affgehouwen, ende gevoert op de groote merckt voor het stadthuys, daer hy verbrandt werdt, om syn buggerye wille.

Indit jaer 1572, in den couwen winter, cocht men tot Antwerpen een pont boter 5 stuyvers, een pont hollansche keese 3 st, 2 eyeren 1 stuyver, ende alle eedtwaeren nae advenant; die berringhe was oock zeer dier om datter geenen torff en quam vuyt Hollant: daerom gaff men voor 100 mutsaerts 3 guldens, enz.

Den 10 january tsavonts soo is tot Antwerpen op het clap-

[p. 267]

dorp, met practycque vuyt syn huys geleyt geweest eenen devoten ende rycken oude cleercooper, genaempt Joos Abeels, die vermoort wert al heymelyck; ende den selven avont daernae syn dieselve schelmen met syn sleutelen in syn huys gecomen, sonder yemants wete, want hy alleen woonde, ende hebben alle syn gelt gestolen, meynende oock mede te draegen alle die silvere juweelen als schalen, croesen, coppen, ringen, ende met meer andere costelyckheyt, dat sy al tsaemen in een saergie gepackt hadden; maer die gebueren werdent gewaer soo dat die dieven alleen metten gelde vuytten huyse gingen, dat nyemant en wiste waer sy vervoeren ende waer Joos bleven was, zeer langen tyt.

Op den 12 january, ontrent den noene, soo waeren tot Antwerpen op den oever, by Jan de Cordis huys, gevangen 35 persoonen van den doop, soo mans, vrouwen, knechts, jonge dochters, die aldaer inde predicatie waeren wel by de hondert, want het was in een achter huys in eenen ganck: ende hadde die merckgrave mette dienaers stercker geweest ende wat langer gebeyt, sy souden den predicant van dese herdoopers met alle die hoorders gecregen hebben, maer sy werdent boven gewaer dat die heere beneden int huys was, soo spronck die predicant met die andere ter vensteren vuyt van achtere, ende ontquamen; maer dese 35 werden gecregen ende meestendeel al op de merckt gedoot.

Item den 13 january, snaechts ontrent 2 uren, soo quamen die guesen schepen voor Antwerpen aen dbierhoot, ende namen 7 van ons schepen ende voerdense mee nae Zeelant, sonder yemants letsel van het casteel off wachte inde nieuw stadt.

Op den 22 january soo wert tot Antwerpen voor het casteel

[p. 268]

gehangen eenen speelman, wesende oock eenen musicien, om dat hy den capiteyn van Vranckryck, die int casteel gevangen lach, met practycque vuyt helpen wilde: maer die wachte van den Spaengnaerts werdent gewaer: ende hierom wert syn hooft boven op die galge geseth als een verrader.

Den 28 january soo werden tot Antwerpen op die groote merckt levendich verbrant 2 vrouwen met eenen man, herdoopers; ende waeren die eerste van de 35 die op den oever gevangen hadden geweest.

Den 31 january werdt tot Antwerpen voor het stadthuys gebrant eenen man met syn huysvrouwe, ende opten steen eenen jonghen geselle gedoot; ende waeren van de voorsc. herdoopers.

Op den 17 dach february soo werden noch tot Antwerpen voor het stadthuys gebrant 3 mans ende 2 vrouwen, van die herdoopers die op den oever hadden gevangen geweest.

Op den 18 february is Joos Abeels voorsc. gevonden geweest tot Antwerpen op ten grooten couwenberch, in een cleyn ydel huysken, liggende daer versmoort ende verworcht ende met coorden syn voeten gebonden, oock synen mont gestopt, zeer deerlyck: ende noyt en wist yemant wie desen moort gedaen hadde, want Joos wert vonden avontuerlyck van kinderen die daer voor die duere met coten lagen en speelden, soo datter een van haerlieden coten door het keldergadt inden kelder viel, waer door datter een door die venster in huys clam om die cote te halen, soo heeft hy daer eenen dooden man sien liggen die zeer stonck.

Item den 21 february soo werden tot Antwerpen noch voor het stadthuys gebrant 2 vrouwen ende eenen jongen geselle, wesende van de voorsc. herdoopers.

