Chronycke van Antwerpen sedert het jaer 1500 tot 1575. Gevolgd van Eene beschryving van de historie en het landt van Brabant, sedert het jaer 51 vóór J.-C., tot 1565 na J.-C., volgens een onuitgegeven handschrift van de XVIe eeuw

[p. 1]

Chronycke van Antwerpen.

[1500-1569]

Anno 1500 wirdt tAntwerpen in de maent van meerte begonst het vleeschuis, ende int jaer 1503, was het nieu vleeschuis volmaeckt, ende ten selven tyden die vleeschhouwers daer inne vercochten alderhande vleesche.

Int jaer van 1500 vonden die van Portugael die vremde eylanden van calcuyten, daer die specereye overvloedelyck wirdt gehaelt met schepen, de welcke landen noyt te vooren gevonden en waeren.

Int jaer 1501 cocht men in zeelant, een halff achtendeel terwen, een vette gans, een pondt boter, ende eenen stoop pitaux wyns tsaemen 36 stuyvers: ende het was eenen soo overvloedigen tyt aengaende van lyfftochte dat nyet wel om seggen en is.

In dit jaer doen wirdt geboren den 15 july te Brussel de 2.^e dochter van hertoch Phlipus geheeten Isabel die te man creech Coninck Christiaen van Denemercken.

[p. 2]

Int jaer 1502 soo is te Brussel smaendaechs naer palmensondach, eenen verbrant die nyet en gelooffde dat Maria Godts Moeder ware, dat zy Jesum gebaert hadde, nochtans maecht blyvende ende onbesmet, enz.

Int jaer 1503 doen werdt geboren hertog Phlipus 2.^e sone in Spaengnien geheeten Ferdinandus.

Int jaer 1504 waeren te Deventer geboren twee kinderen meyskens ende waren van der borst nederwaerts aen malkanderen gewassen, ende hadden int midden nae den buyck twee hooffden, 4 armen ende 4 beenen.

In dit selve jaer sterff vrou Margriette, hertoghs Carels van Bourgoingnien Weduwe, tot Mechelen ende wirdt begraven aldaer ten Minnebroeders, int portael van den choor.^(*)

Int jaer 1505 soo cochten die van Antwerpen den tol op den Hondt, teghens hertogh Phlipus doen hy naer Spaengnien soude reysen, om 16000 Phlips guldens.

Int jaer 1506 soo wirdt tot Antwerpen by de Minnebroeders ghesticht een Godtshuys voor 7 oude mannekens ter eeren van onser liever vrouwen 7 weens.

Item oock int selve jaer wirdt oock gemaeckt tot Antwerpen die Capelle van gratiën voor 7 verarmde cooplieden off ambachtslieden van eenen coopman genoempt Anthonis Deffuette.

Item int selve jaer syn in die vryheyt van Hoochstraete op den wittendonderdach verbrant meer dan 100 huysen.

Item in dit selve jaer wirdt geboren die 3.^e dochter van hertoch Phlipus geheeten Marie die namaels creech te manne den coninck van Hongeryen.

(*) Hier is door een latere hand bygevoegd: haer hert rust in Brugghe in Vlaenderen, by de Annontiaten daer Carolus V haer verheven heeft met haer postuer en marmere tombe.
de uitgever.

[p. 3]

In dit jaer wan die coninck van Portugael Emanuel een ey landt daer die lieden al naeckt gingen, ende heet Hooch-Spaengnien, dat 3 mylen groot is.

Item Anno 1506 soo wirdt tot Antwerpen, by facons clooster gemaeckt ende gesticht een godtshuys van schamelen ende oude vroukens, ende dat dede maeken Jan van der Bist, huyvetter.

Int selve jaer hadde die roomsch coninck groote oorloge tegen die Hongersche, die hy al onderdanich maeckte, ende creech al dat hy van haerlieden hebben woude.

Item int jaer 1507 lagen die Hollanders met machte voor Porroeyen, daer sy met schande ter grooter schaede affscheyden want Carel van Geldre dede den Capiteyn Sneeuwindt ontsedt die opt slodt van Proeyen lach.

Item noch int selve jaer op den Sincxen ommeganck avondt wirdt buyten Antwerpen een misdadich man metten sweerde gericht, die ter doot verwezen was, maer om dat die scherprechter die Justitie qualyck dede, wirdt hy van de kinderen doot met steenen geworpen, ende wirdt van eenen Schoenmaeckers sone, op den berch den hals affgesteken, om dat den beul eenen Schoenmaeckers knape tot Antwerpen geweest hadde eer hy dat offitie aenveerde.

Item int selve jaer den 20 dach decembris, doen dede men tot Antwerpen die eerste Misse in den nieuwen hoogen Choor in S^t Jacops kercke, ende op den selven dach voor die Vesperen wirdt het beelt van Sint Jacop getranslateert ende gehaelt met processie ende tortsen vuyt S^t Jacops oudt Gasthuys in den nieuwen voorsc. Choor. Dit beelt wirt gedestrueert anno 1566.

Item int jaer 1508 werdt die Roomsch Coninck Maximiliaen keyser, ende doen quamen van Venetien tot Antwerpen twee groote galeyen. Int selve jaer quam keyser Maximiliaen metten

[p. 4]

jongen hertoch Carel die maer 8 jaeren oudt en was tot Antwerpen ende werdt aldaer met groote triumphe gehult als voocht van hertoch Karel synen neve.

Int jaer 1508 wast eenen schoonen droogen somer soo dat doen alsoo vele goets gewassen was van alle vruchten, dat oyt man diergelyck noyt en sach.

Int selve jaer in den meert, tooch de keyser Maximiliaen met groote triumphen in syn vol harnasch, metten edele vuyt Antwerpen naer Duytschlandt, daer menich mensche droef om was; maer hy liet syne dochtere met Carolus den jonghen hertoghe tot Antwerpen.

Anno 1508 inden mey doen wan die grave van Aenholt dat stercke slodt Poroyen, daer capiteyn Sneeuwint op doot bleef, ende deder 12 hangen, ende slichten tslodt gansch aff.

In dit selve jaer quamen 2 schepen van der veere vuyt de eylanden van Canarien, ende waren die eerste schepen die vuyt Zeeland in Spaengnien in die eylanden geweest hadden, ende sy brochten haer 2 schepen met Canarie suycker tot Antwerpen in die merckt om te vercoopen ende sy presenteerdent die suycker bakkers voor dry grooten tpont, maer en conden zoo veel nyet crygen, alzoo dat sy tsuyker een half jaer by haer hielden ende vercochtent te Vastelavont daer naer min dan dry grooten.

Anno 1509 den 31 mey syn tot Berne in Switserland verbrant geweest die vier Predicaren, die affirmeerden dat Maria die Moeder Godts in erfsonden ontfangen was.

In dit selve jaer doen wirdt coninck Maximiliaen gemaeckt voocht ende Momboir van alle dese landen, ende wirdt daerom tot hem gesonden gedeputeerden in Duytschlant, hem dat presenterende. Doen maeckte die keyser vrou Margriette syne dochter regente van dese landen, ende Mynheer van Chirum

[p. 5]

wirdt gemaeckt bewaerder van den hertoch Karel den vyfden.

Int selve jaer in julio doen trock keyser Maximiliaen naer Roomen om aldaer gecroont te worden, maer mits der oorlogen tegens de Venetiaenen en cost hy daer nyet comen alsoo consenteerden hem die Paus Julius den tweeden dat hy hem soude schryven gecoren keyser van Roomen voor eenen Regent.

Item int selve jaer van 1509 op den 14 mey heeft die coninck van Vranckryck die Venetiaenen met eenen dapperen slach overwonnen ende alle die Venetiaensche steden hebben sy den coninck van Vranckryck gegeven.

Anno 1512 op den 11 april is den Paus Julius den II van Lodewyck den XII coninck van Vranckryck by Ravenna in Italien overwonnen ende den Paus liet er 16000 mannen in den slach.

Anno 1513 doen quam keyser Maximiliaen weder in dese landen vuyt Italien daer hy de Venetiaenen geslagen hadde, op den 7^e dach octobris, ende hy werde te Leuven ontfangen voor Voocht van Brabant, ende hy dat beswoer.

Int selve jaer doen is den coninck van Engelant overgecomen te Calis, ende heeft beleet, ende dat woude die Franchoysen spysen, soo gevielter eene groote schermutsinge, daer bleven 9 vendelen franchoysen. Dat principael dede Mynheer van Waleyn, soone van Mynheer van Bergen, ende vele Franchoysen waren gevangen, ende keyser Maximiliaen was hier by doent geschiede.

Int selve jaer doen wirdt Dornick beleyt van coninck Hendrick van Engelant ende gewonnen, ende die coninck ende die keyser quamen tsaemen inne, ende die coninck Hendrick dede daer een sterk casteel maeken, dwelck die franchoysen naemaels deden voorts maeken, ende daer naer die keyser Carel die het voorts volmaeckte.

In dit selve jaer doen men voor Trawanen ende Dornick

[p. 6]

lach, doen quam coninck Jacop van Schotlant in Engelant, meynende dat in te nemen terwyle de coninck vuyten lande was, maer die coninginne creech veel volcx ende sloech eenen slach, die sy wan, ende coninck Jacop bleef daer verslaegen met veel volckx.

In dit selve jaer is thouwelyck gebuert tusschen Lodewyck coninck van Hongeryen ende vrou Marie van Oostenryck, ende oock tusschen Christierne coninck van Denemerken, etc. ende vrou Isabelle van Oostenryck.

Int selve jaer op ten 13 octobris wirdt binnen der stadt van Leyden, een kindt geboren sonder hooft met oogen ende mont inde borst, die armen ende beenen aen syn zyde gevesticht, ende was beneden sonder voeten, ende stierff terstont.

Anno 1515 doen werdt Hertoch Carel tot Leuven gehult als Hertoch van Brabant, ende sondaechs naer Lichtmisse tot Antwerpen met grooten staet.

In dit selve jaer op Sinte Marien Magdalenen dach doen trocken die dry cameren van Antwerpen nae Mechelen, daer de violieren hadden den oppersten prys van tschoonste incommen, ende hadden wel 600 mannen alsoo te peerde en te waegen, ende te voete, ende hadden al eenderley cleeren ende hoeyen.

Int selve jaer soo werdt te Brussel eenen man verweesen, genaempt Aert Debeer. Dese knilde om te sterven, ende ontfinghe 2 slagen, ende is wech gegaen, ende quam te Minnebroeders, ende leefde noch menich jaer daer naer.

In dit jaer opt Heylig Cruys dach in september doen werdt gesien des avonts eenen clomp viers, vliegende rechts over de huysen, alsoo groot als een biertonne ende achter haddet stralen, en lichten zeere alle dese landen deure, ende sommige lieden die op die heyden waeren die hoorden een byster getier in

[p. 7]

de locht, ende sagen in die locht mannen van wapenen die schenen door de locht te ryden.

Binnen desen tyt soo wirdt die oude borse vernieuwt ende gemeerdert met steenen pilaeren tAntwerpen. Anno 1516 soo heeft die mogende Prince Carel den V willen achtervolgen die feeste van den Toeysoene op den Gulden Vliese, alsoo Hertoghe Philips den II van dyen naeme Hertoghe van Bourgognien dede die dat eerst instelde, alsoo wast geordonneert inden meye, dat men tGulde Vlies tAntwerpen houden soude, ende die schilden stonden in den hoogen choor, in onser lieve Vrouwen kercke, maer wierden by nachte daer weder vuyt genomen, en wirdt gehouden te Brusssel den 26 octobris, om dat den Prince overgedragen was dat tAntwerpen seer stierff van der peste. Maer dat geraemte vande schilden bleeff daer staende totten jaere 1555 dat coninck Philips syn soone daer hiel den 22 january syn eerste feeste van den Toeysoene.

In dit selve jaer van 1516 op S^t Stevens dach den 26 decembris, doen blixemdet en donderde alsoo zeer dat de thooren buyten Mechelen van hanswych verbrande.

Int selve jaer op Sint Marcus dach doen reysde Dirick van Paesschen voor syn eerste reyse van Antwerpen naer Jerusalem ende die stadt sandt 2 groote hootstucken geschuts voor die stadt van Rodes, maer doen tschip quam 5 off 6 mylen in zee quam tschip op een plaete alsoo dat tbarste maer tvolck quam al vuyte met booten, ende die 2 stukken geschuts wirden gevischt met groote subtylheyt, ende noch meer goets.

Int selve jaer den 20 juny begost het des avonts alsoo zeer te donderen ende blixemen, soolancx soo meer dat nyemant (hoe out hy was) desgelyckx noyt gehoort off gesien en hadde, alsoo dat tot Antwerpen brant wart by de fakens ten 2 steden ende

[p. 8]

by den Augustynen, dat nu Sint Andries kercke is, in de ridder straet, daer bleven lieden doodt, vrouwen, kinderen: want het brande zeer van den blixem.

Item noch int selve jaer van 1516 den 3 september doen was tot Antwerpen over al goeden renschen most den pot om eenen stooter.

Item noch int selve jaer doen wirdt die geestelyckheyt ierst geschadt, alsoo dat alle de Godtshuysen, Abdeyen, Cloosters, moesten geven dry jaeren renten van allen haere goederen, die sy binnen 40 jaeren vercregen hadden.

Anno 1517 in february, doen fondeerden die Predickheeren tot Antwerpen eerst het poortael aen die zuyt syde van haerder nieuwe kercke.

Int selve jaer van 1517 doen lichte den 11 february tot Antwerpen Jacop Verheyden Rentmeester die bier accyse 4 stuyvers op elcke ame: hem sy loff.

Int selve jaer in junyo, naer dat Coninck Phlipus hertoch Karels vader in Spagnien gestorven was, doen is Karel te Middelborch in Walcheren gecomen om met den iersten wint te reysen naer Spagnien voor syn eerste reyse, maer is daer blyven liggen, by gebreke van winde, totten 12 augustus, doen cregen zy goeden wint ende quamen corts in Spagnien.

Den 21 july doen barsten tAntwerpen by Crooneborchpoorte den thooren daer men buspoeder in maeckte anno 1517.

Op den iersten november int selve jaer heeft ierst Marten Luyter begonst te preken ende te schryven tegens de aflaten des Paus Leonis den X van dien naem, ende hier vuyt syn veel disputatien gesproten ende gehouden: daer vuyt dat in Duytschlant ende elders groote tweedracht vuyt gecomen is, als men noch lesen sal.

[p. 9]

In dit jaer soo wast eenen grooten winter, want men ginck tAntwerpen ende te Borcht over die schelde, maer in zeelant reet men met wagenen ende peerden, ende quamen alsoo gevaren in Brabant.

Anno 1518 doen die hertoge Karel in Spaengnien 6 maenden geweest hadde, doen werdt hy gecroont coninck van Spaengnien in de stadt van Valedolydt, inde maent van february den 24 met grooter eeren.

In dit jaer doen quam Ferdinandus, ons Conincks broeder vuyt Spaengnien met veel schepen en arriveerde in Walcheren, ende track ierst te Gendt, daer hy eerlyck ontfanghen werdt, ende quam van daer tot Antwerpen, ende dit geschiede ontrent Sint Jansmisse in den somer.

Item in dit selve jaer in meerte doen wirdt tot Antwerpen eenen schipper verwesen, ende doen hy buyten gericht soude worden, doen sloech den buel den cnoop van den douck daer hy mede verbonden was, doen viel den douck aff, doen sloech den buel noch eens ende sloech die coorden aff, daer syn handen mede gebonden waren, ende schoot de man op ende liep te Berghem int Cappelleken, maer Heer Claes van Liere leydem opt Hoff te Berchem, daer hy sterft naer dry dagen, ende wirdt begraven tot Berchem opt kerckhoff. Item noch int selve jaer den 17 april op eenen sondach doen werdt tot Antwerpen een Jodinne kersten gedaen, out synde 22 jaren.

Item noch in dit Jaer van 1518, oock in den april, doen voer Dierick van Paesschen met een nieu schip, dmeeste dat oyt in Antwerpen geweest hadde, naer Jerusalem voor syn tweede reyse met veel Pelgrims ende oock goet; maer doen sy op het Heylich Landt quamen, worden sy al gevangen van de Turcken, ende sy wouden seggen dat sy quamen om

[p. 10]

het Landt te bespien, maer geraeckten daer ten lesten vuyt met grooten coste, ende deden volcomelyck haer pelgrimagie, ende quamen weder te Venetien, ende voorts te lande naer Roomen, voorts naer Antwerpen; ende het schip quam met behoudender reyse int naervolgende jaer metten Capiteyn tot Antwerpen.

In dit jaer in den april, doen wasser eenen hoop boeren, Geldersche, Vriesen, Cleeffsche, ende vuyt desen Landen, geheeten den swarten hoop: dese deden groote schade den huysman, want sy en hadden geenen dienst ende en pasten op nyemanden, ende quamen int Landt van Cleve: ende die Hertoch van Cleve schreef aen den Hertoch van Geldre oft syn knechten waeren, maer hy seyde dat hy hem die knechten nyet aen en trock.

Doen geboot die Hertoge van Cleve al syn volck op, ende die Bisschop van Cuelen quam hem te gemoete ende te hulpe wel met 800 peerden, ende veele duysenden te voete, alsoo datter al tsamen waren meer dan 3000 peerden: dit vernemende die knechten van den Grave van Nassouwe, dat hy voor haer spreken woude, sy souden bloot vuytten Lande gaen: het wirdt den knechten geconsenteert maer het quam datter 4 off 5 knechten voor vuyt gingen met geweer: dit siende vier off vyf boeren, begeerden sy der knechten geweer dwelck sy nyet over geven en wouden, soo sloegen sy tegen de boeren: dit siende die Rysegiren van den Grave van Nassouwe die Henuwieren ende de Walen staecken haer peerden met spoiren, ende sloegen den hoop soo datter veel doot bleven, ende principael die voor Asperen geweest hadden, die wirden al gejusticieert daer mense crygen conste, want bedreven daer een leelycke moort.

In dit selve jaer van 1518 in mey doen wirdt tot Antwerpen affgebroken die Cammer-poorte.

[p. 11]

In dit selve jaer den 22 juny doen quaemen tAntwerpen twee galleyen, ende noch wel 30 groote meerschepen van Venetien, die groote coomenschap overbrochten.

In dit jaer, den 8 augustus, doen wirdt affgebroken die Coepoorte op de Coeperbrugge tAntwerpen.

In dit selve jaer doen was onse Lieve Vrouwen thooren volmaeckt by Jan Appelmans, doen wirdt den iersten september het Cruys op den thooren gestelt ende was eerst kersten gedaen ende gesalft

In de selve maent sterff die Patroon off Capiteyn van die twee galeyen, ende wirdt begraven te Predicaren in den hoogen Choor met groote solemniteyt.

Int selve jaer in octobri, soo gebeurdet datter buyten Antwerpen, te Deurne, saten en droncken dry gebroeders, ende creegen woorden tegen den weerdt, soo dat sy hem doot sloegen, ende comende den Prochiaen om syn bichte te hooren dreychden sy hem daer by te leggen. Ten lesten werden dese 3 gebroeders gevangen ende tot Antwerpen gebrocht, ende verwesen, doen wirdt den outsten bruer eerst gerecht, ende den anderen daer naer, maer doen den joncxsten soude sterven, dan wasser een bruyt toe gebracht die den joncxsten begeerden ten houwelyck, waer door dat sulcke gerucht quam onder tvolk, dat den buel dien nyet conste off dorste rechten, ende daer waren schutters van elcke gulden, die mede vuyt reysen moesten als men hem rechten soude, alsoo dat de Schouteth vreesden voor eenen oploop; alsoo beval hy den Schutters den misdaedigen, en brochten hem weder in de Stadt, ende die Schutters van den ouden voetboghe brochten hem op haer camer in haer huys op die merckt ende meynden hem te laeten gaen, maer die heeren naemen hem weder, ende

[p. 12]

binnen vier off vyf dagen by nachte gerecht in den Eeckhoff by die Minnebroeders, ende by syn twee broers gesedt buyten by d'oude galge.

Int jaer 1519 den 12 february doen sterff die edel Keyser Maximiliaen van Oostenryck, Carolus de V Grootvader, in de stadt van Wichs, die dese Landen zeer eerlyck geregeert hadde 33 jaer als Roomsch Coninck, out synde 59 jaer ende werdt begraven te Nieuwerstadt by synder moeder Leonora, in een houten kiste die hy met hem gevoert hadde wel 3 jaren.

In dit selve jaer was het coren soo goeden coop dat men den rogge de veertel cocht om 9 stuyvers, ende de terwe de veertel 12 1/2 s^t.

Anno 1520 den 28 juny doen wirdt Coninck Carel, in Spaengnien synde, gecoren te Vranckfort Roomsch keyser, dwelck die Coninck van Vranckryck geerne belet hadde, door groote giften die hy beloofde aen den Hertoge Lodewyck van Beyeren: die Palsgrave brocht die bootschap in Spaengnien, ende die Coninck beschonck hem ryckelyck.

In dit jaer van 20 doen hy syn dingen beschickt hadde in Spaengnien, doen quam hy naer dese Landen ende arriveerde in Engelant daer hy zeer eerlyck ontfangen wirdt van den Coninck ende Coninginne syn Moeye, daer naer is hy weder te schepe gegaen, ende met goeden wint corts comen in zeelant, daer hy blydelycken ontfangen was, ende is voorts gecomen in Brabant, daer hy met grooter eeren ontfangen is geweest.

Dit verhoorende die corevorsteren dat die coninck gecomen was in Brabant sonden sy Ambassadeurs aen hem dat syn conincks Maj. Hem daer toe schicken wilde om die croone van den Roomschen rycke te ontfangen, ende is alsoo in Cuelen

[p. 13]

gecomen in octobry, ende van daer tot Aken, daer wirdt hy gecroont met grooter triumphen den 23 dach van octobry.

Aldus in octobry dede die Roomsche coninck synen intree te Cuelen, daer hy blydelyck ontfangen wirdt, ende van daer tot Aken, daer hy gecroont wirdt van de seven Corevorstere met grooter eeren, daer vele groote heeren quamen ter crooningen ende haer leen van hem ontfangen, als sy oock deden.

In dese maent van octobris, doen dede den gecoren Roomsche Keyser synen intree te Maestricht daer hy seer eerlyck ontfangen wirdt, ende sy presenteerden hem een costelycke loopende fontaine met wyne, ende schonken hem dieselve.

Van daer trock hy naer Luyck, daer hy eerlyck ontfangen was, ende men hiel daer processie generael daer die keyser selver te voete mede ginck tot op die merckt, doen leyden hem die Heeren van der stadt te Horye opt slodt, dwelck sy hem presenteerden te geven.

Item noch int selve jaer van 1520 doen wirdt te Brussel onthooft M^r Jan de Witte, Secretaris van der Canceleryen.

Item den 23 september, soo quam Carolus Roomsch Keyser binnen Antwerpen, daer vele schoone triumphen bedreven wirden, men thoonde die Personagien dry dagen lanck dwelck seer schoon waren ende men hiel den raet van allen Landen tot Antwerpen om den Keyser te beschincken met twee hondert duysent croonen tot syne coronatie.

Anno 1521 doen dede coninck Carel nieu gelt slaen, te weten gout van dry gulden, en van 30 stuyvers, ende van 20 stuyvers: silver gelt van 3 stuyvers, van een ende half stuyver ende van eenen stuyver ende ander cleyn gelt, waer aff dat groot ramoer quam, overmits die valuatie.

In dit jaer in julio, doen was tAntwerpen groot ramoer,

[p. 14]

want daer quamen twee Commissarissen vuytten Hove, die de poorters ten heyligen wouden doen sweiren die valuatie te onderhouden, maer die poorters en wildens nyet doen; ende doen ment den Keyser seyde verwonderde hy hem zeere, want hy er nyet aff en wiste; dan doen wast geconsenteert dat het gelt gaen soude gelyk in andere landen.

In dit jaer in d'eerste van den somer, soo quam Mynheer van Emmery en van Nassouwen, wan een casteel dat Heer Robbrecht van Arenberch onrechtelyck besadt, ende droech den coninck van Vranckryck allen syn Landt op; ende Mynheere van Emmery en Nassouwen van des Keysers wegen, werpen dry off vier casteelen aff die altyt roofnesten waeren. Dan hadde Arenberch veel verraders binnen Luyck gesonden om die stad te overvallen, ende alsoo die Franchoysen over te leveren, maer tverraetschap quam vuyt, soo datter van dien gerecht wirden ende verdroncken in de Mase. Doen schreeff die coninck van Vranckryck eenen brieff aen den Keyser, waerom dat hy syn Landen dede bederven: waer op die Keyser antwoorde met eenen brieff, dat hy aen Vranckryck nyet en quam, maer hy woude Heer Robbrecht alsoo cleyn maeken als men mach. Doen den coninck desen brieff las was hy seer gestoort ende sandt veel volcx naer Navarren ende namen dat Coninckryck inne, maer nyet lange daer naer quamen die Spaengnaerts met grooter machte, ende verdreven die Franchoysen vuyt Navarren, daer veel verslagen bleven.

Item in de maent van julio doen wirp Heer Hendrick van Nassouwen een machtich casteel te neder, daer Robbrecht van Arenberch op was, ende namen hem gevangen: doen sonden de Franchoysen om peys, maer en consten nyet gecrygen, ende het Lant wirdt haer verboden.

[p. 15]

In dese maent doen trock die Keyser naer Brugge van Antwerpen, daer die Cardinael van Engelant by hem quam, op onser Liever Vrouwen halffoost-avont, met seer schoonen staet wel met 500 peerden; waer aff hy wel 50 Edelmans by hem hadde, al int swert gecleet met groote gouden ketenen tot onder den arm tot aen den hals. Daer sprack men van den houwelyck van des conincks Dochter ende den Keyser, alsoo men doen seyde. Sanderendachs op onser Liever Vrouwen dach, doen reet die Keyser ende Cardinael van haeren Hove naer onser L. Vrouwen kercke en hoorden daer die Hoochmisse ende den dienst Godts, die zeer schoon gedaen wirdt met schoone musicque gesongen, ende die Keyser hadde aen eenen silveren tabbaert met costelyke gesteenten.

In de maent van augusto, doen maeckte men tAntwerpen groote gereetschappen om te oorlogen; daer wirden gemaeckt wel 50 pleyten, onder al plat om brugge daer aff te maecken.

Hier naer track den Keyser naer Cuelen, ende beschreeff eenen Rycxdach tot Norenberg; maer want daer zeer sterfft, soo werdt den Rycxdach geleyt tot Worms daer veel Heeren beschreven waeren, ende Martinus Luyter wasser oock beschreeven, om dat hy ophieff die leeringe van Johannes Hus, waer door datter comen is groote beroerte onder Geestelycke en Weerlycke Persoonen: dies nyet tegenstaende hy compareerde op den Rycxdach, voor die Keyser, die hem vry geleye gegeven hadde te comen en te gaene.

Item noch in dit jaer werdt tAntwerpen affgebroken de Wyngaertpoorte.

Int jaer 1521 doen die Keyser te Worms was soo maeckte die Keyser, Ferdinandus stedehouwer, ende meynde naer Spaengnien te reysen, om den twist ende tweedracht te neder te leggen die int landt was.

[p. 16]

In dit jaer maeckte die Keyser een verbondt met den Paus Leo, ende daerna met den Paus Adriano, soo dat alle de Franchoysen vuyt Italien verdreven werden; ende die Hertoge van Milaenen werdt weder in syn Hertochdom gestelt.

In dit jaer doen quamen die Franchoysen over die Somme in Henegouwe by Valencyn, daer die Keyser doen binnen was, ende die Franchoysen namen een cleyn steken inne, dat sy spolieerden; ende die Heeren van den Keyser trocken vuyte tegen die Franchoysen, ende quamender by eer syt wisten, want het was zeer genevelt, datse malcanderen nyet en sagen, maer hielden eene groote schermutsinge, alsoo dat ons volck weder weeck in de stadt van Valencyn. Maer Mynheer van Emmery bleef daer doot ende brochten hem binnen Valencyn: en de Franchoysen trocken weder over die Somme in haer Landt sonder grooten wederstoot.

Den 26 november doen beleyden de Bourgoensche met Mynheer van Nassouwen, die stadt van Dornicke, ende sy en schoten maer eenen dach, ende gaven haer op in handen van den Keyser op Sint Andries dach.

In dit selve jaer, in de maent van december, quamen seker Commissarissen van den Hove tot Antwerpen, aen broeder Jacop, Prior van de Augustynen, seggende dat hy te Brussel soude comen disputeren: ende daer wederriep hy opt d'occhael in Sinter Goelen Kercke wel tot 31 Articulen toe, die hy gepreeckt hadde; ende ginck woonen in syn couvent tYperen van daer hy was.

Int jaer daer naer in julio, doen werdt Broeder Jacop weder gevanghen, ter causen dat hem leedt was, dat hy weder roepen hadde, ende werdt te Brussel in den kerker gesedt, daer hy cortelinge vuyt quam met properheden, ende reysde by Luyter haerder alder meester.

[p. 17]

Item in d'eynde van desen jaere, in december doen quam die tydinghe dat te Roomen doot was Paus Leo de X. van dien name in wiens stede in january gecoren werdt Cardinael Adrianus Florentius van Vuytrecht, schoolmeester geweest synde van ons Keyser Karel ende hy was alsdoen in Spaengnien om des Keysers affairen te doen: ende desen was minnebroeder^(*).

Op den Palmensondagh, doen werden te Curten geboren twee kinderen aen een, hebbende 2 hoofden en 4 armen, een maecksel van een meysken, ende 4 beenen ende waeren kersten gedaen.

De doot van Hertog Karel te Nancy in den slach, anno 1476 den 5 january soo men sach.

Anno 1520 den 23 october quam ons Keyser Carolus tAken in der stadt ende wirdt aldaer gecroont naer ouder costumen.

Anno 1521 quam den grooten Turck met grooter macht in Hongeryen, en heeft onder syn tribuyt gebracht veel plaetsen en steden, onder de welcke is de machtighe stadt Cricca Wisenborch.

Anno 1521 den 13 julyo werden alhier tAntwerpen verbrant by den scherprechter, broeder Marty Luyters boecken, door d' bevel van den Keyser.

Anno 1521 den eersten julyo op onsen Lieven Vrouwen avont, quam alhier in der stadt, Christiaen Coninck van Denemercken syn 6^e, 7^e, off 8^e, heymelyck vuyt synen Lande ende reysde naer Brussel, ende ons keyser quam hem tegen, en ontfinck hem seer minnelyck in de beemden by Brussele, ontrent der Spuyen, en daer naer reysde hy weder heymelyck wech.

Anno 1521 den 14 july, hebben ons Keyser Carel ende

(*) Deze laetste woorden zyn in het HS. doorgehaeld, en er is door eene latere hand bygevoegd: dit is vals.

[p. 18]

Christiaen, coninck van Denemercken den 12^e (sic) steen geleet aen onser Lieven Vrouwen Choor tAntwerpen.

Anno 1521 den 16 july, syn sy beyde vuytgereyst tsamen, ende werdt op den selven dach alhier tAntwerpen geboden, dat alle Leenmannen reede moesten wesen den 25 july naestcomende ende te Naemen comen om op Vranckryck te reysen.

Anno 1521 den 26 novembris tsanderdaechs naer Sinte Catarinadach, op eenen dyssendach, quam myn Heer van Nassouwen voor Doornick, maer op Sint Andriesdach daer naer gaven sy hun over.

Anno 1521 int beginsel van december, ombegrepen 8 dagen min off meer, wirden gecosen de 4 Ambachten, Vlaminghen vuyten Lande van Waes, om naer Doornick te reysen; maer doen sy te Gendt quamen, en wouden sy nyet voorder reysen, om dies sylieden mede hebben wouden den grooten standaert: aldus dit siende die Capiteynen, datse nyet voorder en wouden reysen, soo heeft mense thuys heeten gaen, tot dat mense ontbieden soude, en thuys synde heeft mense gehaelt van den principalen voortstelder tot 6, 7, off 8, toe, ende te Dermonde gevuert, ende aldaer een houdt tusschen 2 boomen geschoten, ende aldaer gehangen. Onder dese was eenen Trompetter, diet trompet in de commotie geblasen hadde, ende de Meyer van Moerbeke, noch andere van Vrasene ende andere diversche plaetsen. Ende vele jae meestendeel en dorsten nergens blyven nacht noch dach, voor dat sylieden geappointeert hadden, ende moesten in haer lywaet comen vergiffenisse bidden.

Den 22 aprilis anno 1522 by Egmont isser gevangen eenen visch, die zeer groot was, want in syn lengde was hy 80 voeten lanck, ende syn breede daer naer volgende, daer werden affgehouden meer dan 160 tonnen visch, sonder syn ingewandt.

[p. 19]

Anno 1522 in julio doen waren sommige Broers van den Augystynen ordre binnen Antwerpen op wagens gesedt, ende alsoo te Vilvoorden opt slot gevoert, maer quamen vuyte mits datse sommige articulen van Martinus Luyter t'Antwerpen in onse Lieve Vrouwe kercke op het occhael wederriepen, vuytgenomen twee van die Broers genoemt Hendrick ende Jan, twee gebroeders van tShertogenbossche die syn te Brussel gevuert, om datse die articulen nyet affgaen en wouden, soo werden sy ontwydt, ende aldaer verbrandt, tsaterdaechs op onser Liever Vrouwen visitatie avont, in julio.

In dit jaer op Sinte Michielsdach doen was tot Antwerpen een groot ramoer van quade wyffs, ter causen van eenen Augusteynschen predicant die in de munte quam, ende die Marckgrave leyden hem gevangen in S^t Michiels Clooster, in een camer: hier door rees een groot ramoer, soo datter wel 300 vrouwen quamen, ende deden op die camer groot gewelt, soo dat sy hem vuyt cregen, ende leyden hem in syn Clooster: des anderendachs ginck hy oock naer Buytraem toe; en is int jaer 1522 gebuert.

Anno 1522 den 6 meye wirden verbrant Luyters Boecken, ende Meester Cornelius Grapheus, Secretaris van Antwerpen, die hem metter saecken gemoeyt hadde, stont openbaerlyck in onser Liever Vrouwen kercke op het occhael, ende wederriep daer alle tgene dat hy geseyt hadde off gemoeyt hadde, van Luyters saecken.

Anno 1522 den 6 octobris werden de Augusteynen alhier tAntwerpen vuyt haer Clooster gehaelt, ende eensdeels gevuert op Vilvoorden ende Hoogstraeten, maer die Poorters kinderen wirden te Bogaerden gedaen; ende de clocke wirdt afgedaen ende allen tgoet vuyten Clooster vercocht openbaerlyck.

[p. 20]

Anno 1522 den 11 octobris, op eenen saterdach, wirden alhier op een schavot gestelt eenen Printer en eenen Segelstekere, mits dat sylieden hun gemoeyt hadden met Luyters saecken ende hadden elck achtere ende voren alsulcken † geelen cruyse, ende moesten dat haer leefdage lanck bloot dragen, en gingen weder gevangen: maer met hunlieden werdt gedispenceert van den gevanckenisse ende cruys te dragene.

Anno 1522 den 22 september, soo is tusschen Granaten ende Barbaryen, door een eertbevinge, 2 bergen die tegen malcanderen stonden, ende daer tusschen beyde eene stede lach, gestort, ende daer die stede geweest was, waer men nyet en siet waer die stadt gestaen heeft: de stadt was groot ontrent van 350 huysen, ende daer mochte inne wesen ontrent 3000 persoonen: en daer en quamen maer 3 off 4 persoonen vuytter stadt, ende noch synder verdestrueert ende versoncken 22 dorpen, ende vele huysen van plaisantien.

Anno 1522 op de Kersdaghen wan den Turck Rodes, ende quam daer selver in persoone inne; ende hy quam daer voren op Sint Jansdach in midzomer.

Anno 1522 den 21 january wirdt alhier tot Antwerpen inde wagen gewegen d'eerste speceryen, nagelen, die gecomen waeren van de nieuwe eylanden die gevonden waeren in de jaeren 1500, 20, 21 en 22, geheeten Maluco, Java, Malaca, Bandon ende noch meer anderen, ende die voor onsen keyser Carolus: ende daer voeren tsamen 3 schepen vuytte op haer avontuere, maer daer en quam maer een af weder: hunlieden ontsterff soo veel volckx datse deene moesten laeten, mits sy t'nyet gemannen en consten, ende het tweede wirdt leck dwelk sy oock achter moesten laeten want syts niet gebeteren en consten; ende sylieden en dorsten nergens aenlanden, om

[p. 21]

des Coninckx van Portugaels willen, die belast hadde alomme in syn eylanden dat mense vangen soude, ende beduchten hun lieden van der doot, want hadden sylieden doot geweest, men soude nimmermeer van deser reysen off eylanden geweten hebben, nochtans den noot dwanck hunlieden datse metten boot aen landt vaeren moesten, ende quamen aen een eylandt Cape-Verde met 13 mannen, dier terstont gevangen werden, ende hadden tschip metten anderen oock geerne gehadt maer twas te cloeck int zeylen; ende syn in Spaengnien gecomen, naer dat sy 3 jaeren wech geweest waeren, den 6 dach in september 1522.

Anno 1522 wast oorloge tusschen de keyser Carolus ende den coninck van Vranckrycke, tusschen Schotlant ende Engelandt, de coninck van Denemercken tegen Oostlandt off Hantsteden, maer nyet al; de coninck van Hongeryen tegen den Turck, ende Rodes tegen den Turck, en de Engelsche met ons tegen Vranckryck, ende Coninck van Portugael seer twyffelachtich, weder hy bourgoens oft Franchoys wesen woude mits der brudinge van Maluco die de coninck van Portugael seggen woude dat op syn conquesten ende eylanden lach.

Anno 1523 den 9 mey quam de coninck van Denemercken met synder Coninginne, ons keysers sustere, ende met eenen sone ende 2 dochters ende 3 off 4 camenieren ende ontrent 50 hellebaerdieren, alhier inder stad van Antwerpen, maer geen tyt en werdt hy inne gehaelt met peerden off bagagien off men van synder compsten nyet geweten en hadde.

In julio daer naer sant de selve coninck van Denemercken synen Arault aen den coninck van Engelant, dat hy hem mondelinghe spreken mochte, dwelck hy consenteerde ende onthaelde hem zeer minnelyck met triumphen.

[p. 22]

Anno 1523 den 2 marty op eenen woensdach stonden alhier voor der stadthuys op een schavot vier manspersoonen, twee schilders ende twee goudsmeden.

Anno 1523 den eersten july, op onser liever Vrouwen avont wirden te Brussel ontwydt twee Augustynen, ende verbrandt te polvere vuyten cloostere van Antwerpen: deen was vuyter Kempen ende dander vuyt Zeelant, om dat sylieden hun propoost nyet affgaen en wouden.

Anno 1523 den 13 july werden alhier op te merckt 2 botters^(*) hun oogen vuytgesteken met eender vliemen staende op een schavot, daer aff deene heet Cnapcuyte en dander Poenken.

Anno 1523 van den 11 october totten 16 october was int coninckryck van Napels alsulcken onweder van donder ende blixem datter eenige huysen omme vielen en diversche plaetsen.

Anno 1523 den 26 may was alhier inder stadt by Myvrouwe Margarita eenen Ambassadeur van den grooten Vorst Soffyck^(**).

Anno 1524 op Sinte Lucas dach begost men vuyt te roepen corts nae den twee uren d'eerste Loterye van S^t JacobsKercke.

Anno 1524 den 22 decembris soo quam alhier inder stadt eenen Ambassaet van den grooten Vorst van Muscan met properen staet van peerden. Over 10 off 11 jaeren was alhier eenen Ambassaet van den selven vorst; sy syn afgesneden van der Heyligen Kercken, want sylieden consacreeren in gedeecent broot; sy lieden souden geerne onder de Roomsche Kercke comen, soo men seyde.

Anno 1524 tusschen Kersmisse ende Vastelavont syn alder-

(*) Botter: bedrieger, gaeuwdief; zie Kiliaen. Ingevolge art. 33 der oude Costumen van Antwerpen, verbeurde een botter zynen eenen duim.

(**) Sofy van Persiën.

[p. 23]

ierst de boeren opgestaen in Swaven, in een landeken geheeten Allegoye, door den Abdt van Kempen, dewelcke zeer overdadich was, soo men seyde, ende hebben die verjaecht, tot welcke boeren meer anderen gecomen syn, datse sterck geweest hebben wel 50 off 60 duysent ende syn voorts gereyst in Loreynen, om sommige belastingen aff te hebben, maer die Hertoge van Loreynen appointeerde met hunlieden ende geappointeert synde ende haer geweer affgeleyt hebbende, is gecomen op hun lieden slaende datter bleven 20 off 30 duysent, soo men seyde: nyet tegenstaende soo synder in veele andere plaetsen opgestaen 6, 7, 10 oft 12 mylen van den anderen, dat se wel sterck geweest syn 300,000, ende syn de Corevorsten te velde gecomen, daer sy dikwils door beleyt van schoone woorden meynende vrede te hebben, groote schade geleden hebben: nochtans hebben die Heeren van hun oock schade geleden aen peerden ende volck, seer luttel peerden hadden de boeren daer door sylieden schade leden als sy op haer hoeye nyet en waren; maer eenigen belastingen syn nochtans afgecomen in sommighen plaetsen.

Int selve jaer syn die van Coclue oock opgestaen tegen die Heeren en Geestlyckheyt, ende int harnasch geweest, maer syn duer goeden raedt geappointeerd sonder bloetstortinghe, mits dat de geestlyckheyt hunlieden te gemoete quamen van sommighe dingen die se begeerden.

Int selve jaer, syn die van den Bossche, oock tegen de Geestlyckheyt opgestaen, maer door goeden raet syn sylieden geappointeert.

Int selven jaer wouden de borgers alhier tAntwerpen den Papenkelder aff hebben en de cleyn bier accyse, dwelck alsoo gebuerde.

[p. 24]

Anno 1525 den 29 july werdt alhier tAntwerpen verboden dat nyemant preken en soude, binnen noch buyten der stadt, mits datter quamen preken buyten der stadt, in weerlycke cleederen, die men nyet en kende, te weten aen het Cruyphol by der Slyckpoorte, by Sinte Willeborts, ende by tBagynhoff.

Anno 1525 den 30 july soo heeft alhier in der Stadt eenen Augustyn priester gepreeckt in weerlycke cleederen, voor Facons cloostere, ende stont aldaer in eene bergie die men aldaer vermaecken soude, nyettegenstaende dat op den 29 july verboden was op lyf en goet; ende tsermoon gedaen synde ende vuytten schepe gecomen synde, soo is hy aengeveert geweest, mits dat hy 100 corolus guldens hebben soude dien vinge; aldus wert hy gevangen, ende in den handen van den Heeren op der Stadthuys gelevert, van ingesetene ende nyet van de dienaers: ende van daer wirdt hy op ten steen geleyt ende geexamineert; ende men seyde hem dat hy tegen tgebodt gedaen hadde ende dat hy sterven moeste: ende tsanderdaechs vroech, werdt den breeden raet vergadert, tsmorgens ontrent den ses uren, aldaer gesloten werdt dat hy sterven moeste.

Tsanderdaechs den 31 july, op Sinte Peeters avont, tsmorgens ontrent den 10 uren, soo waren int harnasch alle de Gulden, ende sommige van de ambachten met huere dekens om te resisteren, die daer tegens hadden willen doen: aldus is de Marckgrave ende de Burgmeester met desen volcke in den steen gegaen, ende den Augustyn daer vuyt gehaelt, ende met hem gegaen op den kant van de Werff, en is aldaer in eenen sack gesteken, den welcken men int midden toebant, aen den hals ende boven thooft, ende alsoo ten Werve affgestoten by den scherprechter.

Doende dese executie, soo quam daer eenen roep, dat mental

[p. 25]

doot sloeg op de merckt ende op de Werff, daer aff tvolck in de syde straten seer beroert was; maer ten was nyet waer, Godt looff: corts daer naer wirdt er een gebodt gedaen dat nyemant eenige persoonen off gulden verwyten souden dat men hem gevangen hadde, op den eeuwigen ban.

Anno 1525, den 4 septembris, werdt alhier voor der stadthuys een maeckelare op een schavodt gestelt, geheeten Michiel, mits dat hy hem gemoeyt hadde met onzer Vrouwen ende oock van den Augustyn die verdronken was: ende des woensdaechs den 6 september wirdt hy weder opt schavodt gestelt, ende syn tonge met eender scheere gesplyt, ende 10 jaeren vuyter stadt gebannen.

Anno 1525, den 15 september, soo werdt in den Hage verbrandt den prochiaen van Woerden by Vuytrecht, om synder opinie wille.

Anno 1525, den 17 novembris, op eenen vrydach, soo soude men verberren eenen man van Schooten, aen geen syde van Mercxem, opt velt, die syn wyff doot geslagen hadde; ende daer was een schavodt gemaeckt daer eenen staeck aen stont, aldaer hy op geseth was, ende met eender coorden aen synen hals gewelt, datse brack, ende tscheen dat hy doot was, alsoo hy bleef hangen aen een ketene, daer mede hy in syn midden gebonden was, dat de kinderen Jesus riepen; ende doen woude hem den scherprechter haesten om tvier te doen branden, ende liep op tschavodt ende blaesde tvier; ende int blaesen synde, brack tschavodt, dat de scherprechter metten schavodt op d'eerde viel: ende de man bleeff hangende in de ketene, ende de lieden riepen overhoot op den scherprechter: slaet doot, slaet doot! soo dat hy de vlucht nam, ende wirdt gewondt: ende doen wert hy affgedaen, ende quam metten gedruysche

[p. 26]

van den volcke alhier in der stadt te Minnebroeders int Clooster, en wirdt van daer versteken. Den scherprechter was van Mechelen, mits dat hy van hier was over tveer daer hy er twee rechte, die tvolck onderwegen Berghen affgeseth hadden.

Anno 1525, den 30 decembris, soo werdt alhier eenen cuypere van Cuelen gerecht die men seyde dat hy te Cuelen eenen was van den ghenen die den oploop maeckten.

Anno 1525, den 14 january, soo stonden te Loevene opt schavodt 6 mans ende 2 vrouwen, die onder hunlieden, gelyck hun voorouders wel over 80 jaeren gehouden hadden, een ketterye dat sylieden gheen werck en maeckten van de Heyligen Sacramenten: maer aen hunlieden lyff en heeft men nyet gedaen, maer sylieden syn verbonden in groote dingen op hun lyff.

Anno 1525, den 19 january, soo sterff coninckx huysvrouw van Denemercken, Vrouw Isabelle, des keysers sustere tot Gendt buyten de stadt, te Zwynaerden.

Anno 1525, den 11 february, soo werdt alhier tAntwerpen vuytgeroepen, peys tusschen onsen keyser Carolus ende den coninck van Vranckryck, Franciscus, die in den slach van Pavyen gevangen wert.

Anno 1525, den 26 february, werdt alhier eene stellagie gemaeckt, daer op waeren den Cancelier, Raetsheeren, ende Borgemeesteren, den Marckgrave, ende Schepene van Antwerpen; aldaer den Opper-Prochiaen een sermoen begonste, ende int preken quamen daer 10 persoonen oppe, daer twee vrouwen onder waeren, elck met eene keerse, een droech een tortse; ende corts liet hy het preken, mits den groote geruchte van der volcke, ende corts quam het Processie generael over de merckt, aldaer de schutters int harnasch stonden, van den

[p. 27]

stadthuyse totter Braderystraten toe, ende de reste van den ambachten waren op haer cameren, ende oock van de gulden oock int harnasch sommige. Ende de groote clocke luyde: ende doen theylich Sacrament quam soo dede men hunlieden som een mantelken aene, op deen stont theylig Sacrament, op d'ander Luther met veel duyvelen ende op sommige boecken; ende alsoo volchden sy theylich Sacrament in de kercke; ende van daer gingen sy weder opt stadthuys, ende men dede hunlieden haer mantelkens aff, ende elck ginck thuyswaerts, ende men verbrande hunlieder boecken; daer wirt een huycxken voor eenen diefken gedragen voor eenen stercken man.

Eenen boeckbinder, syn knecht, een Peeter Loy de schalidecker, Schoelant Jan, Ad. Formants huysvrouwe, haer broeder, Jffrau in de tennenschotel, Rochus de droochscherder, Meester Peeter barbier, Rut de cousmaecker.

Anno 1526, syn tsamen geaccordeert de Paus, de coninck van Vranckryck, de coninck van Engelant, de Venetiaenen, de Florentianen, ende de Hertoge van Milanen, die noch keyser was, nae den slach van Pavyen; maer mits dat men hem Milanen nyet geven en woude in handen, keerde van den keyser, en hebben al tsamen overdragen, dat sylieden vuytten lande verdryven wouden de Bourgoensche, die Milanen ende dlant van Italien meest inne hadden, met hueren capiteyn Mons^r de Bourbon, en commende, soo syn sy geslagen geweest van den Bourgoensche.

Anno 1526 soo heeft den Turck in Hongaryen veel gewonnen, ende comenden ontrent een stadt, geheeten Oven, gelegen aen dit eynde van Hongaryen, de welcke hy wan, soo heeft de coninck van Hongaryen gesien, dat al verloren gaen soude, heeft hem sterck gemaeckt, ende is den Turck te gemoet

[p. 28]

gereyst om met hem te slaene; ende by den anderen commende soo hebben hem de Hongersche begeven, ende die van Beemen syn hem by gebleven aleer de coninck bleef, ende veel Beemers en Slegers daer hy al coninck aff was. Den slach gebeurde anno 1526 den 29 dach in augusto. Requiescant in pace.

Anno 1526 werdt don Ferdinando, s'Keysers broeder, gecosen coninck van Beemen.

Anno 1526, den 8 juny, soo werden de clocken int bellefroot op Sint Jacobs tooren eerst geluydt alhier tAntwerpen.

Anno 1526, soo werdt alhier vuytter stadt van Antwerpen herbannen op synen hals Diego de Vaillee, mits dat hy te voren gebannen was op syn voorste lidt, om dat hy de heeren van der stadt, heer Aert van Liere principalyck, ende andere te nae gesprocken hadde: ende daer en boven is hy gecommen binnen het Marckgraeffschap op syn huysken te Bockhout, meynende inde stadt te commen, mits de brieven van den keyser die hy hadde: ende de Heeren dit wetende dat hy daer was, hebben hem terstont herbannen op synen hals, sonder correctie van den eersten ban gedaen te hebben: ende Diego dit hoorende dat hy herbannen was, is gereyst vuyt het Marckgraeffchap tot Mechelen, ende heeft wederom gecregen van den keyser dat men hem inne nemen soude, nyet tegenstaende den ban sonder eenighe correctie daer over te doen; dwelck alsoo gebeurde, ende quam inne te stadt.

Anno 1527, soo werdt opgestelt d'ierste Lantjuweel van der Hantbussen te Nyvele, in Walsch Brabant, daer aff de bode quam inden mey int selve jaer 1527, ende dincompste was den lesten juny, op eenen sondach.

Anno 1527, den 7 mey, soo werdt Roome gewonnen vechtenderhandt van Mons^r de Bourbon ende van den selven hoop

[p. 29]

soo sylieden gewillichlyck door Italien gepasseert syn; sylieden hebben bedwonghen Florentie, Boulonie, Lagrace, en meer andere plaetsen, dat se hunlieden groot gelt hebben moeten geven, ende souden van ancxte dat se van hunlieden besprongen souden geweest hebben.

Item Mynheer van Bourbon bleeff int winnen van Roomen, ende in de stadt synde int incomen van eender straeten, wirdt hy geschoten.

Anno 1527, den 21 mey, werdt geboren ons keysers Carolus sone in Valedolyt in Spagnien, ende is geheeten Philippus.

Anno 1527, den 16 juny, soo stack Adriaen Bal, Andriese den Packer doot, ende werdt gevangen; ende den 3^e dach daer naer, werdt hy op de Mere brugge gerecht, ende was d'ierste Justitie die men aldaer dede.

Item corts daer naer int selve jaer, wert aldaer op de Brugge geseth een yseren Cruys van eenen man geheeten Lambrecht van Eusele, wegende 1618 pont.

Anno 1527, den 3 novembris, werdt gecroont don Ferdinando in Hongeryen; ende den vierden dach daer naer werdt gecroont syn huysvrouwe als Coninginne.

Anno 1527, den 20 november, werdt verbrandt in den Haghe in Hollant, een weduwe geheeten Weedelmoet, Claes dochter van Monickendam, om haerder opinie wille.

Anno 1528, den 9 marty, verbrande Sinte Michiels kercke van eynde tot eynde aff met den syde chooren ende den thooren, tot aen de vreclocke ende voorslach toe nederwaerts; ende den appel met S^t Michiel bleef staende.

Anno 1528, den 14 octobris, soo is alhier tAntwerpen afgeroepen eenen eeuwigen peys tusschen onsen keyser ende den Hertoge van Gelre, Carele.

[p. 30]

Anno 1528 den 15 february werdt alhier het bestant tusschen onsen keyser ende coninck van Vranckryck, metten coninck van Engelant affgelesen, ende durende den tyt alsoo langhe als den keyser ende coningen belieffde, behoudelyck dat men yegelyck adverteren soude met haere besegelde brieven, ende naer dyen datse malcanderen souden opgeseyt hebben, soo soude den gemeynen man twee maenden tyts hebben om te vertrecken, elck in syn quartier.

Anno 1528, is den Turck wederom gecommen in Hongeryen met grooter macht ontrent de frontieren van Hongeryen.

Anno 1528, den 22 marty, voor paesschen, op eenen maendach in de goede weke, quam aldereerst de Spaensche vlote metten fruyte ende olie, ende men hadde gecocht een gelte olie 16 off 17 stuyvers, en een pont rosynen 6 en 7 stuyvers, ende dyssendachs daer naer cocht men een pont rosynen om eenen halven stuyver.

Anno 1529, den 15 may, werdt alhier bestant affgeroepen tusschen onsen keyser coninck van Vranckryck ende Ingelant, inhoudende als voren verclaert staet.

Anno 1529, soo heeft den Turck het geheel coninckrycke van Hongeryen ingecomen off ingenomen ende heeft de Stadt Offen vechtenderhandt gewonnen, met meer andere plaetsen.

Anno 1529, soo quam een sieckte te Homborch in Oostlant ende hiet de Engelsche off zwetende sieckte, ende die duert 24 uren, ende die de 24 ueren over liggen kan die is sonder peryckel. En die sieckte is alsoo affgecomen van deen stadt in die andere, duer tlant van Gulick ende dlant van Cleve ende ten Bossche, soo datse alhier tAntwerpen quam inde maent van september int selve jaer anno 1529, ende voorts te Brugge, te Ghendt, enz.

[p. 31]

Anno 1529, den 17 augusti, vierde men hier als van den peys die gesloten was te Cameryck tusschen den keyser, coninck van Vranckryck ende den coninck van Engelant.

Anno 1529, den 20 october, soo wert te Mechelen verbrant te polvere, een die dienaer geweest heeft van den coninck van Denemercken, om synder opinien wille.

Anno 1529, soo heeft den Turck beleet Weenen in Oostenryck, wel met 300,000 mannen, soo men seyde: ende nae dat hy se belegen heeft van den 16 september totten 15 octobris toe, ende nae 20 stormen die hy daer op gedaen heeft, ende wel 60,000 mannen inden storm gelaeten heeft, soo heeft hy syn leger geheven in den nacht van den voorsch. 15 octobris, ende heeft Weenen gelaten.

Anno 1529, den 4 decembris, op sinte Barbara dach, werdt alhier eenen man een stuck van synder tongen gesneden om synder opinien wille.

Anno 1529, soo quam in Portugael eenen coninck die verjaecht was van synen broedere, ende begeerde assistentie van den coninck van Portugael, ende hiet die coninck van Fees; ende was een witmoor.

Anno 1530, soo sterff vrouwe Margriette des keysers Moeye op eenen woensdach den lesten novembris. Requiescat in pace.

Anno 1530, den 10 meerte quam ons keyser Carolus, naer dat hy vuyt Italien quam, eerst alhier inder stadt van Antwerpen.

Anno 1531, den 6 mey, soo werdt alhier een tesmacker gerecht, geheeten Joris, ende was gebannen om syn opinie wille.

Anno 1531, den 24 may, doen wirdt alhier buyten de stadt verbrant tot hy doot was, ende alsoo liet men hem geheel staen aen den staeck, ende dat van buggeryen; ende was de backer vanden Predicaren alhier tAntwerpen.

[p. 32]

Anno 1531, den 16 july, begonst men te graven aen de nieuwe borse om te fonderen, in de lange nieuw straet.

Anno 1531, inde Paeschdagen, doen quamen de cooplieden van Francfort op den ryn, om naer Cuelen te commen en comende by Bon, syn haer aengecomen 16 snaphaenen met hun bussen hebbende dobbel loopen, ende syn daer affgesedt geweest en gepilgeert op dwater, soo datter genomen is, in gelde ende juweelen, 1047 guldens 16 st. geestimeert sonder andere cleyne properheyt, ende hebben met hunlieden tscheep gevoert 2 off 3 gevangenen; ende hebben alle die thollen voor by gevaren, ende hadden wapenen ende Banieren op haer schepene van der coninginne van Hongaryen, Maria ons keysers sustere, die te schepe affquam, soo dat men haer schepen ende snaphaensche schepen nyet en kende: diesgelycken hadden sy oock een trommel de welcke, als sy voorby sloten off steden quamen, sloegen sy die, ende syn alsoo gecomen int lant van Cleve alwaer sy vervolcht syn geweest. Daer isser 12 van die 16 gevangen geweest ende inde stadt van Cleve gebracht ende opten 27 dach van april, donderdachs onthalst; onder de welcke een was, die boot voor syn lyff te geven 8000 goutguldens, ende 2 sloten met haere heerlyckheyt: desen hiet Geert van Volckenbosch, een Hoochduytschen, ende hadde tsjaers te verteeren 800 goutguldens; desen met noch eenen werden opt kerckhoff begraven. Dese waren al tsamen Hoogduytsche eelmans ende smaljonckers.

Item in augusto, heeft die zee by Haerlem op den oever opgeworpen eenen dooden visch die lanck was 68 voeten, hy was dick 30 voeten, die clove off wydde van syn backhuys off muyl was 13 voeten.