Den 28 february synder weder tot Antwerpen op de groote

[p. 269]

merckt voor het stadthuys gebrant geweest een jonck geselle met een jonck meysken, synde beyde van de secte van de herdoopers.

Item op den selven dach syn van Antwerpen gevaren 35 oorlochschepen, by wesende noch veel schepen van victuale munietie van oorloge, tot Vlissinge, meynende dat te crygen, maer en hebben geen victorie gecregen, soo dat sy den 16 meert wederomme comen syn.

Den 8 meert doen lagen die 35 oorlochschepen van Antwerpen tusschen Terneusen ende Biervliet, ende daer quamen die guesche schepen van Vlissingen, soo datter geschiede een groote bataillie, want daer bleven onser syden veel walen schippers, busschieters met veel Spaengnaerts doot, ende bysondert den oppersten capiteyn van de Spaengnaerts, Apieto, die geschoten wert ende tot Antwerpen te schepe doot gebrocht is, ende werdt seer pompeuselyck begraven in het heylich besnydenisse choor met alle die Spaensche heeren, natien weth, enz. Nae dese batallie hebben die guesen van Vlissinge veel van ons schepen met veel gevangenen genomen ende voerdense met groote victorie naer Vlissinge.

Int jaer ons heeren 1573, naer t'schryven van Brabant, soo quam den paesdach op den 21 dach van meerte.

Den 16 april, nae den noen, soo is den bisschop van Antwerpen, heer Franciscus Sonnius, met sommige canonicken, die Spaensche heeren, die weth, gecomen inde nieu stadt op die waterpoorte van de zeeusche coremerckt, ende daer heeft den voorsc. bisschop die oorlochschepen met die Spaensche capiteynen en soldaeten die benedictie gegeven, lesende veel ende biddende Godt almachtich dat sy in den naeme van den coninck van Spagnien victorie mochte crygen over haer vyanden

[p. 270]

die guesen, ende dat sy souden mogen spysen die van Middelborch die in groote benautheyt waeren van victualie.

Item den 17 april voeren die oorlochschepen aff van Antwerpen naer Lillo, om Middelborch te spysen ende die guesen van Vlissingen te verslaene ende te verjaegen.

Op den 21 april soo geschiede die bataillie van beyde syden, daer het sconincx volck met die Spaengnaerts die overhant hielen, want Middelborch wirdt van haer gespyst. Den 22 aprilis luyde men tot Antwerpen die groote clocke om die victorie die het sconincx volck gehadt hadden by Middelborch; ende van het Antwerps casteel schoten die Spaensche aff het groot geschudt ende vierpylen.

Item den 23 dach april, ende was sint Joris dach, soo werden tot Delfft, in Hollant, die beelden in die kercken affgesmeten, ende die geestelycke goeden gepillieert van de guesen.

Item den iersten may, anno 1573, soo heeft men tot Antwerpen gepubliceert het accordt van die Engelsche, met groote solemniteyt; ende men heeft die groote clocke geluydt, doende een schoone solemnele misse, ende een groote maeltyt voor die heeren gehouden.

Den 18 may is tot Antwerpen op die merckt gebrant een vrouwe van die leeringe van de herdoopers.

Op den 20 dach may, ende was het heylich Sacraments avont, soo wert tot Antwerpen op die groote merckt voor het stadthuys gebrant een manspersoon ende 2 vrouwen, met eenen jongen knecht, van den doope.

Op ten 27 may werden tot Antwerpen gebrant op die groote merckt 2 jonge gesellen ende 2 jonge dochters, die nyet herdoopt en waeren, maer sy en wilden die leeringe, secten ende opinie van die herdooperye nyet affgaen, maer persisteerden.

[p. 271]

Op den 30 may is noch tot Antwerpen een vrouwe gebrant op die groote merckt, ende was mede van de leeringe der herdooperye.

Item den 6 juny syn tot Antwerpen op die groote merckt verbrant 2 vrouwen van den doop, waeraff d'een was een rycke jouffrauwe die wel hadde twee hondert guldens erffelyck.

Op den 7 juny quam van Middelborch tot Antwerpen die roode bargie met 3 huekens, gelaeden met coopmans goet, ende daer toe 13 peerden, toebehoorende den capiteyn Bevoys.