Item in novembris heeft den procureur generael vuytten Hage

[p. 33]

in Hollant tot Amsterdam gehaelt 9 herdoopers, ende syn in den Hage onthalst, ende haer hooffden syn in teenen gedaen en tot Amsterdam gevuert en aldaer op staken geseth in december.

Item anno 1531, in meerte, doen werdt vrou Maria, des keysers suster die coninginne, gemaeckt regente ende Gouvernante van de gansche Nederlanden.

Item 1532, op ten 14 augusto, soo is tot Iniponti geboren de 4^e dochter Ferdinandi, genoempt Magdalena.

Item anno 1533, doen verliet Henricus, die coninck van Engelant, syn eerste huysvrouwe des keysers Moeye en troude een andere op ten Heyligen Sinxen dach.

Item anno 1534, op sinte Maria Magdalena dach, doen verbrande te Breda meer dan 1000 huysen, daer een groote schade geschiede.

Item den 6 octobris, doen verbrande snachts ten 12 uren onser Liever Vrouwen kercke, dwelck men nyet en wiste van waer het vier quam.

Item int selve jaer, soo is opten 25 septembris te Weenen in Oostenryck geboren die 5^de dochter van Ferdinandus, coninck van Beemen, ende is genoempt Catharina.

Item noch in dit jaer, is tot Vianen in Hollant gesien geweest een meysken van 18 jaren, dat in een gansch jaer lanck noyt gegeten noch gedronken en hadde, nochtans door die cracht Godts noch wel te pas en gesont was.

Item anno 1534, op sinte Peeters en Pauwels avont, doen was die intre te Mechelen van den jongen Voetboghe, daer die van Antwerpen hadden den oppersten prys van het schoonste incommen, ende die van Rotselaer wonnen den oppersten prys van schieten, en waeren de leste van schieten, ende die van Liere hadden den tweeden prys vant schieten.

[p. 34]

Int selve jaer, op Sinte Lauwerys avont, dan wast den tweeden intre tot Mechelen van den voetboghe, daer die van Brussel hadden den oppersten prys van het schoonste incommen, ende die van Antwerpen den 2^e prys; ende daer quamen sommige steden vuyt Vlaenderen ende vuyt Henegouwe ende vuyt andere landen, maer die van Walem hadden den oppersten prys, ende die van Bergen op den Zoom den tweeden, ende die van Antwerpen den derden prys vant schieten.

Int selve jaer, den 2 november, is tot Weenen geboren de sesde dochter van Ferdinando, genaempt Leonora.

Int selve jaer, den 4 meerte op eenen donderdach, werden tAntwerpen 2 gebroeders onthooft; d'eenen was eenen busmaecker, geboren vuyt Loreynen, ende die andere was een metsers dienaer; ende doen sy sterven souden bekenden sy dat sy gedaen hadden om dat se haer hadden laeten herdoopen; maer die lichaemen werden op de merckt verbrant, ende die hoofden werden buyten op staken gestelt.

Int selve jaer, den 13 meert, doen sterven buyten Antwerpen 2 persoonen, d'een was een munter van Antwerpen, en d'ander een franchoys; die munter bekende van vrouwen cracht, ende van moort: die franchoys werdt gehangen, ende hy hadde maer eene oore.

Item op onser Liever Vrouwen avont in meerte, sdonderdachs in de Pallemweke, doen wirden tAntwerpen 4 vrouwen verdronken van herdooperye wegen; d'eene was een busmaekers wyff, d'ander een schippers vrouwe, de derde een timmermans huysvrouwe, de vierde was een hoeymaekers huysvrouwe; en elck besondert wirdt smorgens ten 6 uren in eenen sack gesteken ende alsoo vande werff affgestooten.

Int selve jaer verdronken, door storm van winde, over de

[p. 35]

40 schepen met harinck geladen, ende met alle het volck.

Item anno 1535, op Sint Jansdach, doen wan den bisschop van Munster die stadt van Munster, als hy daer een jaer voor gelegen hadde, maer ten lesten waeren sy benaut van hongere, ende de stadt wirdt verraden van Hansken van der Langerstraeten, ende de coninck van de herdoopers, Jan Bokels sone van Leyden, wirdt den bisschop in handen gelevert: alle dat gemeyn volck van de herdoopers wirt verslagen, datter weynig ontkwamen, maer den coninck met de andere overste wirden levende met groote yseren instrumenten genepen ende gedoot, ende met grooter tormenten ende pyn boven de andere in ysere corven gehangen aen Sint Lambrechts tooren.

In dien tyd, snachts als al dat volck sliep, quamen tot Amsterdam mannen ende vrouwen, allegader moedernaekt, en riepen alle die stadt deure, wee, wee, wee, anders nyet; waer deur sy quamen in groot verdriet van de borgers.

Item noch in dit jaer dede die coninck van Engelant, Henricus den VIII, onthooffden een heer seer wel geleert vuyt Engelant, genaempt heer Thomas Morus; dese was des conincx opperste cancellier en een zeer geleert man int latyn ende griecx; noch oock die bisschop van Rochester met sommige andere onnoosel monicken die hy al dede onthooffden nae lange gevanckenisse, omdat sy nyet consenteren en wilden dat die coninck verlaten soude syn eerste huysvrouwe syn coninginne, ende trouwen een andere daer die ierste noch af leeffde: dit gebuerde te Londen in Engelant inde maent van julio; corts daernaer de doot van Thomas Morus dede die selve coninck van Engelant onthalsen een jonge schoon edeldochter die hy getrouwt hadde, doen syn ierste huysvrouwe noch leeffde: dese moeste sterven met noch sommige edele van syn hoff, om dat hy quade opinie creech dat

[p. 36]

dese dochter soude in overspel leven met yemant dan met den coninck: maer eer sy stierff soo ontschuldichse haer selven ootmoedichlyck, ende sy badt Godt voor die genen die haer verwesen hadden ende heeftse voor Godts oordeel geroepen.

Anno 1536, in april, quam die dolphyn van Vranckryck ende verdreeff den hertoge van Savoyen met syn hertoginne ende kinderen vuyt haerlieden landt: doen destrueerde de keyser oock dlant van Provincien.

Int selve jaer, den 12 july, sterff te Basel den geleerden doctor ende vermaerden heere Erasmus van Rotterdamme, out 71 jaer, die de latynsche spraeke wederom in Duytslandt in haeren fleur gebrocht heeft.

Int selve jaer, den 24 february, doen wert tot Iniponti geboren de sevenste dochter Ferdinandi, ende wert genoemt Margaritta.

Anno 1537, den 3 mey, doen werdt een bestant gemaeckt tusschen den keyser ende den hertoge van Holstein, die doen coninck van Denemerck was, den tyt van 3 jaeren lanck geduerende.

Item den 19 may, op eenen saterdach, doen werden tot Antwerpen 4 herdoopers ter justitien gebracht, waer aff de 3 gebrant wirden, maer den 4^e ginck voor het vier syn dwalinge aff, maer hy werdt onthooft. Desen was van S^t Truyen. Een van de drye was een tennepotsteelmaker; ende syn wyff was te voren voor kersmis gelegen een maent, ende en woude dat kindt nyet laeten kersten doen off doopen; ende doen het kindt ses weken out was doen sterft alsoo; ende den vader begroeft in synen kelder: maer op den selven dach doen hy verbrant wirdt doen gingen die heeren knapen soecken in synen kelder, ende sy vondent alsoo hy gheleden hadde; dese woonde tot Antwerpen inde Vlierstede.

[p. 37]

Den 26 may, op eenen saterdach, doen werden tot Antwerpen op de groote merckt noch twee ander herdoopers levendich elck aen eenen staeck verbrant: dese waeren twee bisschoppen vande andere herdoopers diese gedoopt hadden; d'een was een vuytgeloopen moninck geweest van de predickheeren orden te Groeningen.

In dit jaer van 37 was te Brugge een zeer wonderlyck monster geboren van een meysken dat anders geen hooft en hadde dan eenen beck gelyck twee schelpen daert syn voetsel deur nampt als ment op de schouderen cloopte; want ten hadde ooghen, ooren noch neuse; ende 8 jaeren oudt synde soo hadde hem int eeten misbeten, soo datter een stuck van die schelpe (die met dunne vleesch overdekt was) brack, het welke geen meester geheelen en conde, en daerom is sy daer aff gestorven. Die moeder, als sy dit kindt droech, hadde soo groote luste om mosschelen te eeten dat syse rou met de schelpen op de merckt te Brugge adt ende in stucken beet, hoe vuyl ende beslyckt dat se waren: waer deur dat sy dit monster gebaert heeft.

Noch int selve jaer van 37, heeft oock Cornelis Boerman tYperen syn conste beginnen te thoonen; hy was een cousmaeker ende cleermaeker, ende vrochte by den gesichte sonder mate te nemen; hy snede meer in een ure dan eenen anderen in eenen halven dach. Hy heeft gemaeckt van houte een vrouken spinnende, ende omkyckende naer haer kindt, dat in een wiege lach, ende werdt gewiecht van een ander houten kindt. Item noch een kindt pap eetende ende schudde thooft als oft hem verbrande; noch een hondeken dat opdiende om wat te hebben en al roerende oft geleeft hadde. Hy maeckte eenen wagen die alleen voortliep, een groot stuck wechs, die eenen man levende daer op sittende bestierde; ende veel meer andere consten.

[p. 38]

Van hem meuchdy lesen in den spiegel der nederlantsche outheyt, int vierde boeck aent 69^e Capitel int eynde.

Anno 1538, op den 10 april, is tot Iniponti geboren den 3^e sone Ferdinandi, coninck van Beemen, genoemt Joannes.

In dit jaer den 28 aprilis verbranden tot Herentals ontrent 400 huysen.

In dit jaer doen liet de coninck van Engelant syn coninginne openbaerlyck onthooffden tot Londen.

In dit jaer den 9 novembris, op eenen sondach smorgens ontrent 6 uren, doen wert tot Antwerpen eenen vischcooper onthooft genoempt Dominicus Stock, om dat hy syn hoere tegen haeren wille (soo sy seyde) hadde medegeleyt daer hy wilde: waerom sy den heer over hem claechde, ende werdt daerom onthooft.

Anno 1539, doen quam keyser Carolus vuyt Spaengnien nae dese Nederlanden door Vranckryck, dat menighe mensche zeer verwonderde.

Anno 1539, den 20 meerte, sterft tot Prage don Jan, den 3^e sone van Ferdinandus.

Item noch int selve jaer, den lesten april, is geboren tot Weenen de 8^e dochter Ferdinandi, genoempt Barbara.

Anno 1540, den 30 aprilis, is de keyser Carolus naer Gendt getrokken met vrou Maria syn suster, ende met veele groote heeren, ende bleeff binnen der selver stadt drye maenden lanck selver in persoon sittende om justitie te administreren ende te castyen van haer rebellicheyt, want hy deder veel onthooffden, ende vele moesten dragen eenen bast off strop om haeren hals; ende waeren die principaelste van der stadt. Dan quam heer Ferdinandus, des keysers broeder, te Gendt ende badt voor die borgers, anders soude mense al doot geslagen hebben; en daer

[p. 39]

naer dede de keyser binnen der stadt een groot casteel maeken ende lede daer garnisoen oppe om tselve casteel te bewaren, ende oock die borghers mede te bedwingen; ende nampt al haer oude privilegien.

Anno 1540, den 3 juny, is geboren te Weenen in Oostenryck die 4^e sone van Ferdinandus, coninck van Beemen, ende is genaempt Carolus.

Int selve jaer, in augusto, doen wert tot Antwerpen den wyser eerst van tkerckhoff op onser L.V. tooren gewonnen ende gestelt: doen sloech den nieuwen voorslach aldereerst tot Antwerpen in onser L.V. kercke, den 7 meerte.

Int selve jaer, syn in Duytschlant de wynen zeer overvloedich gewasschen, want daer is gegeven een maeslant wyns, doende tot Antwerpen 7 1/2 amen, om eenen duytschen daelder doende 28 st.; dies moeste de cooper den wyn gaeren, snyen, persen ende in syn eygen vaten doen.

Anno 1541, den 24 july, in Nieuwstadt in Oostenryck, is geboren de 9^e dochter Ferdinandi coninck van Bohemen, Ursula genoempt.

In dit selffde jaer, den 4 octobris, op Sinte Franciscus dach, brande de Maeleryestraet tAntwerpen op beyde syde, smorgens ten 8 uren: daer bleven van haers selffs vier 30 huysen.

Int selve jaer, soo werdt tot Antwerpen affgebroken die meere poorte; ende die ruye werdt aldaer overwelft van de meere brugge aff tot Sinte Claren brugge ende straete toe.

Anno 1542, den 24 july, op Sint Jacobs avont, is Merten van Rossem met eenen grooten hoop boeren gecomen voor Antwerpen op Sinte Willeborts velt nederslagende, ende lagender 3 dagen ende 3 nachten; ende heyschten de stadt te hebben vuyt den naem van den coninck van Vranckryck, maer men

[p. 40]

en gaffse geen antwoorde: binnen desen tyt soo hebben sy gemalen op S^t Willeborts velt, ende het vaenken van Vranckryck vuyt gesteken, ende veele kercken, cloosteren affgebrant ontrent Antwerpen inde Kempen, ende veele andere plaetsen gelyck te Walem, te Duffel by Mechelen, ende veel dorpen, huysen ende meulens verbrant, ende oock veel cloosters affgebrocken, gelyck de satroysen, ter nonnen, dbagynhoff; ende sinte Willeborts kercke wert oock affgebrocken, want hy synen leger inden pothoeck hiel, ende ontrent der voorsc. kercken; ende doen hy vertrock soo stack hy alle de wintmolens in brant.

Item noch op den 25 july, doen quam de Prince van Oraengien van Breda naer Antwerpen met 8 vendelen knechten, om die stadt onderstant te doen, ende 400 peerden; ende daer was hy bycans geschoffiert en gevanghen van die boeven by Bracht schier by het cappelleken, alsoo dat hyt noch ontreede: maer van die knechten wierter wat gevangen, maer ontliepent meest int coren ende bosschen.

Op den 26 july tsaterdaechs, doen werdt tot Anwerpen opde groote merckt een galge gerecht, ende den 29 werter daer aen 2 gehangen, en des nachts wirdense gevierendeelt; ende dat hooft, armen, beenen werden tallen poorten vuyt gesteken; om dat sy de stadt van Antwerpen meynden te verraden, alsoo men doen seyde.

Op ten 2 augustus, doen vertrok vuyt Antwerpen smorgens ten 7 uren, die hertoge van Aerschot ende prince van Oragnien, de grave van Buren, met 700 peerden naer Liere om die boeven te slaen; want alsoo men seyde lagen te Liere 1200 peerden; maer daer en geschieden anders nyet; en die boeven trocken te Duffel over, ende daer sanck haer geschut dat sy te Hoochstrae-

[p. 41]

ten haelden. Dese verraders hadden by nachte tot Antwerpen die ketene van de borrenputten gecnoopt ende groote houten kisten inde borrenputten geworpen, om dat sy veel poppen geleyt hadden aen die huysen om die stadt te verbranden.

Alsdoen begost men eerst buyten Antwerpen aff te breken den toren ende kercke van Sinte Willeboorts, gestaen voor den Pothoeck, omdat Merten van Rossem daer synen leeger gemaeckt hadde, hem daer mede beschansende; ende met de stoff begonst men aldereerst te fonderen ende maecken het blockhuys aende ridderpoorte; ende mynheere Cromback was doen borgemeester ende leyde den eersten steen.

Item int selve jaer van 42, in meerte, soo worden die blockhuysen buyten die roeypoorte ende inde nieuwe stadt te gravene ende metsene.

Item int selve jaer ende maent, begonst men oock tot Antwerpen afftebreken de kipdorppoorte ende sinte Jorispoorte; want Maria gouvernante alsoo belieffde.

Anno 1543, den 23 augusti, doen is den eersten steen geleydt van die Sartroysen van Antwerpen te Liere, buyten, van pater Hendrick de Bruyne, den lesten pater buyten Antwerpen ende die eerste pater binnen Liere.

In dit jaer wirdt de prince van Orangnien doot geschoten in Vranckryck, voor sinte Denys.

Noch in desen jaere, den 20 novembris, ende was dynsdach, doen bedorven tot voor Antwerpen 2 groote meerschepen door den grooten ysganck, dat die schippers nyet wel gaey en sloeghen; alsoo dat se beyde te gronde soncken met alle dat goet, maer die schippers vande stadt wonnen die schepen op vuytten grondt, soo dat het goet meest vuyt quam, te weten den wyn van canaryen ende veel ander goet; ende hoorde veel toe den Groevenbergers.

[p. 42]

Anno 1543, den 5 january, ten 8 uren voornoene, is tot Weenen geboren de 10^e dochter Ferdinandi, genaempt Helena.

Item noch in dit jaer is in Vrieslant eenen nieuwen valschen ende ketterschen propheet opgestaen, genoempt Davidt Joris: desen hiet hem selven te wezen den nieuwen Godt; ende dese maeckte het simpel volck wys dat hy met allen tongen met die wilde beesten ende vogelen spraeck, ende van haer synen cost ontfinck. Dese versierde dat den hemel heel ydel was, waerom hy gesonden was om die erffgenaeme ende kinderen Godts te verkiesen enz. door welcke ketteryen veel menschen verleydt syn, ende op die boomen van honger gestorven syn.

In dit selve jaer doen wert buyten Antwerpen by het Borgerhout den eersten steen geleyt van Sinte Willeborts nieu kercke.

Anno 1544, den 4 augusti, is op den proprietarissen van huysen, renten, lande ende alle andere goet geheven den thienden peninck, ende den huerlinck den twintichsten.

Int selve jaer, den 9 october, doen werden tot Antwerpen veel volcx gevangen, ende veel ontliepen in Ingelant ende elders van een quaede seckte die sy voor hadden; soo datter tot Antwerpen 2 werden onthalst, deen heet Jan Dorhout, out cleercooper, ende dander Cristoffel Eeraut, van Parys, een juwelier; ende was van Parys ghebannen van Luyterye; dese werden buyten op rayeren gesedt op eenen donderdach.

Inde selve maent den 28 des saterdachs, doen wert buyten Antwerpen al levende verbrant die meester van dese dolinge, genaempt Loey de schalidecker, die dickwils gepunieert geweest hadde; ende Luyter schreeff selve aen de stadt van Antwerpen dat hem elck van hem wachten soude, want Loey, schreeff Luyter, is een slange onder die palingen, alsoo dat hy die 2 voore

[p. 43]

ende 3 nae tot dolinge hadde gebracht, en alle die wechgeloopen waeren.

Anno 1545, den 15 juny, doen stierff in Polen Elisabeth die eerste dochter Ferdinandi, coninck van Bohemen.

Int selve jaer den 4 december, doen quam keyser Carolus tAntwerpen door de nieuw stadt poorte van sinte Joris gereden, die daerom genoempt was 'skeysers poorte.

Item in dit selve jaer, den 22 dach february, tsachternoens ten 4 uren, ende was op sinte Peeters dach, soo braecken tAntwerpen alle die gevangenen, tot 32 toe, vuyten steen; ende dit begonste ierst op ten gemeynen steen, genaempt Hans in den helm, van Antwerpen, die bier begeerde, maer om dat die cruycke te groot was om door die traillie te gaen soo gaffse die poortier door de deure, daer desen Hans terstont een banck tusschen schoot; alsoo dat se alle die sleutelen cregen ende verlosten alle die gevangenen, met eenen Spaensche Capiteyn, die men opleye verraderye die hy in Peemont gedaen soude hebben: maer diet opgebroken hadden wirden corts alleenskens gevangen ende gejusticieert, sonder desen capiteyn, want men wist noyt waer hy bleeff.

Anno 1545, den 24 february, ten 8 uren voormiddach, wirt tot Prage geboren die II^e dochter Ferdinandi, genaempt Joanna; in wiens baren ende arbeyt sterff haer moeder Anna, sconinck Ferdinandis huysvrouwe.

Anno 1546 wert de nieuwen vaststaende craen op ten werff tAntwerpen gemaeckt, ende nyet omdrayende.

In dit jaer, op S^t Peeters ende Pauwels avont, doen wert tot Antwerpen eenen gevangen die eenen van de principaelste was die den steen opgebroken hadde; desen was Hans inden helm, inde Coeperstraet: desen hadde gedient den coninck van En-

[p. 44]

gelant; daer en tusschen was hier aff tegen den marckgrave den peys gemaeckt: maer doen hy vuyt Engelant wilde trecken doen wert hy ondersocht, ende doen vont men gelt over hem, ende die Engelsche nament hem al op 5 of 6 croonen nae: doen seyde hy, den eersten Ingelsman die ick tAntwerpen vinde sal dit becoopen; ende doen hy tsavonts inde Coeperstraet quam soo vont hy eenen Ingelsman sitten voor syn deure daer hy ter tafelen ginck inde Coeperstraet. Hans hem siende liep in syns vaders huys inden helm, en nam daer eenen braetspit ende stack hiermede den Ingelsman, maer hy sterffer nyet aff; ende die dienaers quamen al om Hansen te vangen, maer hy weerden hem zeere: ende hadde hy soo droncken nyet geweest sy en souden hem noch alsoo nyet gevangen hebben als sy deden. Item op ten eersten july soo wert den selven Hans gerecht op de groote merckt voor het stadthuys, ende wert te predicheeren by syn moeder begraven, inde pandt.

Int selve jaer, den 6 augusty, tsaterdachs tsavons, ontrent den 11 ure, doen wast groot onweder van donder ende blixem, soo dat by de neckerspoel poorte den blixem in eenen thooren quam daer wel by de 600 tonnekens buspoeyers instondt, dwelck die borgers gemaeckt hadden om by den Keyser in Duytschlant te seynden: hier quam het vier in, ende vloech den thooren wech met allen syn fondamenten vuytter eerden, dat men nyet en soude connen geseggen dat daer oyt eenighen thooren off metzelryen gestaen soude hebben: ende binnen der stadt ende buyten neckerspoel poorte, ghenoempt opten neckerspoel, waeren meer dan 800 huysen verbrant, wech gevoert ende gans verbrant, ende die Kercken daer ook zeer gedestrueert, ende principael de Augustynen: buyten die stadt sach men die palingen aen die tacken van de boomen hangen

[p. 45]

de welcke (wie soudet gelooven) duer die cracht des buspoeders van vuyt die vesten aengedreven waren: ende dat boven al deerlyck om hooren is, daer bleven onder mans, vrouwen en kinderen, wel 2000, soo doot ende verbrant. Item daer is oock gevonden een doode vrouwe die zeer zwaer was van kinde; dese heeft men het lichaem opgesneden ende het kindt daer levendich vuyt gehaelt, ende gedoopt geworden: noch wasser eene vrouwe die in dit onweder haer camer deure sluyten wilde, en terstont sloech haer den donderslach dat hooft aff; daer waren oock sommige dronckaers sitten spelende in een herberge mette carte, die al verslaegen wirden van dit onweder, ende saten doot met het caertspel inde handt; maer die weerdinne die inden kelder was om bier te tappen bleeff int leven. Item daer is gevonden geweest op neckerspoorte naer 3 daegen eenen man in een speloncke verborgen, die door verveertheyt meynde dat den werelt vergaen was, want vuyt commende vraechde hy off de werelt noch stondt.

Item in dit selve jaer in augusto, wirt tAntwerpen in onser L.V. Kercke begonst te setten een schoon cruys boven het occhael, ende het selve is affgeworpen ende gedestrueert van de ketters en calvinisten, den 22 augusty 1566.

Item in dit selve jaer, den 17 novembris smorgens ten 5 uren, wast tAntwerpen eenen grooten brant aen de nieuwe borsse, alsoo dat 19 huysen affbrande al neffens een.

Item anno 1547, den 10 may, doen wert hier tAntwerpen voor het stadthuys gericht M^r Peeter Schuddematte, schoolmeester, ende was een fraey Rethoriseen; om dat men hem opleye eenige ketterye.

Int selve jaer soo wert die nieuwe wage gemaeckt by de minnebroeders op een leege plaetse, dat de verckensmerkt plach

[p. 46]

te syne; ende daer wirden veel nieuwe straeten en huysen gemaeckt.

Item anno 1548, in september, doen quam die keyser tot Brussel ende bracht met hem syn twee gevangenen, den hertoge van Saxen ende die lantgrave van Hessen, ende desen dede hy vueren tot Audenaerde op tslodt; van daer wirt hy naerderhant tot Mechelen gebracht: maer den hertoge van Saxen reysde altyt met hem, maer waeren alle beyde met Spaengnaerts zeer nauwe bewaert.

In dit selve jaer, den 5 novembris, wert den grave van Ysenberch doot geschoten met eene busse off stinckroer, tusschen Walem ende Contich, te Waerloos, daer nu een yseren cruys staet, ende wert tot Antwerpen doot gebrocht inden rooden Leeuw inde Cammerstraet, ende begraeve in onser L.V. Kercke inde besnydenis choor, met syn cleederen.

Item 1549, den 11 september, soo wert tot Antwerpen ingehaelt ende ontfangen Philips, des Keysers Karels sone, ende Prince van Spaengnien: dit gebuerde op eenen woensdach, ende was peerdemerckt, tsachternoens, met grooten triumphe, maer het regende alsoo zeer dat alle die costelycheyt van den regen bedorven was: tsanderdaechs wirt hy op de merckt gehult, daer hy gelt saeyde, ende sondaechs savons hiel men het banquet op dat nieuw stadthuys al van hout gemaeckt op te merckt, en was soo costelyk dat nyet te schryven en is, met oock de vieringen: met hem quam oock Carolus, synen vader, ende Leonora Coninginne van Vranckryck, met vrou Marie, Coninginne van Hongeryen, Keysers Carolus susters, met veel eedelen.

Int selve jaer, doen hebben de predicaren tAntwerpen affgebroken haer oude kercke, daer men met trappen van der straeten plach inte gaene, ende was een leelycke doncker kercke;

[p. 47]

ende alsdoen hebben sy voorts gaen opmacken haer nieuwe kercke, die lange begonst geweest hadde, daer men nu van buyten opgaet.

Item anno 1550, den 14 augustus, op ten ommeganck avont, doen wert tAntwerpen op de groote merckt eenen herdooper verbrant, ende was eenen backer van Gendt: ende als dese int vier gaen soude doen was daer een laecken-bereyders knecht die hem quam cussen, hem vermanende dat hy vromelyck stryden soude totter doot toe: doen wert dese terstont gevangen, ende dynsdaechs daer naer wert hy oock verbrandt, ende hy woude syn dwaelinge nyet affgaen noch oock den iersten.

In dit selve jaer, doen wirden tAntwerpen die oude schutters hoven te nyet gedaen, die de stadt aenveerde met haer huysen, maeckende daer op eenen nieuwen tappeciers pant, die te voren achter de predickheeren choor gestaen hadde tAntwerpen.

Item anno 1551, den 15 february, smaendaechs ten 10 uren, is geweest tot Antwerpen de 5^e hooge vloet, dwelcke groote schade gedaen heeft: in Zeeland liepe veel dorpen onder met dese vloet, als het Badt, den Fynaert, Enckelen, noort Zantvliet, Ossendrecht, ende meer andere.

Item anno 1552, doen begost men dien nieuwen watermeulen te maecken by S^t Janspoorte.

In dit selve jaer, den 4 may, werdt tot Antwerpen opde merckt eenen dienaer gerecht van der stadt, genaempt Caryn van M^r Gilleyn, syn compere; om dat hy eenen doot gesteken hadde inde Reynderstraet: ende die borgers vingen hem opt feyt opte vlasmert.

Int selve jaer, den 21 augustus, tsondaechs sachternoens op onser L.V. ommeganck dach, soude den ouden schouteth, heer

[p. 48]

Jan van der Werve, gaen ryden met synen wagen naer syn huys tot Hoboken, met syn huysvrouwe, een cameniere ende Meyssen, synen sot; dese saten al tsamen op den wagen, maer doen sy quamen opde houte brugge van Croonenborch doen quam den wint ghesmeten in den wagen vuyt grooten storm van winde waeyende, werpen over die houtten leene everechts omme inde moyere van de vesten; maer de peerden aen hebbende die strengen, ende die waggeman, bleven opde brugge staen ongequetst: maer die schouteth versmoorde terstont inde moyere, ende syn huysvrouwe oock binnen 2 uren daer naer, maer de cameniere ende den sot en waeren nyet gequetst, ende den sot seyde, leeff ik noch. Dit seyde men dat Godt liet geschieden om dat hy eenen sotten cuyper hadde doen justicieeren.

Item anno 1553, doen werden tot Antwerpen begost 10 Brouweryen inde nieuwe stadt, ende men broude daer eerst bier ende gaff daer bier vuytte met de goey weke voor paesschen, den 19 meert; en men haeldet dwater, daer men mede broude alderhande bier, te Rumpst met schepen die daer toe gemaeckt waeren: d'auteurs van dese brouweryen seyde men dat te hove by Vrouwe Maria waere Gillebert van Schoonbeke ende doctor Maes, waer door dat de binnen brouwers gedwongen werden daer te moeten comen woonen, ende te brouwen alle bieren van eenderley water, dat halff stanck, waerdoor datter een maniere van maeyen int bier quam.

Item anno 1554, den 8 ende 9 july, doen monsterden tot Antwerpen alle die wycken, maer den 11^e der selver maent, tsavons van 8 uren, waeren die borgers mette schutters al in die wapenen ende daer was groote beruerte van muyterye: op ten 12 july wasser een quaet spel berockt want sy wouden

[p. 49]

sommige heeren doot slaen, ende principael den heer doctor Jacob Maes, pensionaris der stadt, ende Gillebert, inventeurs van de nieuwe brouweryen: dese stonden zeer inden haet van de gemeynte om haer grootsicheyt wille, waerom dat sy bleven opt stadthuys tot dat die haesticheyt van der gemeynte over was: daer bleef een van de schutters doot die de heeren wilden beschermen, dese hiet Herman, den werdt inde swaene inde Coeperstraete, ende was Coninck van den ouden voetboghe, ende wert geworpen met eenen steen int hooft dat hy er aff sterff binnen 4 daegen: desen werdt zeer beclaecht ende begraeven totten minnebroeders opt kerckhoff, ende van vier coningen der schutters gulden.

Int djaer 1554, den 19 july, doen quam ons coninck Philips, Carolus sone, vuyt Spaengnien over in Engelant, daer hy troude Maria, coninginne van Engelant en dochter van Hendrick den 8^e.

Item den 9 augustus in dit selve jaer, doen is tot Antwerpen aengecomen van Bergen opten Zoom een schip al van biesen gemaeckt, ende een peerdt daer in met eenen man; ende die riemen, den mast ende het roer van den schepe waeren al van biesen, ende nyet gepeckt.

Item int selve jaer, den 4 february, doen vermoorde tot Antwerpen, ten huysen van den choordeken, heer Rogier de Taxis, een hoochduytsche vrouw, van Wees geboren, eenen medecyn van Aragoens, die dese vrouwe al heymelyck op syn camer gebrocht hadde des donderdaechs daer te voren; ende dese moort geschiede tsondaechs smorgens zeer vroech; maer hy leeffde noch 2 off 3 uren eer hy daer aff sterff. Item het dynsdaechs, den 12 february, doen wirt buyten op het galgevelt de vrouw verbrant die den voorgenoemde medecyn vermoort hadde, ende was een zeer schoone vrouwe.

[p. 50]

Item in dit selffste jaer, den 6 february, doen quam tot Antwerpen in der stad 10 vendelen duytsche knechten, vrydaechs smorgens ten 7 uren, die gesonden waeren van ons keyser Carolus off vrou Marie die coninginne, waer capiteyn aff was Lasarus Zwendel: die oorsaecke ende redene van tsenden van dese vileynige ende blode boeven hoochduytsche knechten woude men doen seggen dat was om sekere commotie, die de borgers van Antwerpen gemaeckt hadden tegens die heeren van der stadt, den 11 july, anno 1554, om doctor Maes ende Gillebert van Schoonbeke wille, ter causen van de nieuwe brouweryen inde nieuwe stadt; maer het scheen dattet door versorch van onse heeren van den Hove alsoo gedaen werdt, om dat die cryschlieden inde stadt lagen tot ons L.H. Hemelvaert toe.

Item opten iersten april voor paesschen in dit selve jaer, op eenen maendach, werden tot Antwerpen op de merckt 4 mans gerecht ende 3 gegeesselt, die men wou seggen dat se van der beroerte waren: vande gegeesselde werdt een deur syn tonge gesteken met een heet yser, om valsche verraderye wille; ende die procureur generael van Brussele deedese onthooffden, maer Adriaen Primier, deurweerder van thoff, gaff den buel, meester Gilleyn, dat sweert; maer eerse al gericht waren gebeurder eene groote ruggelinge onder tvolck voor het stadthuys daer men de justitie dede; want daer stonden by den wagen twee vendelen knechten om die justitie te bewaeren, ende eenen van hunlieden sloech eenen borger, om dat hy hem te naer stont ende verdringde: dit moeyden hun alle de borgers die daer waeren, ende begonste een beruerte te maeken, soo dat alle de cryschknechten wilden haer spysie, meynende al tsaemen verraden te wezen: hier was oock present mynheere den Cancelier, heer van Wilryck etc. liggende opter stadthuys

[p. 51]

op de groote camer inde venster, aldaer oock waeren Heer Dirick van der Werve, binnen-borgemeester, en Heer Hendrick van Berghem, buyten-borgemeester synde.

Item anno 1555 den 24 may, tsaterdaechs nae ascensionsdach, doen trocken vuyt Antwerpen die 10 vendelen knechten, die daer ghelegen hadde 15 weken ende 2 daegen, ende Lasarus Zwingel was haer Capiteyn, ende daer liepen veel jonckwyfs ende meyskens vuytter stadt met hunlieden naer Duytschlant, doen sy van Antwerpen vertrocken.

Int selffste jaer, den 18 january, doen quam tot Antwerpen inne, voor syn tweede reyse, coninck Phlipus op eenen saterdach, om syn toeysoen off tgulden vlies eerst te geven, doen hem syn vader Carolus, die 5^e keyser van dyen naeme, alle syn landen overgegeven hadden in syn handen: ende dese incomste des conincx was zeer triumphant ende costelyck van tvieren alder natien; maer die triumphantelycke stellagie der Genevoysen opten dryhoek vlooch met stucken aff, metten pypers ende trommelen daer op synde, door dat gricx vier van sommige ysere clooten die bersten; ende daer bleven op den staende voet veel lieden doot; maer een van sconincks edelmans wert van de stucken voor het ryck gasthuys, by thoff van Tongerloo, zyn recht been aff geschoten op syn peert, dwelck onder den graeff doot bleeff.

Den 21 dach january doen dede de coninck synen eersten kerckganck het sdysdaechs sachternoens, om het beginsel te houden van synen gulden vliese, ende sy quamen met die geestelyckheyt van sinte Michiels Cloostere naer onser L.V. kercke, ende waeren al gecleedt in root fluweel carmosyn, lange tabbaerden, ende ronde rol cappruynen opt hooft; noch waeren sy gegordt int lyff, ende gevoedert met costelycke pellerye, al

[p. 52]

wit met swerte plecken. Aldus quamen sy hooren die vesperen inde hoogen choor.

Item tsanderdaechs voor noene quamen sy aldus weder ter kercken hoorende die hoomisse ende deden daer die solemniteyt van het geven des gulden vlies. Dit gedaen synde ende vuytter Kercken commende, saeyde die heraut al nieuw gelt, in goudt ende silver, aen beyde syden, aldaer rydende van vuytter kercke tot by de munte; ende daer wirt een ballie geseth van sperren, daer die heeren al tusschen reden van de kercke tot sinte Michiels toe.

Item opten selven dach tsachternoens, doen quaemen die heeren metten coninck weder ter kercken, ende waeren doen al gecleedt int swert laeken, ende oock die rol cappruynen waren swert; ende hoorden alsoo die vigilien.

Item sdonderdaechs voor den noene quaemen sy oock int swert ter kercke, hoorende die sielmisse; doen werden sy daer al geroepen om te comen ter offeranden met haer keerssen; maer daer wasser 2 aff gestorven sint dat de keyser Carolus die leste toeysoen gegeven hadde; ende voor dese besondert offerde telcken den oppersten herault; ende doen blies men elck van dyen syn keers vuyt, seggende: trépassé, dat is: hy is doot off gestorven; ende men settense weder op dien gulden boom. Maer die daer noch leeffden ende daer nyet en waren, daer offerde een ander heere van den oorden voor hem. Dit was zeer triumphantelyck om sien, want den bisschop van Vuytterecht dede den iersten dach de misse, maer den 2^e dach die suffragaen van Camerycke, ende den 3^e dach de bisschop van Dornick.

Item sdonderdaechs sachternoens, doen quamen al die heeren weder ter kercken, ende waeren al gecleedt in wit sattyn,

[p. 53]

sonder die rol cappruynen ende hoyen, want die waeren al root als die eerste reyse; ende op die lange mantels waren sy al gegordt als voore: ende doen hoorden sy weder die vespere; maer svrydaechs smorgens quamen sy aldus weder ter kercken ende hoorden de misse van den heyligen Geest; ende daer mede voleynden sy die feest van den gulden vliese tot Antwerpen. Ende het cruyswerck van onser L.V. kercke was behangen met costelycke goude ende syde tappissereye, inhoudende die battalie van die stadt van Thunis: maer inde beuck van den kercken hingen rontsomme oude costelycke tappyten van den gulden vliese, zeer constich gewerckt, ende van Thunis 11 oft 12 stucken die zeer costelyck waren: ende den choor was al rontsomme met root carmosyn fluweel ende gouden laeken behangen.

Item den 3 meerte doen trock coninck Phlipus van Antwerpen naer Brussel, als hy die feeste van den gulden vliese daer zeer costelyck ende triumphantelyck gehouden heeft gehadt, ende veel heeren vander stadt Ridder geslagen.

Item anno 1556, den 13 may, doen wert tot Antwerpen eenen borger, genaempt Herman van Hoeck, off den bonten Herman, ende syn huysvrouwe, handen ende voeten gebonden, ende wirt hem al syn gelt ende silver, dat hy hadde, gestolen van sommige dieffen die by nachte quamen in syn huys, achter sint Andries kercke, door den kelder tot voor syn bedde daer hy lach met syn huysvrouwe en sliep. Ende onder dees boeven was eenen jongen ende eene droochscherders sone: van desen was Herman peteren; ende hadde tanderen tyden met Herman gewoont, alsoo dat hy wiste de gelegenheyt van den huyse.

Item den 11 juny doen wirt buyten Antwerpen gehangen

[p. 54]

den jongen die synen peteren hadde helpen binden, ende syn goed helpen stelen ende berooven.

Int selve jaer, in junyo, doen wert buyten Antwerpen eenen engelsman gehangen, ende tot Mechelen eenen engelsman onthooft, die Herman voorsc. berooft hadden.

Int selve jaer, den 23 january, doen werden tot Antwerpen vier straetroovers onthooft, voor het stadthuys, die gevangen waeren ten Dambrugge, daer de schouteth van hier, heer Adam van Berghem, een vroom feyt bedreeff, diese vinck, inde langhe weecke voor Sinxen; maer men dingte er lange om te Brussel wiese justicieren soude, off die heere van Merxem off der stadt: ende int vangen bleeffer een vanden straetroovers doot.

Item anno 1557, den eersten may, ten een ure snachts, doen brande tot Antwerpen inde nieuw stadt een vande 10 brouweryen daer rumpst vuyt hinck, daer veel corens op die solders was, dat andere lieden toebehoorde, daer groote opspraeck om was, ende dat doen oock zeer dier was.

Item int selve jaer, den 22 may, doen werden tot Antwerpen op ten steen 5 herdoopers gerecht, ende buyten op raeyers geseth, smorgens wel vroech.

Int selve jaer opten 22 dach juny, cocht men tAntwerpen een veertel corens, 8 guldens, ende die terwe 10 guldens; maer opten eersten dach van julio daer naer cocht men den rogge de veertel om 7 se. groote; want daer quamen vuyt Oostenryck in Hollant een vlote met coren, daer doore dat de lichtinge ende beteringe int coren gecomen is tot dien naevolgenden oogst, die doen spaey aen quam.

Item den 6 july int selve jaer, doen werden tAntwerpen dry vrouwen op ten steen verdroncken in een wyntonne, van

[p. 55]

herdoopereye, ende werden in eenen sack gesteken doen sy doot waeren, ende ten werff affgeworpen zeer vroech.

Item opten 10 july daer naer wert tot Antwerpen op te merckt eenen Bisschop gerecht, die veel herdoopt hadde, ende bekende opentlyck dat hy gedoolt hadde, ende ginck syn valsch geloove aff, ende sterff als een goet kersten mensch: maer syn rechterhant wert hem affgehouwe doen hy doot was; ende is opt radt geseth, ende die hant boven syn hooft gestelt.

Den datum van den strydt van sint Quinten, in dit voorsch. jaer gebeurt synde:

phILIppUs seer tornIgh op de fransChe WIChten heeft sInte LaUWereIUS daCh hUeren Moet doen zWIChten.

Item op den 4 january anno voorsc. doen wert tot Antwerpen op de merckt gericht Frans Fraet, boeckdrucker; om dat hy boecken gedruckt hadde tegen het mandement ende gebodt des coninckx; ende was hem dickwils noch vergeven geweest, maer hy en lietes nyet.

Anno 1558 doen is Ferdinandus, coninck van Hongeryen, in Duytschlant tot eenen roomschen keyser gecoren, noch binnen den leven ende consente van synen broeder, Carolus den 5^e, die doen in Spaengnien was woonende.

Anno 1558, in de maent van april, is de tydinge gecomen vuyt Spaengnien in dese landen dat Eleonora, die weduwe was van wylen den coninck van Vranckryck, Franciscus, van dese werelt overleden was.

Item int selve jaer, den 21 dach van september, doen stirff die doorluchtige ende mogende roomsch keyser, Carolus de 5^e, out synde 58 jaeren, op des woensdaechs quatertemper, op sinte Matheus dach overleet hy

[p. 56]

Maer de 27^e dach daer naer, welck was op sinte Lucas dach den 18 october, doen stierff oock in Spaengnien die ander suster, vrouwe Marie, oudt 52 jaer: dese hadde getrouwt den coninck van Hongeryen.

Opten 22 novembris heeft tot Antwerpen 23 dagen geluyt over den keyser Carolus, ende zeer triumphantelyck die vuytvaert gedaen opten 14^e dach decembris.

Noch in dit jaer, den 9 january, soo was hier overal soo grooten storm van winde dat die cracht des wints bynae ongelooffelyck schynt: want daer bleven veel lieden doot op ter straet, en van die steenen, tichelen, schalien van de kercken, thorens ende huysen daer die door de crachte van den winde gebrocken ende affgewaeyt waeren: het dede oock in veele plaetsen groote schaede te water.

Anno 1559, den 7 aprilis, doen werdt tot Antwerpen den peys affgepubliceert tusschen Vranckryck ende dese landen; ende hierom luyde men de groote clocke, ende men vierde zeer van blyschappen dat peys was.

Int selffde jaer, den 21 july, soo is te Ronse, in Vlaenderen, groote schaede van den brant geschiet; want daer verbrande drye kercken ende bynae alle die huysen vande voorsc. stadt.

Noch int selffde jaer, den 23 dach july, tsaterdaechs naer de noene, heeft coninck Philips begonst te houden syn tweede feeste van den gulden vliese, binnen die stadt van Gendt, in sint Jans kercke.

Item anno 1560, den 27 february, doen wert tot Antwerpen op de merckt dat nieuwe Stadthuys begonst te maecken, ende den eersten steen geleyt van den Marckgraeve, Jan van Immerceel, Amman; maer die Borgemeester, heer Nicolaes Rockox, leyden den 12^en (sic) fondament-steen; ende dat gansch

[p. 57]

huys was al gefondeert int eerste van den may daer naer, al vuyter eerden met alle die kelders; alsoo dat alle die metsers wonnen veel gelts, mits dat sy dat groot huys voor sint Jansmisse gefondeert hadden. Desen fondament-steen was blau, ende twee voeten lanck ende onderhalve voet hooge; ende heeft dit opschrift: Senatus Antwerpiensis in die 27 februarii, anno a Nativitate Christi 1560.

Anno 1561, den 3 augusty, doen was tot Antwerpen den intree van de rethoryck camere; ende den prys stelde de violieren off schilders op; maer daer en quaemen maer 12 cameren van buyten, met die van Mechelen ende die van Brussele; ende die brusselaers hadde den oppersten prys van het schoonste incomen ende het schoonste vieren; maer die van tShertoghenbosch hadden den oppersten prys van het lantjuweel met spelen gewonnen.

Int selve jaer, den 24 augusty, doen was tot Antwerpen den intre van het haechspel van der Rethoryckcamere der violieren, daerder maer 4 cameren en quaemen van buyten: een van Brussel, een van Liere, een van Turnhout, ende een van Berchem.

In dit selve jaer van 1561 werden in dese Nederlanden veel nieu bisschoppen geordineert, als in Hollant, Zeelant, Vrieslant, Vlaenderen, ende Brabant, daer d'eertsbisschop van Mechelen de principaelste ende thooft aff was, heer ende Cardinael Anthonius Perrenotus van Atrecht.

In dit jaer den 10 octobris, doen voeren die schippers met die bargien van der stadt, ende met meerschepen, eerst van Antwerpen, vol goets geladen naer Brussel door die nieuwe vaert; daer sy voor cregen den oppersten prys, een schip van silver gemaeckt, met syn volle zeylen.

[p. 58]

Int selve jacr, den 12 meert, doen wast soo groot onweder dat voor Antwerpen verdroncken 13 off 14 schepen, sommige met hoeye, houdt en torff, maer meest coopschepen: daer waeyde oock veel schouwen ende boomen omverre.

Item anno 1562, den 6 juny, doen verbrande die stadt van Hulst, in Vlaenderen meestendeel; ende quam toe van eender busse die men afschoot, ende het vier vlooch int dack, datter wel affbranden 300 huysen off meer.

Item den 12 juny, doen was tAntwerpen een zeer groote vloet, alsoo datter veel beesten verdroncken die op de schoren gingen; ende daer brack een spuye in de nieuw stadt, alsoo dat de nieuw stadt heel onderliep, ende verdroncken alle de beesten die daer ingingen; het waeyde zeere.

In dit selve jaer, soo wert verleet tot Antwerpen die Zeeusche coremerckt, den 26 juny inde nieuw stadt, die te voren op tsandt, by het maeyen-gadt plach te syne; ende die appelmerckt ende fruytmerckt die weerde geleet oock inde nieuw stadt, die op den oever was; ende dit geschieden 8 daegen naer.

Int selve jaer, den 9 augusty, doen was den intre te Rotselaer van tlandjuweel, dat die van Rotselaer tot Mechelen haelden int jaer 34, daer die van Leuven hadden den oppersten prys, ende het schoonste incommen; maer den jongen Voetboge van Antwerpen den oppersten prys hadden sy van schieten.

Item den 6 september daer naer doen brochten die schutters van den jongen Voetboge tAntwerpen in haeren oppersten prys van Rotselaer, ende den prys van het wytste versueck met den wyn; ende alle die ander vyff gulden quamen oock met haer zeer triumphantelyck in Antwerpen.

Int selve jaer, den 28 november, [quam] doctor Sonnius, nieu bisschop, eerst binnen die stadt van tShertogenbosch.

[p. 59]

Item noch int selve jaer, den iersten november, doen brande tot Antwerpen, snachts ten 12 uren, op de groote merckt by onser L.V. kercke, in den gront aff tsmeytsers huys.

Item int selve jaer, den 26 january, doen wert buyten Antwerpen opt Kiel, daer het Sartroysen clooster plach te staen, gemaeckt een prochie kercke, het cappelleken metten kerckhove omgrave. Ende den iersten prochiaen wirdt verjaecht om syn valsche predicatie wille.

Item daer naer den 15 meerte, wirt den beul Ghilleyn van Antwerpen aldaer gevangen om veele quaede feyten die hy over lange gedaen hadde.

Item anno 1563, int eynde van september, doen quam tot Antwerpen tschepe eenen olifant vuyt Portugael, off daer ontrent, oudt by de negen jaeren, hooge acht voeten; desen ginck sdaechs achter straeten dattet een yegelyck sien moechte: desen was seer tam ende wert geregeert van eenen moor doende alwat den moor hem gebiede: desen olifant hiet Emanuel.

Item noch int selffde jaer van 63, den 28 meerte, is Poltrot, die den hertoch van Guyse synen heer voor Orliens hadde doorschoten, binnen Parys met vier peerden van de anderen levendich getrocken.

Item anno 1564, den 5 meye, wirdt tot Antwerpen inde nieu stadt, den lersten steen geleyt van het Oostershuys van heer Hendrick van Berchem, buyten borgemeester, ende van mynen heere van Schoonhove, binnen borgemeester.

In den selven tyt doen moel ierst ende wirdt geproeft den watermeulen van de vrouwe int vlies, gestaen inde nieuw stadt by het Oostershuys,

Int selffste jaer, den 25 july, soo sterff te weenen in Oostenryck den keyser Ferdinandus, Carolus den 5 broeder; ende Maximiliaen synen outsten sone wirt keyser gecoren.

[p. 60]

In desen tyt graeffden die droochscherders tot Antwerpen die vesten aen de kipdorppoorte om dat die engelsche laeckenen gebannen waeren vuyt gansch Nederlant.

In dat selve jaer, den 4 octobris, doen wirdt tAntwerpen op de merckt, voor het nieu stadthuys, eerst gejusticieert ende verbrant eenen vuytgeloopen vrouwen-broeder, die van theylich sacrament nyet en hiel; ende doe men de justitie doen zoude, dan quaemer groot ramoer als dat men daer soo zeer met steenen wirp daer den marckgrave metten schouteth ende dienaers moesten verloopen. Ende opten selven dach wirt tot Antwerpen tot haeren verantwoorden geroepen alle dese werpers, ende nyet comparerende, gebannen opten hals: ende wie eenige aenbracht soude hebben hondert gulden eens.

Op den 19 december doen wirt tot Antwerpen op de merckt eenen waele gericht die te vooren geworpen hadde met steenen doe men den vuytgheloopen monnick, van Brugge, branden zouden; ende desen was den eersten die voor het nieu stadthuys onthooft was; ende hy wirdt buyten op een radt geseth met veel steenen behangen.

Op den 9^e dach voor S^t Stevens dach voors. doen begost soo seer te vriesen dat men op Sinte Stevens dach over de Schelde tAntwerpen ginck, ende lach soo langhe toe tot tsanderdaechs naer derthien dach, dat nyet veel gesien en was. Ende men stonter met cramen op ende met tenten; ende men vercochter op spys ende dranck; ende van nieuwicheyt sach mender hout op clieven; loteryen, cleederen, ende allerley dingen riep men er vuyte, ende vercocht men; maer dat meer te verwonderen is, want van Rypelmonden reet men tot Sint Bernaers, ontrent ses weeken lanck, met waegens ende peerden met goet gelaeden, vuyt diversche landen, over tschelt gevaere: want het ys

[p. 61]

was eenen stadtsvoet, off 11 duymen dicke. Ende hier te landen syn veel menschen ende gedierten, boomen, cruyden van couden gestorven; maer in Zeelant, Artoys, ende ander landen, is groot gebreck geweest van hout ende bier, oock van soet water. In Duytschlant ende in Lombardyen syn veel wyngaerden bedorven ende vervrosen geweest. Oost ende noordoost syn alle de groote wateren ende rivieren vervrosen, soo dat die landen tegen dander oorlochden. Nota, tot Antwerpen gou doen een hondert mutsaerts dry gulden: ende het fasseelhout naer advenant; want daer en was geenen torff in menigen tyt te crygen, omdat die wateren al bevrosen waeren.

Item op dit selve jaer, den 17 january, op sinte Anthunis dach, doen wert tAntwerpen op te meerebrugge, voor Oostenryck, gericht meester Ghilleyn, die tot Antwerpen 31 jaer buel geweest hadde: dese wirt zeer gepynt, maer hy en leet nyet; nochtans moeste hy sterven, want hy inden haet van de gemeynte was, ende wirdt onthooft op eenen hoensdach (sic) van den buel van Brussel; ende wirt begraeven te Predicaren.

In dit selve jaer, op ten 27 february, wirt d'ierste misse van den heyligen Geest zeer solemneelyck in nieuwe musicq gesongen op dnieuwe stadthuys; ende was soo verre gemaeckt dat men op ginck dingen, want op den selven dach weeser men vonnissen op van rechte.

In dese maent quamen de engelsche lakenen weder vuyt Engelant in dese Nederlanden, want daer was bestant gemaeckt drye jaeren lanck.

Corts daer naer wirt tAntwerpen vercocht d'out stadthuys ende affgebrocken: alsdoen wirt de suyckerruye overwelfft, daer veele nieuwe huysen op geseth wirden.

Item anno 1565, den iersten may, doen wirt tAntwerpen

[p. 62]

de nieuwe kipdorppoorte, die lange begonst hadde geweest, op gemaeckt met die steenen brugge. Ende de Austruweelsche poorte wirt alsdoen oock nieu gemaeckt: dese hadde de stadt gecocht te Gendt, staende aen het casteel te Gendt.

Int selve jaer, den 20 may, doen was te Brussel den intre van den ouden hantboghe dat zy haelden te Liere, int jaer 60; ende die van Antwerpen hadden nu den oppersten prys van het schoonste incomen, ende oock van het verste versueck.

Noch in junio, te Sinxen, was tAntwerpen, te minnebroeders, het groot provinciael capittel, daer menich Minnebroeder quam vuyt verre landen als van Jerusalem, vuyt Griecken; ende gingen al te saemen in de processie; maer den Guardiaen van Antwerpen, heer Puppyn, wert generael minister van de Nederlanden.

Item den 6 juny, op ten omganck avont, smorgens, ten 6 uren, is tAntwerpen groot onweder geweest, alsoo door den blixem ende donder affgeslaegen werdt een groot deel van den thooren des rycx gasthuys met schalien ende mueren.

Den 19 juny doen kwamen tot Antwerpen in seer triumphantelyck de rethoryck camer van de goudbloeme met den oppersten prys van het haechspel, dat sy te Brussel met rethoryck-spelen gewonnen hadden.

Alsdoen quamen oock mede de schutters van den ouden hantboge, met haeren prys van het schoonste incomen, ende metten prys van het verste versueck, gewonnen te Brussel in Brabant.

Op desen tyd ginck Joacht Ackers van Antwerpen tot Bergen op Soom op stelten, eenen voet van der eerden, op éénen dach, gaende ende comende alsoo weder tot Antwerpen; ende wandt daer zeer veel mede.

[p. 63]

Op den 14 july doen werden buyten Antwerpen op het galge velt, 2 jonge straetschenders geraeybraeckt op den richtberch, dwelck was seer deerlyk om sien, want het eerste tAntwerpen was; ende in hondert jaeren aldaer noyt gesien en hadde geweest.

Dese straetschenders hadden by nachte eenen pachter synen mantel affgenomen, hem quetsende int hoofd met eene byle, snachts, doen hy met licht thuys gaen soude, waer hy corts daer naer aff stierff; ende dit gebeurde aen de minnebroeders poort.

In dit selfde jaer, den 12 augusty, doen wert tAntwerpen een nieu straete begonst in de Meire, tegen over die vrouwen broeders clooster, vuytcommende inde straete van de nieuwe borsse; ende wert geheeten de meystraete om dat heer Geert Grammeye die erven van mynheer Straelen gecocht hadde, met die huysen daer op staende.

Den iersten septembris, doen wirt buyten Antwerpen den principaelste straetschender oock geraeybraeckt op die selffste plaetse; want hy met die 2 voorgaende op tfeyt gevangen was. Dese hadden 8 mael seer gepynicht geweest, maer noyt een woort gesprocken, noch voor noch naer, dan in de vierschaere: doen hy verwesen was doen leet hy allemael gelyck dander gedaen hadden.

Den 15 september is den haen van onser L.V. thooren affgedaen om hermaeckt te worden, want hy verroest was, ende en woude nyet draeyen. Desen haen is lanck 3 voeten 5 duymen; maer zwaer 33 pont coeper. Desen haen wirt binnen 8 dagen weder op gesedt, want men alsdoen met eenen den thoren versach van tgene dat er gebrocken was.

Alsdoen wirt die hoochde van den thooren gemeten gedrae-

[p. 64]

gende van boven tot beneden tot 417 voeten steenworps; alsoo madt hem een steenhouder.

Item den 23 september doen hulde mynheere Anthunis Verstraelen, alsdoen borgemeester van Antwerpen, Dambrugge ende Mercxem, als heere daer aff met groote triumphe.

Den lesten september doen wirt in Borgerhout geëedt die rethoryck camer van die violieren schilders van Antwerpen.

Op ten selven dach, ende daer naer, dan wirt buyten Antwerpen, achter op Sinte Willeborts velt, eenen wint meulen vervuert van eenen vlaminck, met instrumenten van houtte rollen, geheel staende met muele steenen, zeylen, royen, soo sy gemalen hadde. Desen meulen hiet den tuymelaer, ende wirt vercroyen over alle de velden tot op den Dambrucxen steenwech op eenen hoogen meulenberch.

In de selve maent doen geschiede tAntwerpen een wonderlyck werck ten huyse van eenen rycken coopman, geheeten Pauwels van Dale, heer van Lillo; dese hadden in den dieren tyt van desen jare soo veel corens alsoo dat den solder gesoncken is, ende het coren is door die gelasen op de straete vuyt geloopen, hier om is groot rammoer geweest onder die quaede gemeynte van Antwerpen.

Item den 4 octobris was d'ierste vieringe tot Antwerpen op het nieu stadthuys, ende men ginck processie generael met den heyligen Sacramente, luydende die groote clocke, om die victorie wil, dat den Turk van Malta getogen was, daer hy groote schaede aen syn armaede leedt; want hy daer wel dry maenden voor gelegen hadde, maer met schaede en schande heeft moeten vlien.