Op den 27 juny syn tot Antwerpen gecomen 4 avontuersche gasten ten huyse van den schouteth der stadt voorsc. genaempt van der Meeren, ende hebben daer eenen jongen met practycque vuytgehaelt die aldaer gevangen wesende den schouteth te bewaeren was gegeven. Dit was den sone van eenen guesschen capiteyn te Vlissinghen op die guessche schepen; en hy hadde eenen oom, genaempt capiteyn Worst, dese was admirael op die guesche schepen: genomen hebbende den jongen hebben hem gevoert nae Zeelant te Vlissingen, ende een van dese stoute gasten was een borger van Antwerpen, ende een torffdrager. Ende hierom heeft den schouteth Vermeeren vant spaensch hoffs wegen zeer lange gevangen geweest ten huyse van Janne van Immersseel, merckgrave van Antwerpen.

Item den 13 july, op sinte Margariette dach, soo wert de stadt Haerlem, in Hollant, opgegeven (door faulte van victualie) in handen van ducq dAlvens sone, als opperste capiteyn van die Spaengnaerts leger, die daer voor lach, op conditien dat die Spaengnaerts indie stadt commen souden nemende alle borgers ende soldaten in genade; welcke beloofte die Spaengnaerts nyet gehouden en hebben, want daer werden tusschen de 700 off 800 soldaten onthooft ende dootgeslagen, sonder noch die borgers.

[p. 272]

Op den 15 july heeft men tot Antwerpen die groote clocke gheluydt, ende een schoon misse gedaen in den hoogen choor van onser L.V. kercke, ende op het casteel seer geschoten, om dat Haerlem overgegeven was aen sconincx volck.

Op den 2 augusty soo namen die guesen in het slot Rammekens, gelegen in Zeelant by Vlissingen, by verraderye van den capiteyn.

Item den 4 augusty voeren van Antwerpen 62 oorlochschepen ende victualie munitieschepen ontrent 100 te samen, ende voeren naer Vlissingen tegen die guesen.

Den 12 augustus soo is in Spaengnien, te Madrid, geboren den 2 sone van coninck Phlipus ende Anna van Oostenryck, ende is genaempt geweest Carel.

Item den 27 augusty soo quamen die vryboetersche guesen te Schooten ende namen daer gevangen joncker Merten van Ranst, schepen van Antwerpen, een ryck out man, ende voerden te Dordrecht in Hollant, ende was daer gevanghen tot den 30 november, tot dat hy betaelt hadde menich 100 guldenen voor syn rantsoen.

Noch op den selven dach synder vuyt Zeelant wederom van ons schepen tot Antwerpen comen 19 van die den 4 augusty affvoeren, ende hebben daer gelaten 22 schepen, daer capiteyn aff was Bevoys.

Op ten 12 dach septembris, ontrent 5 uren smorgens, hebben die guesen van het princen volck van Oraengnien ingenomen de stadt van Geertruyenberghe.

Den 4 septembris soo quam tot Antwerpen ducq de Medina vuyt Spaengnien, om gouverneur meynen te syne van Nederlant.

Noch op den selven dach syn tot Antwerpen gecomen vuyt Zeelant de reste van onse schepen, soo groot als cleyn.

[p. 273]

Op den 16 dach septembris soo werdt binnen Geertruyenberge dootgeslagen capiteyn Erras, van syn eygen volck off soldaten, om verraderye wille, als men seyde, ende was opper capiteyn van de guesen.

Item den 2 octobris soo wert tot Antwerpen op die Ingelsche caye eenen soldaet van de Spaegnaerts gehangen.

Den 3 octobris syn vuyt Antwerpen getrocken naer Breda op Geertruyenberge een vendel hoochduytsche ende 400 walen, met 3 groote stucken geschuts, clooten, poeder ende ander munitien van oorloge.

Item den 6 octobris soo werden tot Antwerpen op de groote merckt voor het stadthuys verbrant 3 vrouwen ende een schoone jonge dochtere, van die secte der herdooperyen wegen.