Den 20 october wiert by der sterkenen buyten Antwerpen eenen ballinck gehangen; dit was eenen ouden man van 75

[p. 65]

jaer, hebbende een cael hoot ende eenen grysen baert: dese hadde tAntwerpen geweest deeken ende ouderman van de wevers ambachte; oock hadde hy geweest knaepe ende rentmeester van den heyligen gheest in onser L.V. kercke, daer aff hy veel gestolen hadde, (als men seyde) waeromme hy gebannen wirt 12 jaer lanck op de galghe, maer naer dry jaeren quam hy weder, waerom hy sterven moeste.

In dit selve jaer den 21 february op ten vetten donderdach^(*), soo quam tot Antwerpen een groot vet vercken, wegende levendich 700 pont: dit quam vuyt Vlaenderen, daert 2 jaer gemest hadde geweest met soete melk ende terwen bloeme, en dit sach men levendich op tvleeshuys om eenen halven stuyver.

Corts daer naer in deselve maendt quam tAntwerpen een schip aen vuyt Indien ende Canarien, dat in hadde een wilt wyff met haer kindt, diese gevangen hadde daer te lande int geberchte, al naeckt synde, eetende nyet dan menschenvleesch; dese sach men oock tAntwerpen om gelt.

In dit selve jaer van 1565, den 5 april, ende was svrydaechs voor pallem sondach, doen waerender vergadert sommige heeren vanden gulden Vliese ordene, als mynheer van Hoorne, comte dEgmont, de prince van Orangnien, mynheere van Bergen, mynheer van Hoochstraeten met Monteny, noch sommighe edel heeren ende smalle jonckheeren, om over te geven een requeste aen Madame de Parma, gouvernante van dese Nederlanden. Van dese conspiratie heeft heer Hendrick van Breederoode, heer van Vianen, de principaelste capiteyn geweest die de heeren van der oorden daer toe gebracht heeft, met haer adherenten.

(*) Dat was donderdag voor vastenavond; en niet Witten donderdagh; immers paesschen kwam dan den 14 april.

[p. 66]

Desen Breederoode is op de selven dach als boven gecommen tot Brussel, int hoff by Madame, gecompareert synde wel met 300 edelmannen die malcanderen eede gedaen hadden om dese saecke; ende Breederoode heeft Madame die request int walsch gepresenteert met een relaes te doene.

Ende dit waeren de principaelste articulen van de requeste; in den iersten dat des conincx vassalen zeer ootmoedelyck begeerende waeren aen haere excellentie dat se woude impetreren aen de conincklycke Maj^t te nyete te doene alsulcken inquisitie van Spangnien te brengen in dese Nederlanden, om seekere inconvenienten die daer souden mogen aff comen.

Item dat die Majesteyt wilde modereren alsulcke placcaeten ende mandementen, oock te nyete doen, die heer keyser Carolus, syn vader (die hy geconfirmeert hadde) gegeven hadde tegen die sectarisen ende oproerighe ketters; alsoo dat men nu voortaen schorssen sou yemanden te vangen off te justicieren en zoude, aengaende het geloove, al waert dat saeke yemant oock gedoopt waere, totter tyt toe dat de geheel staeten vanden Lande ander middelen gesocht hadden om de ketteryen te verdryven. Want de heeren van den Lande saegen dat alle die gemeynte oproerich wirt door het seggen van de Spaensche inquisitie hier te brengen met de nieuwe Bisschoppen. Hierom isser grooter twist ende tweedracht gecommen tusschen die ander heeren vander oorden, met den ganschen edeldom van geheel Nederlant ende steden; alsoo dat comte de Barlemont, een heere van den vliese, heeft desen smaljoncker Breederoode, met alle syn adherenten, genoempt guesen. Dit woordt heeft dese compaignie verstaen dat hyse noempde guyten offrabauwen al t' saemen te wezen. Waerdoor dat se hebben doen maecken alle haere cleederen ende lange mantels op syn duytsch,

[p. 67]

al van minnebroers grau, hebbende aen haere syde een houten schotel met een cnop, daerse, als die rabauwen plegen, hebben vuyt gedroncken, ende oock vuyt een houten flessche, roepende voor haer advys: Vive le Gheus!

Dese schotelkens mette fleskens hebben oock begonst te draegen den gemeynen man binnen Antwerpen ende elders, aen haer bonnetten, hoeyen; sommige hebbender oock vuyt gedroncken op maeltyden, bruylofften, en banketten, roepende al tsamen seer luyde: doet bescheet, Vive le Gheus!

Hier naer den 11 april voor paesschen, hebben oock ander landen als Hollant, Zeelant, Vlaenderen enz. deurgelycke requesten gepresenteert aen Madame, ende overgeven, tegen die nieu bisschoppen van dese Nederlanden ende Spaensche inquisitie; oock om die justitie te schorssen.

Hier op heeft Madame met haere secreten raedt geantwoordt dat dit in haerder macht nyet en was te doene, maer dat sy aen die Maj^t schryven soude, ende haer vuytterste beste doen soude, om die Maj^t te verwillighen tot het versucke van de remonstranten deser requeste, par salvo dat de remonstranten een vast propost ende meynighe hebben, nyet nieuws te willen voorstellen in de oude religie, maer die te conserveren ende beschermen met alle haerlieder macht.

Item anno 1566, het welck men doen hiet het jaer van wonder, om die grouwelycke veranderinge die men sach in het oude kersten geloove, ende die groote muyterye dier gebeurde onder den adel, met oock oproerige ende quaetwillige gemeynte die naer paesschen, inden april, tot Antwerpen, Brussel, Leuven, Mechelen, enz. menichwerff hebben snachts ghestroyt boecxkens achterstraeten, inhoudende veel vermaningen tegen de spaensche inquisitie; noch hebbense alsdoen

[p. 68]

menich geschrift geplact op kerckdeuren, ende hoecken van de straeten, inhoudende veel schampen tegen den cardinael van Atrecht, Gravelle, ende den geestelycken staet, versierende groote luegenen; oock int openbaer brengende veel secreten van den lande, als van Spaengnien, Duytslant, ende Brabant.

Int selve jaer, tsmaendaechs naer paesschen, den 15 april, was over het veer, in Vlaenderen, by Antwerpen, al ten grooten brant van haers selffs vier comen.

Op ten 22 mey hebben die oproerige sectarisen eerst begonnen te preken buyten Antwerpen, by der stadt, int bergen bosch.

Binnen desen tyt isser weer eenen anderen prochiaen opt Kiel commen preken, genaempt heer Frans, oock eenen confessionnist; maer naedemael dat hy eens off tweemael gepreckt hadde, heeft hy meer volck gecregen vuytter stadt, dan den eersten: want men seyde dat hy vuyt die confessie van Ausborch preckte; waer door hy corts cesseren moeste.

Op den 13 juny, op theylig Sacramentdach, hebben sommige sectarisen haer anderwerff vervoordert sdaechs te precken tAntwerpen by der stadt, int bosch van Beerschot; ende daer waeren wel 400 persoonen vergadert.

Maer den 24 juny, op sint Jans Baptista dach, hebben haer die sectarisen, calvinisten stouter, naeder de stadt van Antwerpen, vervoordert te preken dan te voore; want sy quamen alsdoen precken opt dLaer, achter Borgerhout, int franchois; ende den predicant hadde te Parys geweest een advocaet, ende was van daer gevloden om syn bancqueroete; daer liep veel vuytter stadt, al meest walen, 600, die de predicatie hoorden.

tSaterdaechs den 29 juny, op S^t Peeters en Pauwels dach, hebben die heeren met malcanderen raedt gehouden tAnt-

[p. 69]

werpen, wat raedt dat men mochte vinden om dese predicatie te muegen beletten; want die borgers nyet op en hielen ter predicatien te gaene; want dien dach souwer opt laer 2 precken, eenen int waelsch, ende den anderen int duytsch, de calvinus leere.

Doen werter gesloten voor dierste reyse, dat men elcke reyse aende poorte wacht setten soude, 20 oft 40 sterck, van ingesetenen borgers, om nyemant te laeten passeren, na die predicatie toe van dlaer.

Item opten selven dach, smorgens vroech, heeft men tAntwerpen een gebodt gedaen van der stadts wegen, dat nyemant buyten ter predicatien gaen en soude; maer dit gebodt nyet achtende, hebbender van stonden aen meer dan 1500 gegaen ter predicatie; dyergelyck oock tsanderdaechs, op den sondach, gincker noch meer, met haer palm-boeckxkens, ende andere met brieven, off schampinge, refereynen, beelden, schilderyen, tegen de misse, paus ende geestelycheyt, om die aldaer te vercoopen, al wast saeke dat die wacht aen die poorte stondt; sy lietense al passeren, sommige met haeren cost, dranck mede draegende smorgens, om dat sy tsachternoens oock haer sermoon nyet versuymen en souden; want doen preckte men daer een int walsch ende 2 in nederlants-duytsch.

Int selve jaer, den iersten july, heeft men tAntwerpen affgepubliceert, van der stadts wegen, dat een yegelyck int geschrift overbrengen soude alle vremdelinge inde borgers huysen logerende, ende dat alle herbergiers tsavonds op stadthuys, int geschrift, met naem en toenaem, moesten brengen wie sy dien nacht logeeren soude, opte pene van 12 guldens.

Dynsdaechs den 2 july, op onser L.V. dach, smorgens, soo las men noch een gebodt aff van thoffs wegen, dat nyemant

[p. 70]

hem meer vervoorderen en sou ter predicatie te gaene, op de verbuerte van syn poorterye van Antwerpen, ende noch daer en boven arbitralyck gecorrigeert te worden. Dit plackte men op de kerckdeuren, poorte van der stadt, om dat hem nyemant van ignorantie excuseren en soude.

Dit nochtans nyettegenstaende hebbender noch stercker ter predicatien gegaen, met menich duysent, dant oyt te vooren gedaen was; maer tsachternoens, int beginsel van de duytsche predicatie, is onder hunlieden een beroerte gecomen schietende aff een stinckroer, doen den predicant met een gedruysch op den stoel quam, soo meynden die andere die van voor stonden dat sy verraden waren.

Int doene van de predicatie isser noch een gerucht gebeurt door schieten van sommige Italiaenen, die te peerde waren gecomen, soo dat se soo verveert waeren datter een van den boom viel brekende syn been, dander verloren hun cappen, mantels, huycken ende schoenen, enz.

Duer dit ramoer der duytscher predicatie hebben die van de Waelsche predicatie aff geschoten hen stinckroeren, die sy onder haer mantels hadden ende cleeren, meynende als verraden te syne.

Item op den 5 dach july, svrydaechs, syn die poorten tot Antwerpen smorgens gesloten gebleven tot 8 uren toe, ende daernaer gingender maer 2 open, te weten Sint Joris poorte ende de roeypoorte: de reden en wist men nyet waerom.

Op den selven dach, svrydaechs ten 9 uren, ist brant geweest tAntwerpen int Lombaertstraetken off bedtstraetken, tot eenen schrynwerker; ende is verbrant geweest gansch syn huys door dat vier dat inde spaenderen quam, alsse dlym smilten zouden opten solder. Daer door isser groote beroerte geweest

[p. 71]

onder dat volck, op den noene, meynende dat de stadt verraden was, want sommige rabauwen riepen: slaet doot! slaet doot! maeckende groote beroerte onder het volck, inde straeten ende principaelyck op de hoender-merckt; soo dat men de huysen al sloot, soo datter een groot gedruysch van volck geloopen quam, twee mael, door vreesen dat ment al vermoort hadden, dronghen de tweede reyse die kerckdeuren aen die zuytsyde van binnen toe, met die sacristyn deure, daer veel cappellanen in waren; maer dit gerucht verginck haest, om dat op den middach was. Maer omtrent 3 off 4 uren naer den brant, isser den steenen gevel van tverbrant huys gevallen, daer dry persoonen onder doot bleven syn, ende eenen, die arm ende beenen gebroken heeft, wert over doot int gasthuys gedragen, daer hy corts aff stierff. Op den selven dach, tsavonts, is binnen Antwerpen gecommen heer Hendrick Breederoy met graeff Lodewyck, synen broeder, item mynheer van Cuylenborch, ende met meer andere geusche heeren, gecleet al met minnebroers grau. Dese syn gelogeert geweest inde Cammerstraete, inden roeyen leeuw, daer blyvende thien daegen, verteerende daer groot geld met die Antwerpsche calvinisten.

Den 6 july, tsaterdaechs, isser tAntwerpen noch een gebodt van sconincx wegen gepubliceert, dat alle vagebonden hun versien souden vuytter stadt binnen sonneschyn, op lyffstraffe; ende dat hem nyemant meer vervoorderen en sou buyten ter predicatien te gaen op arbitralyck daer aff gestraft te worden.

Op den selven dach, tegen den avont, doen gincker tAntwerpen eenen quaeden roep van ruyter en voetknechten, die sy seyde dat men dien nacht in laten comen soude inder stad; hierdoor isser groot ramoer onder de gemeynte geweest, alsoo dat een yegelyck hem versien heeft in den dach van goed ge-

[p. 72]

weer ende wapenen, soo hy syn goed ende lyff beschermen woude; oock hinck een yegelyck dien nach een lanterne met licht voor syn deure, daer door verveertheyt wackten allen den nacht duere. Sommige vrouwen door groote verveertheyt creghen misval van kinde, en sterven daer aff, met oock sommighe meysens. Veel cooplieden wilden met haer goet vertrekken; maer het werdt van de stadts wegen verboden nyet te doene, dan die vagebonden.

tSondaechs den 7 july, smorgens, hebben die quaetwillighe sectarisen veel stercker op tselver laer ter predicatien gegaen, wel versien synde van wapenen, als stinckroeren, zwynsprieken enz.; want alsdoen precte den duytschen predicant, al wast saeke dat voornoen sterekelyck regenden. Maer tsachternoens op ten selven dach, hebbender haer noch meer vervoordert ter predicatien te gaene, met geweer; want doen precten den franchoys ende den duytschen predicant, die smorgens oock gepreckt hadde.

Op ten selven tyt, ontrent 3 uren, isser tAntwerpen gecomen, inde minnebroers kercke, eenen droncken cleermaeker, ghenoempt Hercules: desen heeft luyde geroepen Vive le Gheus! ons isser noch meer! Waer door dat die luyden inder kercken wesende seer vervaert geweest hebben, soo datter sommige ter kercken vuyt geloopen syn, verliesende haer mantels, bonnetten, huycken, schoenen enz. Desgelycken heefter oock smorgens ramoer in Sint Jacobs kercke geweest, onder het sermoon, van eenen godts-verrader die een arme vrouwe inde kercke vangen woude, om datse allemoese badt.

Binnen desen tyt soo is tAntwerpen den breeden raedt dickwils vergadert geweest, om te consenteeren crychsvolck van thoffs wegen inde stadt te laeten comen; dwelck die gemeynte

[p. 73]

nyet en wilde consenteeren, maer antwoorde dat sy machtig genouch waeren, met den prince van Oraengnien, haeren borchtgraeve, die stadt te bewaeren tegen alle inconvenienten dier souden int stadt mogen gebueren. Alsdoen heeft oock den breeden raedt gesloten datter geen vremdelingen meer aende vyff lantpoorten waken en souden, maer datter daer aen elcke poorte souden waken 40 ingesetenen borgeren, ses uren lanck, ende dat op die 13 bruggen inde stadt, als die loockbrugge, ysere brugge, Sint Jans brugge, enz. welck die stadts sercken hieten, inden dach syn souden oock 40 ingeseten om te waken.

Den 8 july, smaendaechs snachts, isser tAntwerpen weer groot ramoer geweest door sommige die vuytgaven datter ruyters ontrent Antwerpen commen souden, waer door dat die wakers alle die gemeynte snachts opgeroepen hebben, om lanternen met licht voor haer deuren te hangen, ende elck met syn geweer in syn duere staen souden, goede wacht houdende.

In dese weke heeft men op diversche plaetsen buyten gepreckt, als buyten Brussel, Mechelen, Liere, enz.; maer te Bergen op den Zoom heeft in een schaepscoeye gepreckt eenen armen lynen-wever; dese hieten doctor Spoel. Item noch heeft men gepreckt buyten Gendt, by Hoochstraeten, te Turnhout, te Gheele, enz.

Op den 14 july, tsaterdaechs naer den noene, is heer Breederoy, met alle syn guesen vuyt Antwerpen gereden, tot Roye op den dries, te gemoete den prince van Oraengnien, oudt Borchtgrave van Antwerpen, ende is tsavonts binnen commen, als defenseur, wel by de 300 peerden, meest al van de ghues volck, met sommige borgers; ende om dese incompste te siene, is meest die halve stadt buyten geloopen, ende in alle straten daer de prince passerende was; waer door dat de prince zeer

[p. 74]

verwondert ende verslaghen was; want doen hy te Berghem ende op die keysers brugge quam, riep men al: Vive le Ghues! dwelck de prince van Oraengnien nyet wel en nam.

tSondaechs smorgens, den 15 july, hebben die sectarisen, ende sommige treffelycke borgeren van Antwerpen, stercker dan oyt te voren, gegaen op dbuysbeken-laer, ter predicatien met geweeren ende busschen, want men aldaer preckten int walsch ende 2 int duytsch, tegen den geestelycken staet, die seven sacramenten, misse, beevaerden, afflaeten des paus ende tegen doude roomsche religie. Waeromme dat groote wachte gehouden hebben die calvinisten, met lange roeren, in alle straten en alle hoecken van het laer, hebben se beset ende beschanst met straetwagens, buytenwagens, peerdevolck, op datse nyet verstoort en souden worden, want in die stadt waekten die borgers aen alle poorten, op alle binnen bruggen, meer dan 300 persoonen sterck.

Diesgelycken precten sy opden selven dach aldaer tsachternoens, ende telcker reysen brachten sy haer predicanten tusschen 12 peerden nae den preckstoel; maer eer sy begonsten te precken songen sy eerst diversche duytsche psalmen.

Smaendaechs smorgens, den 16 july, op tscheyden der apostelen dach, hebben sy wederom al eeven sterck op dlaer ghepreckt, al hadde de prince van Oraengnien gheerne ghehadt dat syt gelaten hadden; maer hem nyet willende obedieren, als borchgrave van Antwerpen, soo heeft den duytschen predicant vervoordert op dlaer te trouwen, cleyn eerstgeboren kinderkens te doopen int duytsche, met gracht water, anders geene ceremonien van sout, heylige olie, off chrisma daer toe besigende, dan seggende tegens het knechtken: Abraham, ick doope u, inden naem des Vaders, des Soons, ende des heyligen

[p. 75]

Geest; tegens dmeysken, dat Sara genoempt wort, desgelycks; maer den petere en metere gaff hy goet onderwys vanden doop.

Den 16 july, doen heeft die prince van Oraengnien tAntwerpen, als borchtgrave van de stadt, doen vergaderen den breeden raedt van den ambachten, inde welcke hy selver het vuytspraeke ghedaen heeft vuyt den naem des conincx van Spaengnien en thoff van Brussel, om een middel te vinden die buyten predicatien te verbieden, op dat se mochte cesseren; maer den breeden raedt en heeft hier op terstont nyet connen geantwoorden die prince. Waerom den prince haerlieden deliberatie gegeven heeft te beraeden, elck met syn oude dekens yegelyck ambacht, totten 19 july; hier en boven heeft den prince, lants raets wyse, doen ontbieden alle die schutters gulden, tot 6 toe, met die drye rethoryck cameren als die violieren off schilders, olyfftack, goude bloem camers. Item die gulden van den heyligen sacramenten loff, van onser L.V. loff, die aelmoesseniers; om al tsaemen hier op goeden raedt te mogen vinden; item noch diverschen natien.

Item den 19 july, is den breeden raet anderwerff vergadert geweest, om haer meynige te verclaeren; soo hebbense door haeren nieuwen pensionaris, M^r Jan Gillis, doen seggen als dat haer die saeke te swaer was om te mogen ordineren, maer dat sylieden haer submitteerden onder den gemeynen lantraet ende die heeren van der ordenen, aengesien dat men nyet alleen buyten Antwerpen en preckten, maer buyten en binnen allen landen, steden, dorpen, ende vryheden, ende meestendeel in Vlaenderen.

Den 20 july, tsaterdaechs, doen hebben alle wyckmeesters vuyten naem des prince, ende haerlieden hondersten man, laten weten haer thienden lieden, item die schutters knapen

[p. 76]

van de 6 gulden hebben omgegaen tot haer ondersaeten, oock van stadts wegen, dat nyemant van haer huysgesin, sy selve, haer maetschap, meer vervoorderen en sou buyten ter predicatien te gaen: waer vuyt in de stadt grooten twist ende haet en nydt quam tegen den geestelycken staet ende religie; alsoo dat nyemant van haerlieden ombespodt in eenich geselschap off over straete gaende, blyven en mochte. Maer dit gebodt noch veel min achtende, hebben den 21 july, stercker op tlaer ter valscher predicatien gegaen, met alderhande wapenen, geschut, pensier ende harnasch, soo te peerde als te voete.

Noch hebben die machtichste van sommige borgeren als Ryselaers, Dornickers, enz., gehuert veel volck om die wacht met wapenen te houden opt laer ende rontom, wel 2 mylen der predicatie, om dat se nyet verstoort en souden worden int sermoon. Een yegelyck van dese wachters gaven sy elcke reyse 10 off 12 stuyvers sdaechs, als men preckten; alsoo dat elcke van haer predicatien wel stont op 4 off 500 guldens, alsoo men doen gemeynlyken tAntwerpen seyde.

Den selven dach, smorgens naert laere sermoon, heeft den predicant anderwerff gedoopt ende getrouwt; hier en tusschen synder twee minnebroers vuytter stadt naer Duerene gegaen, door midden van de drye predicatien, maer nyemant en heeft haer yet misdaen, dan sommige van de wachters hebben se geleyt vuytten volcke op den rechten wech; nae die predicatie hebbense alt samen gesongen duytsche psalmen, ende gelyck haer roeren affgheschoten, in teecken van blyschappe, dat het sermoon voleyndt was, want hadde bynae 3 uren geduert.

Den 22 july, op Sinte Maria Magdalena dach, hebbense weer buyten op dlaer gepreckt, smorgens; ende daer is een ramoer geweest inde predicatie, door een borse te snydene. In dese

[p. 77]

weke heeft men tAntwerpen dickwils voor den Prince vergadert den breeden raedt, met allen die natien, guldens, om dese commotie van de buyten predicatie ter neder te leggen.

Noch int selve jaer, den 25 july, op Sint Jacobs dach, heeft men tAntwerpen geconsenteert dat heer Matthys, den 2 predicant van het Kiel, aldaer wederom zou preken inde nieu prochie kercke, diet te voren vant hoff van Cameryck verboden was, om suspitie dat hy ketterye preekte, daer in mengelende die confessie van Ausborch; maer dit nyet openbaer blyckende is wederom van sommige ontboden om daer te staen; ende doen hy als heden preckten hadden 4000 persoonen soo van de weth als andere van Antwerpen, die martinist off Luteranis gesint waeren; hierdoor isser groot opspraecke geweest hier tAntwerpen, door die gemeynte op den geestelycken staet, seggende: hadden die Papen den predicant opt Kiel laeten preken men zouder noyt buyten gepreckt hebben.

In dese maent hebben die sectarisen tot Armentiers met gewelt vuytter gevanckenisse gehaelt alle die gevangenen van den secters, met die herdoopers.

Noch in dese selve maent heeft die universiteyt van Toulours, in Vranckeryck, verstoort die Hugonisten ende Calvinisten predicatien; maer corts daer naer heeft de predicant Beza met syn adherenten een commotie inde stadt gemaeckt, daer se die meeste geestelyckheyt deerlyck gemartiliseert ende vermoort hebben off gedoot hebben.

In de selve maent hebben tot Leuven sommige clercken ende borgers kinderen, snachs gelaesen vuyt sommige kercken ende cloosters geworpen ende gewelt gedaen.

In dit jaer van 1566 hevet alsoo getempeerden oost geweest als in menighen jaeren te voren geweest is; ende alle die

[p. 78]

vruchten soo van coren terwe, wyn, enz., waren wel geraeckt.

Int selve jaer, den eersten augusty, isser by Antwerpen in Borgerhout, een kindt geboren van een meulders vrouwe, dat hadde voor syn voorhooft vel, gelyck een juffrouwe tompeledt (sic) met haer; ende achter en hadt geen hoot maer het hoot ginck achter open gelyck een sluytschotele, bedeckt met haer.

Den 7 augusty heeft eenen droncken cordewagen cruyer tAntwerpen aenveert een leeken minnebroeder, aen die dry candelaers, by den rooden leeu, ende heeft synen halsbant den broer om synen hals geworpen, willende hem binden aen die staecxkens staende aen onser L.V. kerckhoff doen ter tyt; waer door dat inde straete groot ramoer quam; maer den broer ontquampt, ende den anderen wert terstont gevangen van den marckgrave.

Den 10 augustus, smorgens op sinte Laureys dach, is opt Kiel gecomen ter predicatie van den 2^e predicant, heer doctor Cuverus, opper prochiaen van Leuven sinte Peeters, ende noch eenen met hem, vuyt haer eygen authoriteyt, gecleedt met eenen doorsneden colder, ende aen hebbende eenen langhen duytschen mantel. Desen doctor het sermoon hoorende, heeft int eynde van den sermoone, noch op den stoel synde, den predicant Matthys hem openbaer beripst met sommige articulen die hy doen gepreckt hadde; alsoo datse wat disputatien met malcanderen gehadt hebben: maer dat volck heeft groot ramoer gemaeckt, roepende slaet doot! die booswichters doot! die de predicatie hier comen verstooren: alsoo datter een van tween deerlyck geslagen werdt; maer sommige ander borgers hebben den doctor met syn medegeselle gedrongen met gewelt in een quaet huysken staende by de kercke, haer lieden borgende in een doncker kelderken, tot dat gepuf-

[p. t.o. 79]

BL 79.

[p. 79]

felt meest verschoten was; doen syn sy geleyt geweest opt speelhoff van Cornelis Schodt; maer tsavonts synse te water gevoert geweest by sinte Bernaers, daerse bewaert syn geweest tot tsanderdaechs, ende alsdoen naer Leuven gereyst.

Op ten selven dach tsavonts is tot Antwerpen, op de breedestraete, een groot rumoer geweest, om dat den schouteth eenen larist^(*) syn busse genomen hadde, commende vande predicatie; want geboden was metten breeden raet dat nyemant meer met eenich geweer ter predicatien gaen en zoude: nochtans heeft dese gegaen by een van die laristen capiteyn, ende meer hugonisten ende calvinisten, clagende hoe dat den schouteth van Antwerpen syn geweer genomen hadde: soo hebben sy den schouteth gedwongen te geloven dat hyt hun weer restitueren zoude, als hy oock dede, anders hadde daer noch grooter quaet aff gecomen^(**).

Binnen desen tyt hebben veel sectarisen vuyt diversche steden van Vlaenderen met grooter machte comen precken voor die stadt van Brugge, maer die van binnen hebben sommige van haer stadts poorten toegebollewerckt.

(*) Aldus genaemd van de plaets het Laer, buiten Borgerhout, alwaer de Ministers der nieuwe Religie hunne predicatien hielden. Zie boven, bladz. 68, 69, 72 etc.

(**) Het nevensstaende fac-simile bewyze hoe nauwkeurig wy het HS. gevolgd hebben. Wy laten hier dezelfde regelen volgen zoo als zy in de Leydsche uitgave (bladz. 80) zyn opgenomen: de lezer zal dus die uitgave met de onze kunnen vergelyken.
Op den selven dach savont, isser groot rammoer geweest op de Bredestraet, om dat de Schouten eenen Leerist syn busse genomen hadde, comende van de Predicatie, want het was geboden met den breden Raet dat niemant in der (Stad) met eenich geweer ter Predicatien gaen en soude, nochtans heeft desen gegaen by een van de Leeristen Capiteyn, en meer Hugonisten oft Calvinisten hem clagende, hoe de Schouten van Anvers syn geweer genomen hadde, soo hebben sy den Schouten gedwongen te geloven dat hy 't geweer weder soude restitueren, als hy oock dede, anders daer soude noch grooter quaet affgecomen hebben.

[p. 80]

Inde selve maent, den 13 augusty, doen werdt die wachte binnen Antwerpen stercker geset; want daer men te vooren aen de poorte maer met 40 en wackten, heeft men bewaert met honderden; desgelycks oock binnen der stadt, op alle brugge ende diversche plaetsen, ende hebben van de ryckste borgers capiteynen gemaeckt, honderste lien, ende toesienders, om dat die wachte te stercker gehouden soude worden; want den oppersten duytschen predicant van tlaer, doctor Hermanus genoempt, hadde hem vermeten, ende die calvinisten belooft den 15 augusty, op L.V. dach, binnen Antwerpen te preken in de nieu stadt.

Op ten selven dach wirt tAntwerpen, aen die roeypoorte, eenen wagen met harnasch van de wakers gehouden, ende en woudens vuytter stadt nyet laeten passeren: maer die heeren van der stadt sondender een corte roede, ontboden die wakers dat se den selven wagen souden laeten passeren naer Mercxem, soo daer te voren noch twee wagens waeren gepasseert: doen antwooorde die wachte die corte roede, dat syt nyet doen en souden, ten waeren dat hun tselve de prince van Oraengnien ontboot te mogen laten passeren.

Den 14 augusty, op onser L.V. avont Hemelvaert, snaechs ten 12 uren, wirt tot Antwerpen int huys van Aken, den prince van Oraengnien tydinghe gedaen, want hy daer gelogeert was, als dat Hermanus, den predicant vant Laer, smorgens precken soude binnen Antwerpen, aen het nieuw hessen wagenhuys, by de peerdemerckt, want den preckstoel was snaechs daer geseth. Als doen van stonden aen ontboodt de prince beyde die borgemeesters van Antwerpen, als Jacop Verheyden, binnen-borgemeestere, ende Hendrick van Berchem, buyten-borgemeester, met Hermanus den predicant, ende alle syn adheren-

[p. 81]

ten, biddende haerlieden dat sy smorgens, op onser liever Vrouwen dach, metten preckstoel gaen precken zouden op haer oude plaetse totter tyt toe datse antwoorde van Madame op haer requeste hadden, want se dat alle daghe zeer verwachten.

Den 15 augusty, sdonderdaechs smorgens vroech inden dageraet, op onser L.V. dach, heeft den borgemeester van Antwerpen doen vergaderen alle die guldenbroers van de ses cameren, elck op haer camere van stonden aen te wezen met haer harnasch aen, ende haer geweer. Item noch op ten selven dach smorgens, al wast saeken dat zeer reegenden, heeft doctor Hermanus, doort bevel van den prince, met syn calffsche laristen gaen precken buyten der stadt opt selver laer, wel bewaert synde met geweer, als pistoletten, hellebaerden, slachsweerden, enz, al wast saeke dat verboden was met geweer te gaen ter predicatien; maer naer die commotie van den wagen metten harnasch, soo heeft men die borgers, die aen de poorte de wacht hielen, bevolen een yegelyck met geweer te laeten passeren nae die buyten predicatie.

Op desen dach hebben die calvinisten ende sectarisen eerst begonst de beelden in der kercken aff te werpen ende berooven, in diversche steden ende vlecken tot het eynde van september toe, als tblyckt naemelyck ende rethoryckelyck gestelt een cort geschrift van dat men bedreeff in Hollant, Vlaenderen ende Brabant mede, in doochtstmaent als men 1566 schreeff in clooster ende menighe steden.

Den Autheur totten leser

Aensiet hier, leser, dit jaer maent ende dach
Dat men sach die religie staken,

[p. 82]

 

Dwelck was deerlyck om sien, o wee! o wach!

 

En voor devote herten een hert gelach:

 

Die verlieten haer cloosters en eygen daken,

 

Daer sy den heer dienden, bidden en waken;

 

Dit is sheeren bevel, ende Gods goet ingeven:

 

Godt wiltse vertroost van herten maeken

 

En naemaels verleenen het eeuwich leven.

Den 15 augusty, op ten dach van onser Lieve Vrouwen,
Sach men t'Yperen die beelden in stucken houwen.

Den 20 augusty syn die beelden verfoeyt

tAntwerpen, en van de ketters verstroot;

En den 17 octobris hebben sy het welffsel bestaen;

Maer met sommige est qualyk voor hun vergaen.

Te Middelborch moesten mans en vrouwen
Den 21 augusty tselver aenschouwen.

Ten daeghe voorseyt te Liere gebuert,
Dat men die beelden hun cleederen schuert.

tGeschieden op sinte Bartholomeus dach,
Dat men die beelden tot Delft affworpen sach.

[p. 83]

Leyden.

 

Te Leyden was dezelffste destructie zwaer

 

Den twee en twintigsten oogstmaent daer naer.

Ghent wirt, met kettersche practycken,
Den twee en twintigsten gedaen van gelycken.

Den 22 oogst is tselver, naer myn bediet,
Sommige kercken binnen Mechelen geschiet.

In den selver daghe als ick vernam
Verderff men die beelden t'Amsterdam.

Den 24 oochst wel getelt,
Syn die beelden tsHertogenbossch gevelt,
Om het selffste te doen een menigte gereet was
Den 10 octobris, wient lieff off leet was.

Vuytrecht sach ment haer oock gedooghen,
Ten voorschreven daeghe voor allemans oogen.

Te Dornick, op ten 24 dach voorsprocken,
Heeft die kettersche natie die beelden gebrocken.

[p. 84]

Valencyn.

 

Den 24 oogst door der ketters biesen

 

Moesten te Valencyn die beelden haer plaets verliesen.

Hier in is Hasselt oock zeer te beclaeghen,
Mits hy se beleet heeft en oock overwonnen:
Want een groote schade hebben sy geleden
Om dat sy naer den Bisschop niet wouden vraegen;
Maer hebben met wapenen tegen hem gestreden,
Dit hebben se gedaen thaerder grooter schaeden;
Want haer doen nyemant en stont in staden,
Al en hebben sy daer by geen sy gelaeden.

Den 28 april, als ick hem vernomen,
Is de gouvernante (ten was nyet te laet)
Binnen de stadt van Antwerpen gecomen,
Om te stellen die kerck in haeren eersten staet.

In dander palen, vlecken ende steden,
Ist oock meest aldus geraeckt,
dOutaren en beelden syn hermaeckt.
Die dit bestaen hadden, tsy wyffs off mannen,
Hebbent zeer deerlyck moeten becoopen:
Want sy worden gedoodt off verbannen,
Diet nyet en hebben konnen ontloopen.
Dit is den loon die daer naer volcht:
Overpeyst dit rypelyck, ick bidt u, vriendt,
U nyet meer op kercken off cloosters en verbolcht
Ende versindt altyt eer ghy begindt.

[p. 85]

Conclusie.

Daer syn noch veel steden, dorpen, jae landen,
Daer, thaerder schanden, tgeloove is vergaen,
Als in den Hage, Engelant met manden
Die beelden gebrocken hebben met haer eygen handen;
Gelyck oock te Weert hebben syt selver gedaen
Geset haer getouwen, ende geweven saen
In den tempel Godts, tsyn hunder trecken.
Hout op vant quaet, naer Godts vermaen,
En peyst om den dach als thert sal brecken.

FINIS.

Den 18 augusti heeft men tAntwerpen gehouden den gewoonlycken ommeganck, met die speelwagens, maechden enz.; maer die schutters van die ses guldens moesten int harnasch gaen gelyck sy eens sjaers plegen ten sincxen ommeganck; nu seyt men dat se gingen om de prince van Orangniens huysvrouwe, die opt stadthuys lach met haeren man ende edel vrouwen den ommeganck te siene; waerom al die schutters zeer costelyck gecleet waeren, sommige aenhebbende gheuse schotelkens met fleskens in de processie, waer in dat het beeld van onser L.V. ommegedragen wirt; maer hier op murmureerde ende blasphemeerde zeer het gemeyn peupel seggende: tis al affgoderye dese processie; roepende oock int openbaer tegens tbeeld: Maeyken, die vuytdraechster, dit is uwen lesten feestdach, want men zal corts met u mosschelen zieden: andere schelmen meer diergelycke hebben zeer vileynichlyck aengesprocken den geestelycken staet, alsoo dat men duchte dat die processie nyet voleynde en zoude zonder eenige confusie ende oploop.

[p. 86]

Den 19, smaendaechs smorgens nae den ommeganck, is den prince van Orangnien, heer Willem, van Antwerpen getrocken naer sinte Bernaers by den Abdt, heer Thomas Thielden, om alsoo te reysen nae Brussel, om te besien wat antwoorden die guesen crygen souden van die gouvernante op haer requeste, als men doen seyde.

Op den selven dach nae den noene, onder de vesperen, isser in onser L.V. kercke tAntwerpen gecomen eene overlaeten, ende heeft daer gestaen precken openbaer op ten preckstoel, schimpigheyt tegen den geestelycken staet; maer daer is eenen schipper op den stoel geclommen, ende heeft desen predicant met gewelt van den stoel gestooten, alsoo datter groot ramoer inde kercke was, vreezende eenen oploop.

Op den 20 augusty, sdysdaechs nae die vesperen, isser tAntwerpen een groote vergaderinge geweest in onser L.V. kercke, van guyten ende quade rappalie, om dat Mariën beelt snoenens boven op haer plaetse gesedt was, schimpende zeer den geheelen achternoene ende maekende veel hoopen van volcx ontrent onser L.V. choor, aen dwywater-vat, aen docxael, int midden van den bueck van der kercken: dit vernemende die marckgrave is met syn hellebaerdiers inde kercke gecomen, haer daer willende doen vuyt gaen; maer den hoop was te groot, alsoo dat ontrent het loff den hoop van dit canalie alsoo wies dat de marckgrave hem versach; waer door datse haer meer verstouten, ende voor het loff, aen het wywater-vadt, begonsten psalmen te singen met grooten hoopen.

Corts hier naer is doctor Hermanus, als de principaelste Calvinisten predicant, met sommige van syn adherenten inde kercke gecomen, ende hebben begonst te roepen: Vive le Gheus! Vive le Gheus! doen is den voorsc. doctor op den preekstoel gegaen

[p. 87]

om te precken; soo hebbense altsaemen, die inder kercken waeren, met luyder stemmem psalmen gesongen, ende Hermanus voorts in syn sermoon gaende heeft zeer veel gepreckt van de affgoderye, expresselyck gebiedende dat men alle die beelden, figueren, chieraet van der kercken, omverre smyten soude, dwelck terstont aen onser L.V. choor begonst wirt: ende en lieten nyet aff voor dat syt al bedorven en gestolen hebben dat inder kercken was, soo dat sy nyet alleen onstucken en smeten die beelden, maer schandelyck tracterende die sacramenten der heylige kercke, als omver ghietende het heylich olyssel, daer mede smeerende haer schoenen, om het silver wil, dat sy staelen. Item het heylich sacrament des autaers, dat met voeten tredende, seggende: siet, dit is den papen Godt. Noch hebben sy omver gheworpen die heylige vonte des doopsel.

Item Hermanus heeft selver genomen dat heylich besnydenisse, alsmen seyde, dat menich hondert jaer aldaer in grooter weerden gehouden is geweest; maer oock alle die heylige reliquien, inden hoogen choor staende, en vergulden ciborien; oock die casse die men in de processie plach te draegen, vol van heylige reliquien, hebben sy teenemael tot nyet vernielt; als doen hebben sy oock gestolen alle die juweelen van der kercke, ende met sacken wechgedragen, als kelcken, ciborien, silveren cruycen, gouden ende silveren choorcappen, karsuyvelen ontwee gesneden en bedorven, lywaet, toortsen: die almoeseniers kiste hebbense opgebrocken met gewelt, nemende daer der armen gelt, met oock alle den offer van der kercke, met secrete brieven, reeken-boecken van der kercken, diese vonden hebben inde paeycamer met alle het silver werck ende juweelen van der kercken: dese camer heeft opgesmeten een craen-

[p. 88]

kindt van Antwerpen, met eenen grooten smeehamer, daer op wel tweewerff gewelt doende, eerse daer in costen, want het was eene ysere duere, als men noch sien mach: sy hebben oock menich stuck metselryen, altaeren van costelycken steen gevroecht, ontstucken gesmeten ende bedorven, als het heylich Sacramente Autaer, gemaeckt al van marmer albast, ende toetsteen, die menich duysent guldens gecost hadde, ende wel 40 jaeren over gewrocht was, ende nochtans nyet volmaeckt.

Item die meerschen Autaer, oock al van albast, totten welffsel toe, daer nyet een stucxken heel aff bleven is, maer totten gronde ontwee gesmeten, ende ganschelyck gestolen.

Noch hebbense vernielt den prochiaen Autaer, met het heylich besnydenis autaer, al van gesneden steen, alsoo constich als men int landt sou connen vinden, met oock de metsers Autaer, ende oock docxael; hier en boven hebbense noch inde selve kercke menige constighe ende costelycke schilderyen, van diversche excellente meesters, gedestrueert, als het heylich taffel, gemaeckt van M^r Quinten, die hemelvaert van onser L.V. inden hoochen choor, gemaeckt van Frans Floris, van den naem Jesus, ende meer andere taffereelen zeer excellent, want haer vreetheyt en namp geen respect nerghers aen, want se oock bancken, gestoelten, sittens, kisten, dueren, sloten ontwee smeten, soeckende al gouwe en silvere gemunte affgoden in haer borsse. Oock hebbense bedorven ende gans te niete gedaen die schoon sangboecken, ende ander boecken der kercken, menich hondert gulden weert synde, met noch drye schoone orgelen; ende die lieden liepen al met die pypen al blasende achter straeten, die malcanderen vercoopende om spellen.

Die destructie, die de calvinisten daer binnen 5 off 6 uren

[p. 89]

gedaen hebben met haer dieverye, en waer niet mogelyck te schryven, noch die schade met eenich gelt te gelycken. Als se nu haer verwoetheyt ende diverye hier versaet ende volbracht hadden, soo syn die overste bevelhebbers van Hermanus den predicant, die oock mede daer by was steelende, als oppercapiteyn, voorts gegaen in alle die vyff prochie-kercken, cloosters, cappellen, godtshuysen, tot die biddende ordenen, en hebben dien selven nacht overbracht met het selve te doen; hier hebbense die religieusen, alsoo wel vrouwen als mans persoonen, groote quellagie en druck aengedaen, jaegende haerlieden al tsamen vuyte cloosteren, beroovende al datse daer vonden, jae speck, gesouten vleesch, keerssen, vedt, lywaet ende juweelen; staeken haerlieden wyffs al in sacken; maer dat se nyet mee en conde draegen, als meel, coren, daer liepen sy met voeten over, ende het rappalie deder syn gevoech inne: den wyn, bier, alsse sadt genoch gedroncken hadden, lieten syt inden kelder loopen; aldus liepen sy droncken achter straeten met gestolen tortsen, keerssen, den geheelen nacht daersy wesen wouden, roepende al tsaemen: Vive le Gheus! haer nyet hebbende als kersten menschen, maer erger dan turcken ende sarasynen.

Dese destructie en heeft nyemant vande weth wegen beledt, want die heeren hielen haer al tsamen op het nieuw stadthuys, vreesende datter noch yet anders quaders aff comen mochte; noch oock die schutters, die al int harnasch op de merckt stonden met die borgers wacht in die straeten staende, en hebbent oock nyet beschut; want daer was van te vooren een ordinantie van der wachte gemaeckt, dat gheen borger hem moeyen en sou, op syn poorterye, wat rumoer hy hoorde off sach, sonder consent van den prince van Orangnien; nochtans hebbender geweest sommige goede catholicke borgers, die de

[p. 90]

canalie schudden wouden inde wycken ende straeten, nemende haer aff sommige juweelen; maer die quaetwillige overvielen haer, alsoo datse het gespuys moesten laeten passeren off anders soudense doot gesmeten hebben geworden van die calvinisten.

tSanderdaechs smorgens zeer vroech, tswondaechs den 21 augusty, is die canalie weder in onser L.V. kercke gecommen met grooten hoopen, ende hebben weer begonst te smyten datse snachts noch geheel gelaeten hadden, en hebben tschoon cruycificx opt docxael staende voorts met zeelen ende touwen aff willen trecken, twelckse eerst den 3 dach daer naer volbracht hebben, om dat soo vast stondt met yseren crammen ende ketenen, welcke sy dry daeghen achter een gelost ende affgeveylt hebben ende alsdan voleynt.

Oock hebbense alsdoen met touwen affgetrocken die schoone constige beelden ende figuren van de 12 Apostelen, staende op elcken pilaer in den bueck van der kercke. Naer dat de calvinisten binnen Antwerpen aldus vileynichlyck ende tiranichlyck verdestrueert hadden alle die kercken, soo en syn sy noch nyet te vreden geweest, maer syn sy opten selven dach buyten Antwerpen alomme geloopen op die dorpen, rontsomme destruerende die kercken, ende principaelyck sinte Bernaerts, daer sy die schoon kercke gedestrueert hebben ende ontstucken gebrocken.

Opten 22 augusti, sdonderdaechs voor den noene, hebben sommige quaetwillige calvinisten onser L.V. kercke tAntwerpen met gewelt opgecregen, ende den predicant Hermanus is met een groot gedruysch calvinisten door die borgers wacht aen dmeulengadt in die kercke op den preckstoel gecomen, ende alsdoen hebbense eenen duytschen psalm gesongen; daer naer heeft Hermanus gepreckt, oock bevelende alle dieghene

[p. 91]

die eenich goudt, silver, off eenige juweelen der kercken aengaende off toebehoorende wechgedragen hadden, soudent wederom brenghen; ende hy adverteerde haer dat hy tsanderdaechs oock op dezelve plaetse precken zoude: sommighe van de borghers cryschknechten, die rontom het kerckhoff die wacht hielden, hebben sommighe haer geweer affgenomen die inde kercke wilde gaen Hermanus predicatie hooren: ja sommige van de schutters, die de kercke buyten bewaerden, hebben selve de wacht verlaeten ende oock ter predicatien gegaen: maer naer die predicatien hebben die quaetwillighe wederom inde kercke begonst ontstucken te smyten dat sy daer noch vonden. Noch op den selven dach heeft men tAntwerpen een gebodt gedaen van der stadts wegen, dat alle die ghene, die vuyt eenighe kercken off cloosters yet hadde gehaelt off gestolen, datse dat binnen dry daegen wederom brengen souden byde wyckmeesters, off opt stadthuys, op de galge; waer door datter sommighe dingen weer gebracht wirdt van der kercken, tgene dat sommighe goede catholycken thuys bewaert hadden.

Den 23 augustus, svrydaechs smorgens, is Hermanus wederom door de schutters wacht, die aen alle kercken die wacht hielden, datter nyemant meer vuyt draegen en zouden, in onser L.V. kercken comen precken, ende nae die predicatie aldaer een kindt gedoopt heeft, gelyck buyten; doen hebbense weder die kercke ontstucken gesmeten, ende inden hoogen choor het skeysers Ferdinandus wapen, met die wapen van den gulden vliese, gebrocken; dit is den heere van der stadt opt stadthuys vercondicht, ende tsachternoens is die marckgrave met sommige haechgeschut, vuytten stadthuyse, inde kercke gecomen, ende daer vuyt gejaecht alle het rappalie dat daer lach en smeet, ende die kercken toe gesloten.

[p. 92]

Opten 24 augusti. tsanderdaechs naer dat alle dese desolatie ende destructie geschiet was sonder bloetstortinghe, heeft men tAntwerpen op de merckt eene galge gestelt, ende men besetten die merckt aen alle hoecken met schutters om wacht te houden; want men sorchde noch voor meerder oproer: waerom dat men nyemant vrems op die merckt laeten en woude, ende op dat pas werden sommighe van die kerckstormers gevangen; maer men deder terstont geen justitie over, om dat men den prince van Brussel verwachten tot Antwerpen.

Alsdoen preckte men inde nieuwe stadt openbaerlyck die leere der calvinisten off sacramentarisen met dry predicanten, ende den predicant vant Kiel, heer Frans, een dootslaeger, die synen coster vermoort hadde, werdt van der stadts wegen toegelaeten te precken, in sint Joris kercke, die confessie van Ausbourch.

Item den 26 augusti is den prince van Oraengnien te post van Brussel tAntwerpen ghecomen, ende besach snachts die binnen ende buyten wacht, want men alsdoen scherpe wacht hielt, om dat die stadt dede sommige borgers gheweer, als van heel-haken, poeyer, clooten, spicien, enz.

Die prince hielt oock scherpe wacht in syn hoff, int huys van Aken, daer hy met syn huysvrou lach; want hy hadde 60 hellebaerdiers, alle borgeren van der stadt, gecleedt met syn lieverye. Als die prince gesien hadde die groote destructie der kercken, waer hy hem zeer verwondert, heeft van stonden aen daer dry doen hangen op die merckt, ende alsdoen begonst men binnen Antwerpen knechten aen te nemen, al meest borgers, wel acht vendelen, al sonder des breeden raets consent: want den raet wou in dierste geen cryschvolck binnen hebben; van dese borghers cryschknechten waren die capitey-

[p. 93]

nen al heeren van der stadt ende edele jonckers, als joncker heer Anthunis Straelen, heer Schoonhove, heer Verheyden, den broer van den binnen borgemeester, heer Dirck Brecht, heer Eertvelt, ende meer andere. Doen hebben die heeren van der stadt doen publiceren dat nyemant, noch geestelyck, noch wereldlyck, deen den anderen te misseggen ofte misdoen, op arbitrale correctie; ende dat een yegelyck in syn predicatie ende geloove vredelyck blyven soude, sonder malcanderen te berispen inde predicatien, boecxkens, refereynen, brieven, schilderyen, liedekens, dwelck van de sectarisen nyet gelaten en wirdt, want men gaff haer consent in die stadt vryelyck te mogen precken, wat een yegelyck belieffde, totter tyt toe dat die lantraet vergaert waren; noch publiceerdense alsdoen oock dat men van nu voortaen oock nyemant, van wat secte hy waere, en souden vangen off dooden; want men doen seyde dat madame de Parma, gouvernant, aen coninck Phlipus haer broeder, in Spaengnien synde, vercregen hadde dat die inquisitie te nyete was met dat voorgaende placcaet daerop gemaeckt vanden keyser Carel ende Philips synen sone; dit gaff men vuyt om die landen, steden, ende gemeynten al in vreden te houwen.

In dit zelffde jaer, op den eersten september, tsondaechs smorgens, heeft men tAntwerpen dierste misse gesongen, naer die destructie, voor den prochiaen autaer, die zeer veel catholycx volckx hoorden met grooter devotien; daer naer oock het ierste sermoon, want heer Sebastiaen, vuyt Hollant, alsdoen opperprochiaen, wirdt weder bevolen ende gebracht met die heeren van der stadt, als van beyde die borgemeesters, marckgrave met alle syn hellebaerdiers, te precken in onser liever Vrouwe kercke, dat oude catholycke ende roomsche geloove,

[p. 94]

opdat hy daer doore die goede catholycque borgeren mocht vertroosten ende die daer affgevallen waren mochten tot kennisse comen; welcke hy zeer vromelyck ende zeer gheleertlyck langen tyt daer naer volbracht heeft.

Op den selven dach doen preckte tAntwerpen eenen valschen predicant die confessie van Ausbourch ende Luters leere, inde schure achter sinte Michiels clooster, by der stadts timmerhoff; desen was eenen vuytgeloopen vrouwen-broer van Brussel, in Brabant.

Den 8 september doen heeft men tAntwerpen openbaer in alle prochie-kercken, cloosters, misse gedaen met open deure, gelyck men over menich hondert jaeren te vooren hadde gedaen; ende die prince van Orangnien quam selver die hoochmisse hooren in onser L.V. kercke, met synen staet want doen onser L.V. geboorten dach was, op dat pas.

Anno 1566, den 9 septembris, beveelde den borgemeester inden maendaechschen raet, een yegelyck ambacht ende gulde te versien weder haer autaeren ende opte metsen, waer aff daer dat die backers een van die ierste was in onser L.V. kercke tAntwerpen.

Den 14 septembris, nae die bestorminge, is tAntwerpen tegen avont spade, te minnebroeders begraven met veel spaensche tortsen, die huysvrouwe van heer Dirick Brecht, schepen geweest synde van der stadt; waerom dat groot geloop ende ramoer was onder dat volck, om dat met die pristers (aenhebbende haer mantels ende hoeyen vuyt vreesen vande calvinisten) ende cruycificx begraven werdt naer doude religie ende costuyme; want men seyde dat dat lyck begraven sou hebben geweest op syn gheus, met die predicanten der valsche predicatien, gelyck men doen begroeff, op geweyde plaetsen ende

[p. 95]

naemaels in haer ongeweyde kercken ende kerckhoff, met een vermaenige van haer predicanten daer opt graff gedaen van die doot, ende met schamp op die begravinge der oude catholycxsche seremonien; maer dit te doen ontraeden die heeren van der stadt Brecht, off anders en wilde die weth metten lycke nyet gaen, welck hy nochtans noeyde liet, om dat hy oock gheus gesint was.

Den 15 septembris doen begonsten die herdoopers oock te precken buyten Antwerpen in een bosch tusschen Wilryck ende Hoboken; ende waren wel 300 sterck.

Op den 17 septembris heeft tAntwerpen den erfprochiaen van S^t Joris kercke, aldaer op den noene toe synde die kercke, getrouwt een bruyt; doen vont hy voor synen preckstoel een schabel-taffel met een lampet ende becken daer op staenden, waer inne Frans, den prochiaen vant Kiel, die jonge kinderen alleen doopte met puer water, int duytsch, sonder eenighe andere seremonien te doene van de oude catholicque roomsche kercke; dit taffelken dede den prochiaen metten den coster wechdraegen, waer duere datter grooten haet ende commotie quam op den erfprochiaen, om dat verboden was van beyde syden der ouwer ende nieuwer religie te misdoene nochte misseggen. Hierom is den prochiaen tegen den avont vuytter stadt getrocken; maer commende buyten sint Joris poorte vingen hem de wachte vande borgers, houdende hem inde poorte als gevangen.

Item op den 18 septembris, nae noene, is tAntwerpen te minnebroeders gecommen een off twee borghers begeerende eenen bichtvader by eenen siecken; doen quamen daer eenighe murmuratie onder die quade canalie, ende maeckte een groote vergaderinge voor die poorte van het clooster. Maer tsander-

[p. 96]

daechs, den 19 septembris, heeft die canalie wederom groote vergaderinge gemaeckt voor het selve minnebroeders clooster, meer dan daechs te voren; waer door dat den prince van Orangnien daer gecommen is dat rappalie bevelende dat se souden vertrecken; dit nyet achtende die canalie, heeft die prince genomen eenen synen spriet van de hellebaerdiers, slaende inden hoop, heeft sommige van de rapalie zeer gequetst; noch nyet vertrekkende is den prince anderwerf met die marckgrave daer voorby gereden, ende doen stonter wel vyfftichmael meer dan te vooren, willende alle die minnenbroeders vuyt haer clooster hebben, waerom dat des nachts nae den 19 september heeft het clooster opt kerckhoff bewaert geweest met een vendel van de borgers crychsknechten.

Item den 21 septembris doen waerender weer van de voorsc. herdoopers vergadert, buyten Antwerpen, wel met duysent sterck, om te precken; maer daer quam Adam van Berchem, doen ter tyt Schouteth opt Kiel wesende, oock Capiteyn inde stadt van een vendel knechten, met oock die hellebaerdiers d'opperste vande prince; dese quam met 20 off 30 peerden onder de herdoopers hoop, verbiedende haer van s'princen wegen nyet meer te precken, off men soudense anders besoecken; doen hebbense inde stadt heymelyck en in stilte gepreckt.

Den 22 septembris is die confessie off geloove van Ausburch tot Antwerpen van den prince ende ander borgers zeer machtich onderteekent ende toegelaten, totter tyt toe dat thoff anders zou versien.

Int selve jaer van 1566, den 24 septembris, doen begonsten ierst die waelsche Calvinisten te graven ende fonderen in Antwerpen haerlieden nieu kercke, op den wapper, achter het coloveniers hoff, op een leege erve, daer men maer op en plach

[p. 97]

te blycken, doen toebehoorende Francoyse Zieles, diese haer vercocht; dese kercke off tempel was heel ront gelyck den tempel van Salomon; ende daerom hiet men se die ronde kercke.

Ende die duytsche Calvinisten die begonsten oock op den selven tyt al even haestich haeren langen tempel inde Gasthuys-bemden, aen der stadt vesten, by den huyvetters thooren, vuyt commende int Hoplant, oock op een leege erve, geheeten die mollekens rame; want men daer op oock plach te blycken. Van desen nieuwen tempel leyden den iersten steen, smorgens ontrent acht ende negen uren, haeren eersten predicant, ghenoempt Isebrant, die daer oock ierst in preckte.

Aen dese kercke heeft men zeer neerstelyck gevroecht, want daer aen hebben gegraven, steen en calk gedragen, treffelycke rycke borgers, juffrouwen van Antwerpen, als Dornickers, Armentiers, Valenchienoisen, enz., die daer oock groot gelt ende juweelen, als gouden ketens, ringen daertoe gegeven hebben, om corts volmaeckt te syne.

Den 25 septembris heeft den prince van Orangnien die Calvinisten verboden nyet hooger aen haer kercke te metsen dan vyff voeten boven der eerden.

Op ten selven tyt heeft die burgemeester bevolen tAntwerpen, den 9 septembris, inden maendaechsen raedt, die deckens van alle gulden ende ambachten dat sylieden haer cappellanen elck behouden souden, sonder oorloff te geven ende betaelen, off sy eenigen dienst deden ofte nyet.

Item den 30 septembris heeft die prince de protestanten van de Calvinisten verboden nyet meer te metsen aen haer nieu kercke; daerom en lieten syse nyet te volwercken. Doen wirdt inde nieustadt, by het hessen huys, van eenen ouden coestal gemaekt een kercke voor die calvinisten, welck men hiet die

[p. 98]

oude coekercke, om dat men daer int heymelyck snachts menich jaer gepreckt hadde.

Inde selve maent doen moest Frans van tKiel verlaten S. Joris kercke ende gink precken in een nieuw kercke, die de confessionisten luyteraenen, hem selven heetende Martinisten, mackten int doudaenken, vuytcomende int dEvericxstraete, met noch een martinisten kercke, die nieu gemaeckt werdt op de peerdenmerckt, inden reygers ganck, daerse wel derthien lycken in gegraven hebben van haer quaede seckte: dese is oock gans van steene volmaeckt vuytcomende op den cleynen couwenberch.