Item den 15 en 16 novembris soo begonst men tot Antwerpen 70 schepen, soo oorlochse als met victualie, weder gereet te maecken aff te varen naer Zeelant; ende den 17 der selver maent voeren die 12 schepen aff van Antwerpen, ende int vaeren schooten sy los 2 metalen stucken met seer swaere yseren clooten ter stadtwaerts op die Ingelsche caye door die poorte op een hoeckhuys, waeraff datter 6 persoonen doot bleven.

Item op den selven dach is tot Brussel eerst incomen den grooten commandeur van die cruysheeren vuyt Spaengnien, don Louys, om gouverneur te wezen van Nederlant.

Item op den 21 octobris dede capiteyn Bevoys hangen eenen wael tot Antwerpen op de meerebrugge by het cruys.

Item op den 17 november wert tot Antwerpen in het casteel eenen capiteyn vuyt Vranckeryck, genaempt Monsieur de Seuly, geworcht met een dweele: desen was gevangen voor Bergen-Henegouwe, daer alle die franchoysen verslagen werden.

[p. 274]

Op den 18 novembris soo wert tot Antwerpen voor het stadthuys gebrandt een vrouwe met een jonck meysken, van herdooperye.

Den 30 novembris soo hebben die guesen Rommersmael, in Zeelant, affgebrant.

Item op den selven dach, wesende S^t Andries dach, gaff ducq dAlve syn gouverneurschap don Louys, commandador tot Brussel.

Noch op den selven dach heeft den commandador aldaer synen eedt gedaen als gouverneur ons conincx Phlipus.

Den 10 decembris wert Middelborch in Zeelant gespyst van des commandadors volck.

Item den 15 decembris wert tot Antwerpen op den hoeck van die mansstraete vermoort Jan Michielsens sone inde byle.

Op den selven dach trock ducq dAlve van Brussel nae Namen, ende van daer voorts naer Spaengnien by den coninck Phlipus.

Item op den selven dach tsavonts wert tot Antwerpen, op die straete van het schutters put, vermoort den clerck van den bloede tot Antwerpen, van die capdieven.

Item den 23 decembris, anno 1573, is don Louys, als nieu gouverneur, ierst comen tot Antwerpen met schoonen staete.

Op den 3 dach january 1574 doen wert tot Antwerpen eenen Spaenschen heer gewont in syn hooft, genoempt Jan de Mendosse, van den lackey van Champany, den gouverneur van Antwerpen: ende desen wert daerom onthalst op de meerebrugge den 6 january, eer dat Jan de Mendosse doot was, maer hy sterff corts daernaer van die quetsure.

Den 19 dach january werden buyten Antwerpen opt galge velt 3 gehangen: ende dit was die ierste justitie die men buyten dede nae den turbelen.

[p. 275]

Den 26 january soo borste op een plate by Saftingen, Zielis Hooffmans schip, een ryck coopman van Antwerpen, dat hy hadde doen maeken voor syn huysvrouwe: dit verdranck daer met allen die goeden van coopmanschap, alt saemen wel weert wesende 30,000 guldens.

Item den 27 january is den commandador van Antwerpen gereyst naer Bergen-op-Zoom, ende daer commende soo dede den gouverneur te Bergen die Spaensche soldaeten zeer schieten van blydschappe, dat daer vier quam in het buspoeder, waeraff datter 40 Spaengnaerts doot bleven.

Den 28 january werden tot Antwerpen op de meerebrugge 2 walen gehangen, ende waeren pyoniers.

Op den selven dach voeren die schepen van Bergen-opden-Zoom nae Vlissingen, ende die guesen cregen den admiraels ende den vice admiraels schepen, met noch veel meer ander schepen met capiteynen ende soldaeten, gevangen, van de welcke datter veel doot geschoten, geslagen worden ende over boort geworpen.

Item op den 30 januarye is tot Antwerpen quaede tydinge gecomen van Bergen-opden-Zoom, dat daer ontrent een groote bataillie geschiet is van die guesen, daer die Spaengnaerts de nederlagen hadden.

Item den 3 february, snachts ontrent een ure, sach men een groot teecken inde locht van ruyters ende knechten.

Op den 12 february wertter tot Antwerpen 2 gehangen op de coremerckt inde nieuwe stadt op de rouwaensche kaye.