Noch inde selve maent van september moesten die capiteynen van de borgers crychsknechten op brengen 8 vendelen, wel gemonteert, om te monsteren, ende elck vendel moeste sterck wezen 200 off meer; doense gemonstert hadden binnen der stadt op diversche plaetsen, wirdt haer bevolen neerstelyck te waeken aen alle die poorten, alsoo wel die waterpoorten als die lantpoorten, oock snachts als sdaechs, ende elck wont thien gulden ter maent voor syn soldye; maer die capiteynen, voerders, vendraghers, enz, hadden dobbel, dry dobbel off vier dobbel solde. Alsdoen namen die heeren van Antwerpen oock aen schippers die met heelhaken costen omgaen, om nacht ende dach te bewaeren die heeren ende het stadthuys voor verraderye, ende de stadt.

Den iersten octobris heeft met tAntwerpen voor dierste reyse op der stadthuys, sint die destructie, gedient van civile saeken, ende alsdoen wirdt aldaer inde sale voor tcolligio die houten stagie gesedt, doen men voorts daer begonst te dingen ende een yegelyck vonnis te geven.

Den 3 octobris, sdonderdaechs, heeft men tAntwerpen in onser L.V. kercke voor dierste reyse gesongen het heylich

[p. 99]

Sacraments misse, met een nieuwe posityff orgel; want die calvinisten beeltstormers hadden alle die orgelen gedestrueert.

Den 9 octobris wirdt tAntwerpen een verbodt gedaen, dat alle vuytlanders, die binnen der selver stadt maer een jaer gewoont en hadde, moesten binnen acht daegen vertrecken vuytter stadt van Antwerpen, op arbitraele correctie daer over te doene.

Op den 17 octobris, tdonderdaechs, ende was sinte Lucas avont, doen vergaderde tAntwerpen op onser L.V. kerckhoff, aen de kelderduere van der zuytsyde, menich 100 quaetwillige van den 2 uren naer den noene totten vyff uren tsavonts, om dat die kercke gesloten bleeff den geheelen achternoene; ende sommige versierden datter op den thooren eenich geschut, poeder, clooten, enz, gedaen was off soude tsnachts off daechs ghebrocht worden. Maer tsavonts, ontrent 5 uren, alsse aldus vergadert waren, soo hebben sommige quaetwillige van haer lieden met crachte losgemaeekt die brantleeren, die lagen aen de pape-schole, ende hebbense met gewelt genomen ende anderwerff die voorgaende kerckdeure mede op ontstucken gesmeten ende opgeloopen, ende al ontstucken gesmeten al datse daer gemaeckt hadde ende vonden, principalyck in den hoogen choor ende in sheylichs sacraments choor, want men dien selven dach daer een sollemnele misse gesongen hadde, daer in presentie was de huysvrouwe, met haer cameniren ende veel edelen, van mynheere van Hoochstraeten, ende andere devote borgeren. Dit hoorende de grave van Hoochstraeten, doen ter tyt als stadthouder binnen Antwerpen van den prince van Orangnien, die doen ter tyt naer Hollant gereyst was om dat opruer oock als gouvernant daer te stillen, want daer oock zeer qualyck stont als in Brabant, soo is mynheer van Hooch-

[p. 100]

straeten metten marckgrave ende ander heeren van de stadt, oock met die capiteynen van die borghers cryschknechten, als Dirck Brecht, Adam van Berchem, met haer waegens knechten gecomen opt kerckhoff, om dit erreur te beletten; ende die grave van Hoochstraeten vragende die canalie wat sy daer hebben wilden, hebben hem geantwoort: de kercke met het stadthuys; roepende al tsamen: Vive le Gheus! en gaet al in de papen tempels, ende vraecht nae de papen knechten nyet.

Mynheer van Hoochstraeten dit hoorende heeft bevolen die kercke oock op te loopen, die de quaetwillige, daer binnen synde, toe gesloten hadde, is met den marckgrave, heer Brecht, Adam van Berchem, daer inne gecommen en hebbender 26 gevangen genomen in de kercke; d'ander beeltstormers dit siende, hebben met een leere door het schippers gelas, staende aen de vunte, vuytgebroken hun selven salverende, en vallende opter straeten, ende daer wirtter menich inder kercken doot geschoten ende al heymelyck begraven.

Dese gevangenen syn den selven avont op het stadthuys geleyt, ende snachts isser vyff daer aff gepeynicht geweest, en waren som walen, som borgers kinderen, ende leeden al datter eenen joncker, genoempt Perckemont, haer gehuert hadde om die kercke opteloopen; desen is den selven nacht van stonden aen van syne bedde ghehaelt omdat sy leeden dat hy hem selven Capiteyn, droncken synde, in dese furie gemaeckt hadde; maer was met properheyt vuyt die kercke gecomen.

Opten selven nacht hebben alle die borgers op de been geweest ende lanternen met licht vuyt gehangen tAntwerpen, om dat den roep ginck dat die quaetwillige dien nacht doot souden smyten alle die geestelyckheyt, dat sy die kercken ende cloosters weder oploopen souden, gelyck sy daechs te voren tsHertogenbossche gedaen hadden.

[p. 101]

Den 18 octobris, op sinte Lucas dach, en was vrydachs smorgens ten zeven uren, doen wirden die 6 gevangenen op de groote merckt gehangen door bevel van den grave van Hoochstraeten, als stadthouder van den prince van Orangnien, waer aff doen was joncker Perckemont, die bynaer los comen was, want hy door de vensteren van den stadthuyse gesprongen was op straete: maer die borgerswacht vonck hem weder, ende wirt die eerste gehangen; d'ander vier waren sommighe borgers kinderen, maer den iersten was eenen wael, een passementwercker binnen Antwerpen, een degelyck oudt man, want hy hadde aldaer deken geweest van de passementwerckers-natie.

Opten 22 octobris is tAntwerpen een gebodt gedaen dat nyemant die cryschknechten van der stadt heeten en souden papen-knechten op den ban; noch dien provost nyet begecken off berispen: ende dat die ouders haer kinderen vander straten houden souden om egeen commotie te maeken, anders sout men op die ouders verhaelen, ende die sou men openbaer van die scherprechter doen geesselen.

Doen ter tyt begraeffden die borgers cryschlieden t'Antwerpen haer kinderen ende cryschlieden, die gestorven waeren, met pypen ende trommelen op syn cryschgebruyck: maer die calvinisten ende martinisten begraeffden haer dooden op gheweyde aerde ende ongheweyde plaetsen, sonder cruys off geestelyckheyt, dan met haer predicanten, sonder cruys, die een vermaeninghe des doots opt graff van den dooden dede.

Item op den 6 novembris, hebben die vuerders van der valsche predicatien, ende die onderteekent hadden, sorge gehadt van de oude catholycke borgers gesmeten ende vuytter stadt gejaecht te worden.

[p. 102]

Den 12 novembris, isser tAntwerpen een groot gevecht gheweest by de Croonenborch-poorte, in een herberghe genoempt den Langen Elst; alsoo datter dry borgers malcanderen op die straete dootgesteecken hadden.

Item den 15 november is tAntwerpen, snachts tusschen 10 en 11 uren, verdroncken op de werff een vrouwe die haer nieu geboren kindt selver gedoopt hadde int gasthuys-beemden by de vaert.

Op ten 16 decembris is tAntwerpen, snoens aen de borsse, bors tyt synde, een groot ramoer geweest van eenen jongen die calvinisten boecxken daer vercocht; ende een van smarckgraven dienaers heeft desen jongen daerom gevangen genomen: doen heeft desen geroepen: borgers staet my toch by, want ick worde gevangen omdat ick boecxkens vercoope. Dit hoorende een van die daer stonden, heeft den dienaer soo geslaegen dat hy den jongen moeste laeten gaen, want de gemeynte riep: slaet den buesewicht doot; duer dit ramoer hebben sommighe spaengniaerts vuytgetrocken haer rapieren, die omhooch houdende, meynende dat daer eenen oploop geschieden aen de borsse.

sWoendaechs, den 18 december, heeft men tAntwerpen in onser L.V. kercke metten daeghe ghesongen die gulde misse; want die calvinisten hadden die papen doot gesworen, maer sy misten.

Den 25 decembris, op den kersdach, soo en dede men snaechts nyet die kersmisse na doude costuyme, maer smorgens ten 5 uren, zeer solemneelyck, welcke hoorden veel catholycke persoonen zeer devotelyck; men dede oock savonts in onse L.V. kercke het heylich Sacraments loff, wanter dien dach veel catholyck volcx hoochtyt hiel; oock preckte men dien dach tAntwerpen in alle prochie kercken ende cloosters die

[p. 103]

catholycque leere, ende die sectarisen in haer nieuw kercke haer valsche ketterye.

Op ten selven dach ginck die fame zeer sterck tAntwerpen dat de calvinisten alle die geestelyckheyt wouden dooden; maer sommighe seyden dat syt lieten om die tweedrachticheyt die sy onder malcanderen hadden, vraegende wie hun hooft syn soude omdat te bestaen; dander seyden dat syts nyet en dorsten beginnen om die canalie wille, die alsdan oock inde contoiren huysen loopen souden, ende andere rycke catholicque huysen, als inde munte, lombaerden, accysen, tollen, rentmeestershuysen; want sy al gedreycht waeren, waer door den coopman het geboet soude hebben; aldus werdet ghelaeten.

Smaendaechs naer kersdach, den 26, deylden de calvinisten (soo syt hieten) den volck vuyt, in haer nieuw kercke, op dees manieren: daer waeren twee predicanten inde mollekens rame, den eenen geheeten doctor Isebrant, die deylde ende gaff den mans, sittende met 12 aende taffel, een stuck witte broot, elck besondert seggende: neempt ende gedenckt dat dit is het lichaem Christi, dat ons voor onsen sonden geoffert is aen den stam des cruyce. Diesgelyck seyde hy over den wyn, in eenen silveren beker geschonken, inde plaetsen van eenen kelcke. Den anderen predicant, genaempt M^r Joris, een vlaeminck, die deylde oock op die maniere vuyt het versackt sacrament die vrouwen ende jonge dochteren, telcken met 12 tseffens aen die taffel sittende; ende als dese ghenouch geeten hadden ende gedronken, dan stondense op, ende dan quamer weer ander 12 sitten; dit duerden van den morgen totten avont toe. Hier en tusschen stont een ander van haer valsche predicanten op eenen stoel, verhaelende die passie Christi, alsoo langhe alsse dat vermaledyt nachtmael waeren nemende; diesgelycke inde andere calvinisten kercken.

[p. 104]

Op den 29 decembris, ende was tsondaechs voor jaersdach, synder vergaert geweest by Armentiers, in Vlaenderen, ontrent 10 vendelen Vlamingen calvinisten, ende trocken naer Dornick om Valenchyn te doen onderstant; maer sy werden verslaegen ende verstroyt by Lanoey, ontrent Dornick; ende dese waeren die capiteynen van des conincx Phlips van Spaengnien wege, die iersten die desen hoop smeten, mons^r Noorkermis, mons^r Brussot ende Torlan met syn lichte peerden.

Den lesten decembris tsavonts ghinck tot Antwerpen die fame onder den gemeynen man als dat men dien nacht alle die papen ende monicken vermoorden zoude waer mense vont.

Alsdoen op den selven avont, ontrent die halff uer acht, is die keurmeester Guilliam Maliaert gecomen vuyt het dornicxstraete naer die groote merckt tAntwerpen, en is seer gequetst geworden van die borgerswacht, affnemende syn geweer, riem ende tessche, om dat hy aen die schiltwacht nyet seggen en wilde wie hy waere; waerdoor datter groot ramoer op de merckt was onder de wacht, meynende datter eenen oploop was van de quaetwillige; ende die wacht stont dien nacht al in slachoorden, slaende die trommel, op die merckt tot smorgens toe.

Den lesten decembris is tAntwerpen affgeroepen dat nyemant tsavonts off snachts sou gaen mommen noch oock dnieuwe jaer singen, noch met eenich spel spelen, op arbitrale correctie.

Op den 18 january hebben binnen Antwerpen die oproerige calvinisten valschelyck versiert om die gemeynte oproerig te maeken; ende hebben sommighe heeren ende rycke borgers beschuldicht, als mynheer Hendrick van Berchem, buytenborgemeester doen ter tyt, Willem van Immerzeel, kerckmeester, Vincent de Smit, den ouwen Pauwels van Gemert, Jan de

[p. 105]

Lantmeter, Willem Boel, ende meer andere diergelycke aelmoeseniers, ende treffelycke ende rycke borgers van Antwerpen, tot 15 off 16 toe: hoe dat sylieden aen madame de Parma te Brussel, doen ter tyt gouvernante, een requeste overgegeven souden hebben om vremde cryschknechten binnen Antwerpen te laeten comen, ende om een casteel te doen maeken; dwelck al te saemen valsch was, want die goey mannen stelden haer te purgie, verclaerende dat sy hier aff nyet en wisten. Die ierste oorsaeke hier aff is geweest M^r Joris, der calvinisten predicant, want hy heeft openbaerlyck in syn sermoon geseyt: Ghemeynte siet wel toe en syt op u hoede, want wy syn vercocht, waeren wy gelevert. Waer vuyt verstonden dese eerbaere mannen verraders te wezen, om dat die gemeynte haerlieden haten zouden; ende hierom waeren die calvinisten meestendeel dien nacht in wapenen ende waeckten dien nacht al heymelyck elck in syn huys.

Den 19 january snachts was tAntwerpen, ontrent sint Andries kercke, een ramoer alsoo dat men die lanternen met lichte op ter straeten vuyt hangen moeste; ende diesgelycx des snachts daernaer aen die tappeciers pant, want men seyde dat daer vergaderinge gemaeckt wirden van quaetwillighe, om alle die papisten te vermoorden dien selven nacht.

Op den 21 january syn tot Antwerpen ter puyen aff tot haeren verantwoorden geroepen alle die ierst geseyt hadden dat dese 15 off 16 mannen vooren verhaelt het requeste over gegeven soude hebben; op die pene van hondert guldenen, die dusdanighe sedetiose persoonen aenbrengen consten.

Item den 23 january is tAntwerpen, van shoffs wegen, affgepubliceert dat nyemant wapenen, als busschen, buspoeder, harnasch, alderhande geweer, mach vercoopen off vuytvoeren,

[p. 106]

off doen vuytvoeren dan aen thoff van der conincklycke maj^t, Phlipus van Spaengnien.

Noch werter tAntwerpen in dese maent een gebodt gedaen van shoffs wegen, dat nyemant meer met die van Valenchyn en soude tracteren off eenighe affairen handelen en souden, in egeender manieren, op lyff ende goet straffinge; want sy worden verclaert vyanden van den coninck.

Alsdoen werter van shoffs wegen noch een roode roeye ghestelt, genaempt Spelleken, omme over d'lant justitie te doen over die gene die sulcx deden, off kercken gerooft hadden, over valsche predicanten, vagabonden, waer hy se vondt dat hyse sonder eenige genade hangen soude.

Int selve jaer, den 2 february, op onser L.V. Lichtmis dach, doen quam tAntwerpen in onser L.V. kercke die hoochmisse hooren in de hooge choor, de grave van Hoochstraeten met syn edelen, oock die heeren van der stadt met gans die weth, met haer wasschen kerssen, ende quamen al te saemen offeren naer d'oude costuyme der heylige kercken.

Op den selven dach, naer de noene, hebben die calvinisten predicatie ghehouden buyten Mechelen, op den wech van Liere; maer den nieuwe provost off roey roeye, Spelleken, heeft die predicatie verstoort ende den predicant gevangen genomen ende te Vilvoorden gevoert; noch heeft hy van de predicatie-hoorders gevangen eenen advocaet van Mechelen, geheeten den grooten, noch eenen genoempt Leepeliere, met eenen genoempt Plattynken.

Ontrent desen tyt heeft dezelve provost op dese plaetse doen hangen aen eenen boom eenen calvinist die Ghillyns, die buel van Antwerpens soone was.

Item den 8 february, ontrent dry uren naer den noene, is

[p. 107]

den voors: predicant gebrocht geweest van Vilvoorden tot Walem, buyten Mechelen, ende Spelleken heeft hem aen den selven boom doen hangen by den anderen calvinist, door commissie van den hove, al wast saeke dat hy syn valsche predicatie te Vilvoorden hadde wederroepen.

Noch op den selven dach is tAntwerpen, tegen den avont, den jongen sone van den grave van Hoochstraeten kersten gedaen, out synde van den 2^e february, van den abt van sinte Michiels kercke, int clooster van de vrouwenbroers, zeer triumphantelyck met veel tortsen die droegen die schutters vanden ouden voetboghe, met veel spaensche keersen die de edele heeren droegen, van Jaspar Doels huys, want die gravinne daer in lach als in haer hoff, tot int clooster toe van de vrouwenbroers: dit was zeer lustich om sien, waerom dat menich duysent persoonen vergadert waeren, van alle straete vander stadt, om datter veel edel heeren waeren, ende graven ende gravinnen, diet hieven ende mede gingen.

Op ten 16 february, den iersten sondach inde vasten, tsavonts tusschen 9 ende 12 uren, hevet tAntwerpen grooten brant geweest int minnebroers clooster, en begonste ierst te berren boven in den thooren van der kercke, waerom dat men vermoeyde datter inden dach sommighe quaetwillige op den thooren poppen geleyt hadden, want daer beerden aff die cappe van den thooren, choor, met veel cellen, refter, capittelhuys, haeren pandt; want nyemant en wouder een handt aensteken om brantleeren te rechten ende te blusschen; jae de quaetwillige ende sectarissen staken selver dat vier inde cellen, om dat tclooster te badt gans affbranden soude: waerom datse versierden datse de breurs daer ghevonden hadden snachts sitten domineren ende goeden chiere maekende met andermans

[p. 108]

vrouwen, vleesch hebbende op haer taffel, ende droncken synde, dat syt vier qualyck bewaert hadden; welck men naemaels bevondt al valsch te syne ende versiert. Maer mynheer van Hoochstraten met die heeren van der stadt, met noch sommige goeye catholyeque borgers, hebben den brant geslicht, soo dat het clooster metter kercken nyet gans affgebrandt en is; ende hier door isser dien nacht groot ramoer inder stadt geweest, die borgers meynende dat die stadt verraden was.

Op ten 18 february is tAntwerpen een gebodt gedaen van der stadtswegen dat alle vagabonden binnen sonneschyn vuytter stadt moesten, off seggen wie sy dienden, off wat handel dat sy deden; waerom datter veel walen vuyt Antwerpen syn vertrocken tot Dambrugge, een gehucht buyten der stadt, daer sy hun hebben laeten inschryven als soldaten, hebbende voor haer veltteecken eenen vossensteert aen haer hoeyen, nyemant wetende wat heeren sy dienden; maer men vermoeyde dat was mynheer van Barrel, gelegen onder den bisdom van Luyck. Op den selven dach, ontrent 3 uren naer middach, is die marckgrave, heer Jan van Immerseel, ridder, comen ryden met syn hertsiers ontrent hem, inde wyngaertsstraete, aenveerdende aldaer eenen met eenen vossensteert op synen hoet, begeerende syn paspoorte te siene; maer 4 off 5 uren daer naer was de Marckgrave voorsch. met heer Anthunis Stralen ende heer Dirick Brecht, met wel 50 gewapende mannen met roeren romtom haerlieden, tsaemen gecomen vuytter stadt naer Dambrugge, om te verbieden dat sy daer geen knechten tegen den coninck aennemen en souden, maer dat sy van daer souden vertrecken; want desen capiteyn hadde langen tyt tAntwerpen int heymelyck knechten tegen den coninck aengenomen.

[p. 109]

Aldus ons heeren commende opte steenwech van Dambrugge, ontrent hondert sterck, soo men seyde, quam haer te gemoete eenen waele van Dambrugge nae die stadt; die Marckgrave hem aenveerdende ende hem adverterende, seyde tot hem retirez vous. Dit gesien synde over geen syde van den steenwech, syn van daer gecomen drye persoonen roepende passez oultre, ende seggende totten Marckgrave: houdt u stille ende en roert u nyet, off u gebeente en sal u al tsaemen nyet levendich van hier draegen. Doen die capiteynen sagen dat die heeren van Antwerpen quamen met soo veele geschudts ende andere geweers, soo syn sy al tsaemen gespannen, ende quamen met groote menichte van walen, wel 300, van Dambrugge geloopen, die heeren omsingelende, nyet hebbende dan bloote rapieren, en souden in den hoop van die heeren gesmeten hebben, ende op den Marckgrave waeren zy zeere gestoort, ende bereet doot te smyten, en haddens syt om Stralens wille nyet gelaten, mits dat hy heere van Mercxem ende Dambrugge was; daerom beveelden hy haer van sconincx wegen daer geen knechten aen te nemen, te monsteren, ofte yemanden van de heeren off syn volck te misdoen. Maer dit nyet zeer veel achtende hebben den marckgrave ende Brecht veel injurien geseyt, alsoo dat se moesten roepen, off se wouwen off nyet, Vive le Gheus; en hebben Brechtens peert zeere gequetst, met diversche van de heeren knechten, hebbense zeer gewondt hun affnemende haer geweer, als bussen, stormhoeyen; alsoo dat die heeren met haer knechten moesten naer der stadtwaerts vlieden off sy souden daer al gebleven hebben.

Tsnachts daer naer heeft desen verlooren hoop groot gewelt gedaen romtom Antwerpen, op die heeren ende borgers speelhoven, te Mercxem op heer Jaspar de Merra, heer Frans

[p. 110]

Doncker, canonicken van Antwerpen huysen ende speelhohoven, te Wommelegem op Jan Karels hoff, te Deurne op Geeraerts sterck huys, ende meer andere daer zyt al ontstukken gesmeten hebben dat se nyet wech connen gedragen en hebben; maer die reste van den huysraet, minutie van oorlogen, als hantbussen, groot gheschut, hebben sy op buytenwagens geleet; spicien, harnasch, enz., hebben sy met hen tot Dambrugge genomen.

Op den 19 february syn die capiteynen met desen verloren hoop van Dambrugge getrocken naer een dorp gelegen by Antwerpen, aende noortsyde, aent schelt, genoempt Austruweel, doende daer groote schade die huyslieden, want sy daer al even sterck knechten aengenomen hebben, hoe jonck off oudt dat sy waeren, en sy scheeptense naer Hollant, Zeelant, Vlaenderen, by die andere quaetwillige.

Op den selven dach heeft die prince van Orangnien met den Merckgrave tot Antwerpen, aen de Kipdorppoorte, willen vangen eenen quaetwilligen die heer Anthonis Stralen te cort gedaen hadde; maer desen schelm in handen synde, riep Vive le Gheus! ende lieve borgers staet my by, want ick hier om dwoort Godts gevangen worde: doen hebben hem die sommige quaetwillige den heere met crachte ontwillicht.

Item den 20 february, syn ter puyen tot Antwerpen affgeroepen alle die quaetwillige te comen tot haerder verantwoorden, waerom sy den heere syn gevangen met cracht ontwelt hadden. Den 25 february syn tot Antwerpen gebannen allen die van Dambrugge getrokken waeren; ende waer men knechten in een huys binnen Antwerpen vondt, die tegen den coninck Philipus van Spaengnien aengenomen waren, dat alle dat goet van den huyse verbuert soude wezen.

[p. 111]

Noch in de selve maent, den 27 february, hebben t'Antwerpen sommige calvinisten int portael van onser L.V. kercke willen doorsteken die toen die weeke nae den noen preckte; maer hy ontquampt noch; ende dit ramoer duerde alle tsachternoens inde vasten als tsermoon vuyt was ende alle die monicken van den stoel gingen: om dat se sonder cappe in weerlyck habyt ter predicatien quamen ende oock alsoo naer haer couvent gingen; maer die calvinisten namen die minnebroers predicanten meer te quellen dan allen dandere.

Int selve jaer van 1566, den 5 meert, is tAntwerpen een gebodt gedaen vande stadswegen dat nyemant voortseggen en mochte eenige nieuwe tydinge off onwaerachtige dingen, noch dat nyemant vercoopen en mochte eenige ammunitie off wapenen van oorloge, om vuytter stadt te vueren, op arbitrale correctie.

Den 7 meert doen wasser tAntwerpen eenen roep onder de gemeynte dat men die calvinisten kercken, van sconinckx ende shoffs wegen, toegesegelt soude hebben; soo datter door desen roep veel volcx vergaderde op de groote merkt, meynende dat affgepubliceert soude geworden hebben; maer dat en geschiede nyet om seker saken. Maer by der wet opt stadthuys was geordonneert datter twee scheepenen alle dagen staen souden aen allen stadtpoorten by die wachten, om te besien ende vragen, met naem ende toenaem, die buytenlanders die inder stadt quamen, van waer sy quamen, waer sy inde stadt gingen logeren; anders en mochten sy op dat pas inder stadt nyet comen.

Op den 10 meert is desen verloren hoop van Mercxem getrocken naer een dorp genaempt Deuren; hier hebben sy oock groote schaede gedaen op die speelhuysen, ende droegent al mede dat sy vonden, ende principael wapenen en geschudt.

[p. 112]

Hier hebben sy den persoon ende prochiaen, een religieus van S^t Michiels binnen Antwerpen, groot gewelt gedaen in syn huys, alsoo dat hy doort dwater van syn hoffgrachten vlien moeste, anders souden hem dese guesen in syn huys vermoort hebben.

Op den 8 meerte soo trocken die guesen, die tot Austruweel gecomen waren ende opgenomen, van daer naer een dorp geheeten Mercxem, een myle buyten Antwerpen gelegen, doen ter tydt toebehoorende heer Anthonis Stralen, ende daer commende hebben sy het huys met gewelt ingenomen van Jan de Greeve, doen ter tydt drossaert van Brabant wesende; hier hebben se groot gewelt gedaen, nemende alle die wapenen die se daer vonden, met allen den huysraet.

Den 3 meert quam die grave van Hoochstraeten van Brussel tot Antwerpen, ende mynheer Dirick Brecht dede savondts die Austruweelsche brugge affworpen, met oock die houten brugge aen die buyten stadtsvesten van Antwerpen.

Op desen selven tydt heeft desen verloren ghuesen hoop verstaen datter van shoffs wegen ruyters ende voetknechten commen souden om henlieden te verstooren; soo syn sy wederom comen naer Austruweel getrocken, daer groote schaede doende inde kercke, want syt al ontstucken gebrocken hebben ende verbrant dat daer in was, oock tot heer Adriaen des pastoors huys ende andere speelhuysen: hier hebben sy haer selven beschanst, gravende eenen wyden gracht in de straete aendie poortsyde van de kercke gaende naer tcappelleken, om dat die ruyters daer metten peerden nyet door commen en souden; maer op den dyck aent cruys hebbense haer beschanst met wagenen, diese vuytter schuere genomen hadden, ende hebben al ommetom stercke wacht gehouden nacht en dach.

[p. 113]

Den 12 meert, swoensdags snoenens naer halff vasten, is desen verloren hoop getrocken van Austruweel naer het dorp van Wilmerdonck, ende hebben daer oock gansch verdestrueert die kercke, ende die huyslieden groote schaede ende gewelt gedaen, en belegen dat schoon geweldich speelhuys van M^r Peeter van Daele, canoninck van Antwerpen, wel omwatert romtomme, oock met een stercke valbrugge aen die poorte: dit hebben sy van buyten zeer bestormt om daer in te mogen geraecken, alsoo dat sy eenen daer binnen synde doot geschoten hebben; maer dit siende de andere seven dat sy van binnen dat huys nyet houwen en costen, hebben thuys den guesen opgegeven, haere wille daer mede te doen, behoudende haer lyff. Aldus die ghuesen op thuys commende hebbent al ont stucken geslagen datter op was, ende hebbent al gestolen als van lywaet, huysraet, juweelen, ende zeer veel schoon geschuts, poeder, geweer van hellebardieren, spicien, harnasch: dwelck sy al te samen dien avont in Austruweel gebracht hebben, ende den cassier gevangen.

Den selven nacht is van shoffs wegen geweest Mons^r Lamotte ende Mons^r Brevoort, met ruyters ende voetknechten, treckende al den nacht van Schelde door Deurne, ende achter Dambrugge, synde den 13 dach, dsdonderdaechs smorgens vroech, dese capiteynen met de roeye roede en haer ruyters, en vier vendels waelsche wel gemonteerde knechten, naer den dyck van Austruweel gecommen, en hebben ontrent het houten cruys, staende op den dyck, in desen verloren hoop geschoten ende geslagen, soo datter ontrent soo doodt, gequetst, verbrant, ontloopen, verdroncken sou bleven syn ontrent acht hondert, als men doen seyde; want sy noch meest al sliepen, ende en hadden geen ordonnantie van oorloge, want ten was

[p. 114]

maer jonge rappalie vuytter stadt, die noyt cryschhandel gesien en hadde; ende haeren oppersten capiteyn was vuyt Vranckryck, genoempt Mons^r de Thoulouse, een groot vrient van den prince van Oraengnien. Van desen verlooren hoop synder sommige door verveertheyd, ende om lyff te salveren, geloopen in een huys gestaen beneden den selven dyck, aen die sluyse, genoemt de witte lelie, dwelck sconincx volck in brant gesteken hebben, ende daer in synse levendich verbrant alle die gene met grooter menichte die daer inne gevloden waren, onder die welcke waeren sommige capiteynen ende bevelhebbers, die naemaels achter tverbrandt huys ende aen den dyck gegraven wirden, ter memorien: dander syn alwillens in die schelt geloopen, hem liever verdoende dan van haer tegenpartyes handen te sterven vuyt schanden.