Op den 19 february is die stadt van Middelborch, in Zeelant, opgegeven in handen van den prince van Oraengnien, ende dat tsynen wille, door faulte van victualie ende grooten honger, want sy aten peerden, catten, honden, ratten; ende met con-

[p. 276]

tract nochtans dat capiteyn Dragon die daer in was met die Spaengnaerts moechten vry vuytgaen.

Item den 23 february, ende was vastelavont dach, is capiteyn Dragon vuyt Middelborch tot Antwerpen gecomen.

Item op den selven dach wirden buyten Antwerpen op het galge velt 5 guesen gehangen.

Item op den 27 february soo syn tot Antwerpen comen 800 Spaensche soldaeten.

Item den 3 meerte syn tot Antwerpen incomen een vendel duytsche ende een vendel waelsche soldaten.

Item den 6 meerte was Hoochstraten berooft van die guesen.

Int jaer 1574, quam den paesdach op ten 11 dach van april, nae Godts wille.

Item den 13 april synder veel guesen verslagen ende hierom heeft men tot Antwerpen geluydt de groote clocke ende een schoon misse gedaen, om die groote victorie der Spaengnaerden.

Item op ten 18, 19, 20, 21, 22, 23, ende 24 april soo waeren tot Antwerpen allen die poorten gesloten, om dat die Spaengnaerts wouden incomen.

Op den 25 april, ende was sinte Marcus dach, soo syn die Spaensche soldaeten tot Antwerpen met gewelt over die eerde vesten off wallen by de nieuw bagyne poorte, staende by het casteel, droochvoets in de stadt comen, huerlieden daer forierende met gewelt, in alle borgeren huysen doende grooten overlast, om dat sy aldaer betaelt wilden wesen van haer tachterheyt eerse vertrecken souden: van welcken overlast een liedeken gedicht wirt.

Op den 27 april soo hebben die Spaengnaerts tot Antwerpen groot ramoer gemaeckt ende allarm doen trommelen, loopende door alle die straete der stadt, roepende heysschelyck fore, fore

[p. 277]

viliake! stootende op die borgers deuren om die Spaengnaerts die daer in lagen en sliepen, vuyt te hebben, door welck affgrysselyck getier ende geloop meynden die ingesetenen van der stadt dat syt al vermoort souden hebben in der nacht, alsoo dat door vreese veel vrouwen misval cregen, ende van vreese menich mensch gestorven is, niet wetende wat te bedieden hadde.

Item den 28 april soo sloegen die Spaengnaerden tot Antwerpen des snachts wederom allerm, allerm, roepende fore viliake, fore! ende den selven dach soo namen sy dat stadthuys inne ende hielden alle de stadspoorten toe, datter nyemant vuyt noch in en mochte, houwende haer capiteynen vuytter stadt ende en woude met haer capiteynen nyet te doen hebben.

Item den 29 april soo moesten den gouverneur van Antwerpen Champany met syn walen vuytter stadt om den overlast die de Spaengnaerts hem deden, want snachts sloegen sy int huys van Jaspar Drufyn, daer hy logeerende was, alle syn gelasen vuyt, roepende fore viliacque traditor! ende sdaechs moesten hyt verloopen tot inde nieu stadt aen het hessenhuys, van daer vertrock hy met syn volck naer het dorp van Eeckeren.

Item den eersten may hebben die spaensche soldaten in Antwerpen al gedaen dat haer belieffde, doende grooten overlast die borgers, ontreynende dat nieuw stadthuys met onttallycke hoeren, begaeyende dat met vuylicheyt van boven tot beneden, maekende van alle camere haer privaten oft eenen verkens-stal hadde geweest; want sy haer selven heeren maeckten, nyet passende op commandor, noch en wilden haer capitynen int stadt nyet hebben, voor sy en waeren al betaelt.

Op ten 7 mey voor noene hebben die Spaengnaerts in Ant-

[p. 278]

werpen gemaeckt groot ramoer ende principalyck op de merckt. Item den 8 mey hebben die Spaengnaerts groot ramoer ghemaeckt int casteel tsavonts, ende daer isser van haerlieden veel doot gebleven. Item den 10 may hebben noch die Spaengnaerden gemaeckt groot ramoer tsavonts ten 6 uren; ende het snachts ten 10 uren hebben sy van haeren soldaten gecoren eenen nieuwen capiteyn, die sy hieten den Elect, ende was eenen vuytgeloopen monnick vuyt Spaengnien ende geworden eenen soldaet; desen hiel syn residentie op het stadthuys, bewaert wesende van veel Spaensche soldaeten, als heer van der stadt: want daer en geschiede nyet int geestelyck off weerlyck van de policye wegen der stadt noch mandementen sonder desens consente.

Den 11 may soo hebben die spaensche soldaeten op de groote merckt gemaeckt eenen aultaer op een kiste onder een craem van appelen boven bedect, daer op heeft eenen spaenschen cappellaen misse gedaen, in presentien van den choordeken vander stadt, Rogier de Taxis, die sy bedwongen hebben aldaer te comen; daer heeft eenen Jesuwydt van der stadt gepreckt: daernaer heeft eenen Elect met syn nieuw capiteynen, hooplieden enz. haeren eedt gedaen, naer haers selffs ordinantie; ende alsdoen wasser oock een nieu galge op die merckt gericht, vuyt bevel des Spaengnaerts.

Item den 13 may, voor de noene, werdt tot Antwerpen noch een groot ramoer gemaeckt van die gemuytineerde Spaengnaerts. Op den 14 may soo wouden die Spaengnaerts tot Antwerpen betalinge hebben. Item den 15 ende 16 may heeft capiteyn Vitelli ende den commandador tot Antwerpen veraccordeert met die Spaengnaerts aengaende de betalinge.

Item den 17 totten 21 may soo hebben die borgers van

[p. 279]

Antwerpen moeten lenen om die betalinge der spaengnaerden, elck nae synen staet, de somme van 400,000 guldens, ende hier voor heeft den commandador hem selven geobligeert, gevende syn sylver ende juweelen om gelt te slaene. Item men heeft oock de borgers belooft haer geleent gelt te restitueren, ende dat men dat vinden soude aen die eerste petitie die men aen de schattinge doen soude.

Item den 21 may tsavonts soo hebben tot Antwerpen die spaensche soldaeten groot gewelt gedaen op die nieuw borsse, ten huyse van Jffrouw Josyna van Dale, weduwe Geert Stercks saliger, ende hebben haeren knecht gesmeten, om dat hy nyet doogen en wilde spaensche soldaeten (daer ten huyse gelogeert synde) in syns iffrouws huys souden logeeren ende ten avontmaele brengen: hierom synse vechtende geworden, ende een van de soldaeten, gequetst wesende van den knecht, heeft syn vrouwen huys moeten quiteren, loopende naer het predicaren clooster, ende die soldaeten hebben hem gevolcht met grooten hoopen, alle met bloote rapieren, ende hem op die staete vindende, wel 100 steken naer syn doot gegeven, ende eenen bast aen syn been doende hebben hem alsoo lancx die straten geslypt door die vuyl hoopen, tot op de groote merckt, ende hebben dat lichaem met die voeten opwaerts aen de galge gehangen, alsoo deerlycken mishandelt dat men nyet en conste gekennen; ende ontrent der noene is hy affgedaen geweest ende op onser L.V. kerckhoff begraven.

Item den 27, 28, ende 29 may, anno 1574, soo heeft men tot Antwerpen in sinte Michiels clooster, die rebellige spaengnaerts betaelt, elcken naer syn tachterheyt, de somme van 400,000 guldens; om dese betalinge te sien gingen veel lieden van Antwerpen int clooster, want op die pleyn in de hoven

[p. 280]

stonden diversche taffelen daer men se betaelde, ende daer quaemen oock die almoesseniers met haer schotelen voor die arme huysarmen om almoessen te crygen, die cloosters, als predicaren, minnebroeders, vrouwebroeders, vrouwencloosters, ambachtskinderen, ende meest alle die bedelers van der stadt, saten ontrent het clooster om almoessen, ende alle te saemen cregen sy groot gelt van die spaensche soldaeten vuyten naeme van die gene die ghestorven waeren, want die levende ontfinge haer soldye.

Item den 30 may heeft men die spaengnaerden moeten geven haer pardon eer sy wilden vertrecken vuyt Antwerpen: ende alsdoen hebben sy op den selven dach gereetschap ghemaeckt om te vertrecken.

Item den 2 juny soo syn tsavonts ten 5 uren die spaengnaerts vuyt Antwerpen vertrocken tot in Borgerhout, doende daer grooten overlast. Maer den 5 juny syn sy van daer vertrocken, ende alsdoen smorgens trock die commandador van Antwerpen naer Brussel.

Item den 3 augusty soo is Leyden gespyst geweest van die geusen, ende de commandador is wederom van Brussel tot Antwerpen gecomen.

Item den 6 september, naer dat ducq dAlve Bergen-Henegouwe lange belegert, begraven, beschoten ende bestormt hadde, heeft verworven bestant als dat graeff Lodewyck met syn ruyters ende knechten souden vuyttrecken met verlooff tegen den coninck Phlipus eenen seckeren tyt nyet te slaene.

Item den 20 october is wederom van Antwerpen vertrocken den commandador naer Brussel.

Item den 13 decembris, smaendaechs smorgens vroech, soo lagen by Austruweel 50 oft 60 geusen schepen, vol soldaeten,

[p. 281]

ende meynden in den dageraet aen tstadt te comen ende ingelaeten te wesen van sommige verraders die sy int stadt hadden aen die werff-poorte, het bierhooft, enz. maer die verraderye en quam nyet tot effecte, als men seyde; daerom datter groot ramoer ende vreese inde stadt was, maer het savonts voeren die geusen schepen weder naer Saftingen toe.

Item den 14 december quamen binnen Antwerpen 2 vendelen duytsche soldaeten met 2 vendelen spaengnaerden, ende die poorten van der stadt waeren gesloten van den 13 totten 21 decembris toe, om te weten wie die verraders geweest zouden hebben.

Item den 14 december werdender tot Antwerpen sdaechs en snachts vuyt die herbergen vremdelingen borgers gevangen, op suspitie van verraderye, maer veel tot haerder ontschult werdender los gelaeten.

Item den 15 decembris quam het verraet vuyte door sommige borgers die waeren gevloden vuytter stadt, daer men suspitie op hadde, als Merten Neye, een van de rentcamer van der stadt, eenen suyckerbackere aen stadhuys, eenen brouwer in de nieuw stadt enz; waerom dat men haer huysen visiteerde ende ten huyse van Merten Neye, op die peerdemerckt, vont men menich 100 witte boesens gemaeckt als schapelarisen, voor veltteekens; elders veel harnassen, geweer voor 100 mannen; elders lange moortprimen; hierom synder sommige huysen van dien geplondert geweest van die soldaten, ende sommige door suspitie haer goet t'onrecht verloren, ende hierom hebben die wyckmeesters van Antwerpen ende die heeren van der stadt alle die wycken omgegaen, visiterende van huys tot huys, geestelyck ende weerlyck, wat geweer ende wapenen dat elck borger in syn huys hadde.

[p. 282]

Item op den 21 decembris soo heeft men tot Antwerpen gheordonneert dat 150 schutters met 2 wyckmeesters, ende elck schutter hadde met hem 2 duytsche ende eenen spaenschen soldaet, om gansch die stadt door te visiteren alle die huysen wat geweer daer in waeren; ende dit gebuerde op sinte Thomas dach, ende doen was verboden dat nyemant achter noch vuyt syn huys en moechte gaen voor dat syn huys waere gevisiteert.

Item den 23 december syn van Antwerpen vertrocke 2 vendelen duytsche ende 2 vendelen spaensche soldaeten.

Item den 24 decembris, op den kersavont, synder tot Antwerpen voor het stadthuys dry gehangen ende gevierendeelt, om dat sy waeren (alsoo men seyde) van die verraderye; ende eenen sectaris aldaer levendich verbrant: dese wirden vuyt den steen, op een hoorde gebonden liggende, gesleypt achter straeten tot op de groote merckt aen die galge.

Item op den selven dach heeft den paus Gregorius, die 13 dies naems, tot Romen gehouden dat 10 gulden jaer.

Op den 21 january soo heeft men tot Antwerpen weder die vierschare gehouden aen die Borcht kercke, nae die oude ordinantie.

Eynde.