Maer die 3^e partye heeft die vlucht genomen, sommighe heel nackt, soo sy best costen doen, te landewert inne, dander door dwater swemmende, door waterachtighe grachten naer ander dorpen, als Wilmerdonck, Orderen, Ordamme; maer die ruyteren vervolchdense ende hebben met vlien veel dood geschoten, want sy hadden al lange roeren, alsoo datter tAustruweel wel begraven is, in die gracht die se selve gegraven hadden aen een ander eynde, ontrent den dyck, wel 125 off meer; maer van sconincx volck en isser maer drye gebleven, als men seyde, ende syn tot Eeckeren opt kerckhoff begraven. Naer desen slach, ende dees ghuesen al verstroeyt synde, hebben sconincx volck den rooff genomen van desen verlooren hoop, ende die inwoonders van Austruweel heel geplundert, om dat sommighe van haerlieden dees verloren gheusen aengehouden hebben, haerlieden vercoopende spyse ende dranck en logys; want tAntwerpen van sconincx wegen verboden was, op lyff ende

[p. 115]

goet, die se ergens logeerde off spyse off dranck besorchde.

Dit hoorende die gheusen calvinisten van binnen Antwerpen ende siende desen deerlycken moort, hebben op den selven dach snoens hierom een groote vergaderinge onder malcanderen gemaeckt, in wapenen synde tegen den Coninck, en hebben met gewelt willen die Austruweelsche poorte oploopen, om den verloren hoop te Austruweel te doen assisteren; maer Straelen ende Brecht hadden die brugge snachts te voren doen affworpen, waerom sy seer vergramt waeren; ende syn van daer vertrocken naer die roey poorte om vuyt te trekken; en hadde die prince van Oraengnien gedaen, diet huer ontraede, seggende datse buyten al verslagen waeren ende dat dese alsoo oock vaeren souden, aengesien datse gheen peerden noch ordonnantie en hadden van den cryschhandel off voorders.

Aldus synse al tsaemen van de roey poorte getrocken in slachoorden tot op die meerebrugge, ende alsoo vermenichvuldicht datse geweldich ende stout geweest hebben het stadts geschut te haelen, tegens die heeren ende goede borgers danck, vuytten stadts timmer-hoff, by Sinte Michiels, dwelck sy gevuert hebben in de meere, stellende dat op die hoecken van de straeten, ende een groot metale stuck in midden op die brugge, om daer mede onser L.V. thoren daer neder te schieten ende dien alsdan inte nemen. Siende de prince van Oraengnien dese oproerige calvinisten aldus vergramt elck loopen met geweer na die meerebrugge, heeft daer te peerde gecomen, met mynheer van Hoochstraeten, onder den hoop om te besien off sy dese seditiose en oproerige calvinisten souden connen te vreden stellen; maer wat dees heeren metten borgemeesters ende andere heeren hunlieden baden, sy en wouden nergens naer hooren.

Maer op den selven donderdach, tegen den avont, isser tus-

[p. 116]

schen den prince van Oraengnien, als borchgrave ende gouverneur van der stadt, ende den heeren, een accordt gemaekt met dese oproerige calvinisten, dat een yegelyck in syn affairen, predicatie ende geloove blyven soude sonder yemant te misseggen off misdoen; hier op nyet achtende die quaetwillige hebben den geheelen nacht op de meerebrugge in slachorden seer obstinaet blyven staende, in volle wapenen, goede wacht houdende tot svrydaechs smorgens toe.

Den 14 meert, voor paesschen, tvrydaechs smorgens, wouden die calvinisten alle de geestelycken staet vuytter stadt hebben, ende hebben alsdoen inde camestraete eenen capellaen van onser L.V. kercke, genaempt heer Peeter Coolput, tegen synen danck met gewelt, op volle straete, doen roepen Vive le Gheus! off anders wouden sy hem met gewelt leyden op de meerebrugge, gelyck sy sommige oude minnebroeders haelden vuyt haer couvent, leydende die met gewelt door die straeten, aenhebbende haer cappen waerop sy haenen-veeren gesteken hebben, ende alsoo spottende hebbense geleyt tot op die meerebrugge, haerlieden groot gewelt ende confusie aendoende inde straeten.

Op den selven dach, nae noene, hebben die quaetwillighe calvinisten vander meere een slachoorden gemaeckt ende alsoo gecommen lancx kipdorp naer die groote merckt; commende aen de moriaenstraete, by de kees-ruye, hebben sommighe van haer capiteynen gesonden naer het nieuw stadthuys om te spreken die heeren van de weth ende der stadt, die doen ter tyt op het stadthuys saten al gewapent, met alle die schutters ende oock sommighe vande acht voorgenoemde borgersvendelen, die de stadt gesworen hadden getrouwelyck voor te staen, dat sommighe qualyck gedaen hebben, wanter sommighe voerders ende knechten het geweer neder geleet hebben,

[p. 117]

ende syn die stadt ongetrouw geweest ende overgeloopen, op die meerebrugge, by die calvinisten; waerom sy naemaels gebannnen syn geweest om tegen den turck te oorlogen. Dese gedeputeerde calvinisten hebben haer rapport ende petitie aen de heeren gedaen, de welcke inhoudende was dese puncten.

Waer aff dierste petitie was, dat sy wouden hebben als dat allen den geestelycken staet vuytter stadt moesten, met alle de gene die paeps gesint waeren; want sommighe van die calvinisten gingen tot sommige catholycke, die sy papisten hieten, seggende: maeckt u testament; leeft soo ghy sterven wilt, want wy hebben nu al gewonnen, en syn meesters van der stadt, hebbende die tot onsen wille, daerom sal men u papisten met eenen schellinck ende een lynen carsack (diese menich hondert doen maeken hadden) vuytter stadt seynden, verlatende al dat ghy hebt.

Die tweede petitie was dat sy wilden hebben tstadthuys tot haeren wille; off anders soudent sy met gewelt commen innemen, want sy wel 14 metalen groote stucken geschuts met gewelt gehaelt hadden vuytter stadts eeckhoff, die sy gestelt hebben op al die hoecken ende straeten van der meerebrugge.

Den prince van Orangnien siende dat sy die merckt met ghewelt innemen wilden, heeft hy er sommige gesonden aen die heeren, begeerende dat sy het stadthuys verlaten souden, ende die merckt los maeken, die welcke romtom oock zeer sterck beseth was met veel borgers, cryschknechten, ende voor die puye groot geschudt, om die merckt tegen te houden aen alle canten.

Het 3^e versueck was dat sy begeerden te hebben de sleutelen van de stadts poorten ende artelery-huys, ende daermede nyemandt vuyt off inne te laeten, dan die doctor Hermanus,

[p. 118]

der calvinisten oppersten predicant, ende haer deputeerde believen soude; dwelck haer terstont gegundt is geweest, want daer toe is gedeputeert geworden, van de heeren van der stadt, M^r Jan de Pape, schepene van der stadt, dat die de sleutelen hebben soude tot behoeff van de calvinisten ende Hermani. Hebbende nu die sleutelen van alle die poorten in haer gewelt ende haeren wille, doen hebben sy aen de roey poorte, bierhoofft, werffpoorte, ingelaeten alle diet ontloopen waeren tAustruweel, soo wel die gequetste, die sy int gasthuys droegen ende leyden, als die gesonde, die sy zeer eerlyck onthaelden, als voorvechters haers valsche gelooffs.

Noch hebben die calvinisten begeert aen die heeren van der stadt, buspoeyer ende clooten, tot behoeff haerder busschen, die sy met gewelt vuytten eeckhoff gehaelt hadden; dwelck haer oock terstont gegeven is, want die heeren van der stadt, met consent van den prince, heeft met haer eenen stadts bode gesonden aen den berderen werff, tot eenen poedermaecker, dat hy haer geven soude alsoo veele als thaer belieffde, en hebbent alsoo op eenen rolwaegen gevoert op die meerebrugge tot haeren behoeff.

Item sy hebben oock geheyscht 5 off 6 heeren van de stadt, als M^r Jan van Immerseel, merckgrave, heer Adam, heer Heyndrick van Berchem, buyten borgemeester, heer Lansloot van Ursel, metten heer Tresorier synen sone, heer Dirick Brecht, enz, om daermede haeren wille te doene, want sy seyde dat sy dese van haer officie gesedt souden hebben off gedoot; ende soude ander heeren van haeren volcke als M^r Hertsen, Jan de Meter, inden engel op de groote merckt, M^r vander Noot, ende meer andere, inder weth van der stadt gestelt hebben.

[p. 119]

Op dese ende meer aldusdanige articulen hebben die heeren geantwoort dat dit consenteren in haerlieder macht nyet en was, sonder advys van den prince van Oraengnien, als borchgrave, ende den breeden raedt; waerom die heeren van de stadt op haer seer begeerden dat sy wouden hier mede patientie hebben, om haer te beraeden tot sdonderdaechs smorgens, ende dat sy desen nacht in rusten blyven souden; welcke dese gedeputeerde die heeren belooft hebben, ende alsoo van den stadthuyse gescheyde nae die slachoorden toe, die toen weder naer die meerebrugge getogen syn by haer compagnie.

Hier naer op den selven vrydaech hebben die calvinisten met gewelt geloopen, tegen die heeren van de stadts danck, ende hebben den steen off gevankenisse opgebrocken, ende lieten alle die gevangenen los des Conincx, alsoo wel van schulden als van ketterye ende quaey feyten.

Hoorende dit de prince van Oraengnien is met M^r van Hoochstraeten te peerde gecomen op de meerebrugge, om dese oproerige mogen te vreden eenichsints te stellen; maer sy deden nyet dan blasphemeren tegen Godt ende den coninck, roepende: Vive le Gheus en papen en monickens bloed en borgers goet; sy hebben den prince seer vileynelyck aengesprocken, hem houdende suspect seggende: trayditor! ghy hebt wel geweten dat die onnoosel borgers alsoo tAustruweel varen souden, daerom hebdy die bruggen doen affworpen met u consorten; aldus gaven sy den prince veel injurien, in syn presentie geseyt, noemende hem verrader, seggende: sult ghy ons oock nu verraden, nyet houdende dat gy ons belooft hebt? Ende eene grypende des princen peerdt metten thoom, heeft met syn geladen stinckroer hem gedreycht te doorschieten, settende hem dat op syn borst: waer aff den prince zeer verslagen is geweest, heeft

[p. 120]

haer geantwoort: goede mannen, houdt u wat gestilt, want dat ick ulieden belooft hebbe sal ick houden, ende ulieden nyet affgaen; maer ben bereet myn lyff, goet en leven (lieve borgers) voor u te laeten. Maer hierop nyet achtende hebben hem daer met gewelt gehouden, hem omsingelende, dat hy dien dach daer nyet commen en conste, voor dat hy haer geconsenteert hadde al dat sy wouden, want hy moeste haer geloven, par fortse, dat alle die heeren van der stadt van stonden aen verlaeten souden het stadthuys, en die merckt van cryschlieden leech maeken soude ende vertrecken; item dat die calvinisten selver souden capitynen kiesen, ende souden onder malcanderen eedt sweeren om tsaemen te waeken, ende die stadt van Antwerpen te bewaeren van eenigen oploop off pillagie, want daer veel quaetwillighe nae wachten: noch moeste de prince haer geloven dat hy alle saeken modereren soude met vrientschappen tusschen de papisten ende martinisten, diese oock zeer haetten.

Op alle dese puncten heeft den prince haer gebeden dat sy desen nacht patientie hebben wouden, tot tsanderdaechs smorgens, ende dat sy dien nacht stillekens goede wacht houden souden; want tsanderdaechs smorgens ontrent den 9 uren sullen wy u antwoordt geven wat wy u doen sullen; ende aldus geraeckte de prince tegen den avont vuytter meere. Maer die quaetwillige calvinisten bleven allen den nacht by malcanderen op de meere brugge, bewaerende dat geschut, ende die straete romtom met goede wacht; want den hoop wies tsavonts soo lancx soo meer, als dat sy dien nacht onder malcanderen ordonneerden capiteynen, honderste lieden, tiende lieden, met haer tracterende hoe dat sy die wachten best stellen mochten aen alle poorten, op alle wycken van

[p. 121]

Antwerpen; want men doen sterckelyck seyde onder heur datter corts een belech commen soude voor die stadt van shoffs wegen, tot assistentie van de catholicque.

Den 15 meerte, ende was tsaterdaechs smorgens naer halff vasten, soo heeft den prince van Oraengnien doen vergaederen den breeden raet, met alle die heeren vander stadt, wyckmeesters, in het huys van Aken, ende heeft daer geproposeert, ter presentien van den grave van Hoochstraeten, die calvinisten petitie ende begeerten, want alsdoen verwachten die calvinisten zeer naer haer antwoorde van het contract, dat daechs te vooren met den prince van Oraengnien ende haerlieden gemaeckt was; want het was in handen gegeven van hunlieden dry predicanten waer aff doctor Hermanus den oppersten capiteyn was van alle oproer inde meere.

Aldus den raet van Antwerpen rypelyck lettende op die calvinisten contract ende petitie, soo is doctor Hermanus, stoutelyck ende van selffs, inden secreten breeden raet ghecommen met twee van syn medepredicanten, te weten die valschen predicant genoempt Staffyn, ende doctor Isebrant, die duytschen calvinisten predicant, de welcke Hermanus syn ministers hiet te wesen; desen Hermanus heeft daer den prince van Oraengnien, met oock alle die heeren van der stadt, zeer vileynich aengesprocken, in presentie van den breeden raet, en heeft daer geprotesteert, seggende: weet al tsaemen, hier vergadert, hoe dat ick myn volck inde meere nyet langer in vreden gehouden en can, want die quaetwillige tweemael geloopen hebben in dat moninckx clooster, dat daer staet, ende willen deen off dander weten, off voorts vaeren, gelyck sy begeert hebben, tensy dat ghylieden my antwoorde geeft opt gene dat ulieden gisteren geproponeert is, off anders weten sylieden wat haer te doen staet;

[p. 122]

ende ick verclaer hier, met twee van myn ministers, compter eenich inconvenient aff, en wytes ons predicanten nyet. Aldus vermetelyck heeft hy gesprocken al off hy selver een heer van der stadt geweest hadde; want hy ginck alomme met een quaetheyt door die stadt van Antwerpen, en voor sommighe poorten het contract affpubliceren, ende hadde oock sleutelen van sommighe stadt poorten, want hy het slot van de roey poorte dede affslaen, ende lieter vuytter stadt van Antwerpen, ende inne, diet hem belieffde, met die meesters van de calvinisten.

Op dese tydinghe heeft den breeden raet Hermano antwoorde gegeven den calvinisten te seggen datse vande sinnen nyet en waeren dit request off contract te consenteren, noch oock die geestelyckheyt vuytter stadt te laeten, om den lesten man te wagen totter doot.

Dit hoorende Hermanus is vuyt hunlieden raet vertrocken, met syn twee ministers, naer het consistorie van den calvinisten, ende heeft haer dit rapport ende antwoorde gedaen; doen en hebbense anders genen raet gevonden dan dat sy versuecken wilden off se met die martinisten off luyteriaenen, die sy hieten die confessionisten, costen vereenigen tegen die catholycke, die sy hieten papisten.

Aldus die overste van de confessionisten aensocht wesende en hebben geensints met die calvinisten willen aenhangen off accorderen, maer hebben haerlieden geantwoort, datse tegen die conincklycke Maj^t., off tegen die overheyt van der stadt, nyet en wilden rebelleren, om nyemants wille, wat daer aff commen coste, ende dat sy die overheyt onderdanich wesen wouden; want alsoo volghens als haer het hoff off die stadt verbieden souden hun predicatie, dat sy dan van stonden aen gehoorsaem wesen souden ende vertrecken.

[p. 123]

Die calvinisten, nyet connende accorderen met die confessionisten, doen hebben sy in haer consistorie eenen raet gesloten dat twee gedeputeerde mannen van haerlieden gaen souden met sommige van haer haechs schutters, metten trommel, roepende op alle hoecken van der straeten, aldus: aenhoort alle goede borgers van Antwerpen, ende alle die de nieu religie off geloove wilt voorstaen, die maeckt hem van stonden aen te commene met syn geweer op de meerebrugge en laet hem die gheusen terstont inschryven.

Welck gebodt tsaterdaechs ontrent 9 uren voor noene opten selven dach geschiet is, want daer toe is van de calvinisten gedeputeert geweest heer Joncker van der Noot, die tAntwerpen op ter stadthuys schepen van der halle geweest heeft, ende Ferdinando Barunio, een machtich coopman van Antwerpen; dese hebben int harnasch, met hellebaerden ende stinckroeren, dit exploit ende gebodt gedaen op alle hoecken van de straeten; maer op dit mandaet synder geen off zeer weynich haerlieden op die meerebrugge gevolcht.

Dit merckende die calvinisten ende gheus, dat sy nergens troost off bystand en costen crygen, soo hebben sy noch op den selven saterdach, voor de tweede reyse, die trommel doen omslaen, ende wacht houdende op alle hoecken van der straeten, smorgens ontrent 10 uren, ende hebben valschelyck doen vuytroepen, hoe dat die twee diversche geloove, teweten die van de nieuw religie ende het geloove, met die confessionisten tsaemen minnelyck veraccordeert waeren; daeromme alle de geene die het oprecht Godts woordt wilt voorstaen ende beschermen, dat die van stonden aen comme met syn geweer ende wapene op die meerebrugge. Hierom isser een groot ramoer binnen de stadt van Antwerpen geweest onder

[p. 124]

de goede catholicque borgers, ende principaelyck onder die Martinisten, met alle die natien van der stadt, als Hoochduytschen, Oosterlingen, Italiaenen, Spaengniaerts, ende Portugiesen, hoorende dat dese calvinisten alsoo de heeren ende meester maeckten inde stadt: mits oock siende dat die rappalie ende gepuffelt was om dieverye ende pilgeren, hadden sy er wel connen toe geraeken; want sy wouden allen kercken cloosteren affbreken totten gront toe, maer die overste hooffden vanden calvinisten warender tegen, overmits het contract datter gemaeckt was dat een yegenlyck blyven souden in syn geloove ende predicatie, sonder yemanden eenich hinder off molestatie te doen; hoorende dit oock de prince van Oraengnien is anderwerff te peerde gecommen, metten merckgrave ende Jacob Verheyen, binnen borgemeester, op die meere brugge om die oproerige calvinisten te stillen ende om te vertrecken.

Maer den prince noch oock die heeren nyet achtende hebben se hierboven noch spytige woorden gegeven als voor; soo hebben die heeren die hertneckige haers boos opstel gelaten, van die meere brugge treckende heeft den goeden heere en borgemeester, Jacob Verheyden, geboden op die hoecken van der straeten van Antwerpen, seggende openbaerlyck: Lieve borgers, alle diegene die den coninck Philipus van Spagnien ende hertoge van Brabant getrouw syn, ende dese stadt eedt gehadt ende gedaen heeft, die maeke hem van stonden aen al tsaemen in wapenen met haer geweer op ten oever, by de munte; want het is ons gedaen om ons lyff en allen ons goet, dat die quaetwillige op die meere vergadert syn.

Diesgelyck seyde men dat heer Adam van Berchem, den drossaert, hadde met een trommel doen opslaen inde stadt dat alle die ghene die den coninck ende der stadt welvaert beminde

[p. 125]

met oock die de confessie van Ausborch wilden, voorts comen souden op ten oever.

Dit gehoort hebbende die catholicque ende goetwillige borgers met die confessionisten syn van stonden gesaemenderhandt op den oever gecomen, elck met syn geweer, wel ghemoet synde, in soo groote menichte datter wel thien goetwillige waeren tegen eenen rebellen; want het van Sint Jans poorte tot achter aende vesten by croonenborch, van alle systraeten vol stont gewapende mannen; maer onder desen hoop waeren voor en achter, tersyden, al besedt met vier vendelen vander stadt wegen crychsvolck ende met groot geschudt, alsoo oock de groote merckt wert wederom besedt met geschut, crychslieden en schutters gelyck te voren; want die heeren vande stadt hadden het stadthuys wederom ingenomen dat sy nu 2 daegen te vooren verlooren hadden. Oock hebben haer die voorgenoempde natien ende cooplieden van de stadt int kipdorp en lange nieuwstraete zeer vaillant te peerde ende te voete in vol curas bereet gemaeckt om in den hoop van de calvinisten te slaene; ende haddense nyet gevreest die groote bloetstortinge, mits oock de prince van Oraengnien, die grave van Hoochstraeten, ende die heeren vander stadt door haer bidden, daer en hadde nyet eenen levendich van der meerebrugge gecomen, want sy allegader soo seere gemoet waeren. Die catholicque riepen voor haer advys: Vive le Papist; die natie: Vive le roy Phlippe dEspagnien; maer die confessionisten riepen: Vive le confessie; ende al tsaemen met eenen voys: laet ons den coninck voorstaen ende de stadt defenderen, daer voor wy onsen eedt gedaen hebben.

Aenmerckende den prince van Oraengnien, mynheer van Hoochstraeten, die heeren van der stadt van Antwerpen, merckgrave, burgmeester, Amman, heer Anthonis Verstralen, ende

[p. 126]

meer catholicke heeren, dat alle die goetwillige voor den coninck ende haer stadt te defenderen soo couragieux waeren in wapenen, elck met hen geweer, syn die heeren zeer verblydt geweest, ende hebben die goetwillige borgers noch meer moets gegeven, seggende: Lieve borgers, laet ons malcanderen getrouwelycken bystaen, want sy en hebben met ons contract, dat wy haer hebben moeten consenteren om beters wille ende door gewelt, nyet te vreden willen wesen, maer wy en sullen haer nyet meer soo veel consenteren.

Dus hebben die heeren gesaemenderhandt met alle die onderdanige borgeren geordonneert, om noch geen bloet te storten, dat eenen yegelycken van dese goetwillige borgeren, met oock alle die natien, aendoen souden roede velt-teeckenen, en roepen gesaemenderhandt: Vive le roy Phlippe de Spaengnien! want die meeste calvinisten hadde al groen velt-teeckenen ende sluyers.

Dit hoorende ende siende die rebellige ende oproerige calvinisten dat haer tirrannich opstel geenen voorspoet en hadde, om heer ende meester vander stadt te worden, maer dat sy van de goetwillige vermandt waeren, en sorgende dat sy geslagen ende van die meerebrugge gedreven souden worden hebben, syn allenskens van selffs, op den selven saterdaechs snoenens, elck naer huys gaen cruypen, soo droevich dat sy tot haeren vermeten nyet consten gecomen, sommighe van haerlieden haer geweer op de meerebrugge gelaten, nu nyet luy roepende, als sy twee daegen gedaen hadden, Vive le Ghues! maer droeffelyck seggende voor haer advys: dat en staet my niet aen; soo is den hoop van de guesen calvinisten allenskens gemindert.

Doen hebben alle die natien willen met die onderdanighe

[p. 127]

borgers van den oever met dese tragedie een eynde maeken, en hebben aen den prince ende heeren der stadt ontboden dat een yegelyck hem vander meere met syn geweer naer huys maeken souden, affdoende haere groene velt-teeckenen, aendoende roey velt-teeckenen, tot een teecken van leetschap dat sy tegen den coninck misdaen hadden, roepende voor haer advys: Vive le roi Philippe d'Espagne! off sy soudent haer commen doen doen, ende anders en wouden die natien met die andere borghers nyet vertrecken, nyettegenstaende dat een yegelyck in syn predicatie en geloove vredelyck blyven soude sonder meer oproer.

Hoorende dese lose die oproerige laristen soo synse, opten selven dach nae de noene, meest vertrocken vander meere, ende tegen den avont syn die natien met heer Jacob Verheyden, borgemeester, gereden inde meere, door het midden van de calvinisten die daer noch stonden, roepende: Vive le roy d'Espagne! ende diesgelycke bedwongen sy oock die calveren tegen haeren danck te bleetenen, ende haer geweer neder te leggen, ende dat geschut wederom inden eeckhoff te voeren, off op haerlieden cost te doen vueren, dat sy met gewelt daer vuyt gehaelt hadden. Naeckende nu zeer den avont, heeft den prince van Oraengnien, metten Amman, die natien, inde lange nieuwstraete, zeer hoochelyck bedankt dat sy den coninck ende der stadt soo vromelyck voor ende bygestaen hadden, ende gedefendeert van spoliatie der selver stadt.

Diesgelyck heeft oock gedaen mynheer Anthunis Stralen aen die goetwillige borgers, die int vol harnas quamen van den oever tot op onser L.V. kerckhoff aen de zuytsyde, ende maeckende daer eenen rinck, hebben voor Godts wonderlycke victorie ende mirakel, allegader haer bussen tseffens los ge-

[p. 128]

schoten, alsoo treckende een yegelyck met peys naer huys.

Corts hier naer trocken mynheere van Hoochstrate, heer Anthonis Stralen, den Amptman, ende heer Hendrick van Berchem, buyten borgemeestere, van Antwerpen nae Brussel om het contract Madame te presenteren, datter gemaeckt was tusschen de rebellige calvinisten; want die borgemeester en woude dat contract nyet onderteekenen voor dat Madame met haeren raedt oversien hadde; waerom ons heeren langhe te Brussel bleven eer sylieden van de gouvernante bescheet conste crygen; want Madame de Perma nyet machtich en was sonder conincx Philippe haer broeder hier op bescheedt te geven, om dat het feyt ende petitie soo affgrysselyck was tegen Godt ende conincx majesteyt: tusschen desen middelen tyt murmureerden binnen Antwerpen die quaetwillige, seggende: hadden wy eerst die papen doodt gesmeten, het waer al gedaen geweest; maer wy hopen daer toe noch te geraecken, ende sullen noch die papisten wel verleeren dat sy ons gedaen hebben inde meere.

Door dese quaede roepen, ende dat ons heeren soo lange te Brussel bleven, synder sommige contoiren, cooplieden ende treffelycke borgeren van Antwerpen vertrocken met haer goet, d'eene naer Engelant, d'ander naer Brugge, die 3^e naer Brussel; maer den meesten hoop tot Mechelen, daer noch geenen oploop geweest en hadde, sorgende voor pilagie.

Op desen tyt hebben oock die Oosterlinge van Antwerpen getrocken naer Brussel, om te vernemen wat sy doen souden; want sy zeer veel aende voorsc stadt ten achter waeren, door het maecken van het nieuw Oostershuys ende andersints, om dat sy veel gelts verschoten hadden die stadt, off dat sylieden die stadt veel corens inden dieren tyt ende naemaels gedaen

[p. 129]

hadden; ende daer lach noch in Oostlant noch veel corens ende goets gelaeden op Antwerpen, oock in Zeelant, maer en dorsten daer nyet commen om die quaede roepen die men daer hoorde.

Item den 18 meerte, sdysdaechs voor palmen sondaech, heeft Spel, den Drossaert van Brabant, op vaeen heye, tusschen Loven en Brussel, 12 gevangenen geusen aen die galge gehangen, daer aff d'eene was van de principaelste capiteynen van Austruweel, genaempt Jan Donys, ende hadde selve hier voormaels officier geweest van die coninclyke majesteyt Phlippe.

Op den 23 meerte, ende was pallemsondach, en heeft men tAntwerpen geen processie gehouden in onser L.V. kercke gaende naer die borchtkercke, met die jerusalemsche ridders, om dat den ezel gebrocken was.

Item op den selven dach was die stadt van Valenchyn twee daegen beschoten van het sconincx volck van Spaengnien, ende naer der noene hebben sy haer opgegeeven, à la misericorde du roy d'Espaigne; maer twee ministers der predicatie gevangen ende missiere Haerleyn, capiteyn, een zeer ryck coopman. Den 29 meerte, opten paesch-avont, is buyten Valenchyn gevangen den minister van den calvinisten aldaer, geheeten La Grange, metten soonen van missiere Haerlyn, die snachs door dwater overgetrocken ende gevloden was.

Anno 1567, opten paeschdach, den 30 meert, doen was mynheere van Hoochstraeten van Brussel tot Antwerpen gecomen, sonder die heeren van der stadt; ende die grave van Hoochstraeten is met alle syn edelen ende staet gecomen in onser L.V. kercke inde hoogen choor, die hoochmisse hoorende zeer devotelyck die triumphantelyck in musick, ende met stadts speellieden, gedaen wirdt; ende de grave

[p. 130]

quam selver offeren met allen synen staet ende heeren van der stadt.

Maer die prince van Orangnien en quam doen inde voorsc. kercke nyet, gelyck hy wel plach; waerom die gemeynte zeer verwondert was, ende men seyde dat hy sieck was van die tydinge die Hoochstraeten van Brussel bracht.

Noch op den selven dach en hebben die calvinisten tAntwerpen haer vermaledyde nachtmael off gallige sacrament nyet vuytgereyckt, maer preckten noch al even sterck, al wast dat sy saegen dat haerlieden principaelste hooffden, als Marcus Peris, Ferdinando Barunio, heer Jan van der Noot, (maer nu zeer inden noot) heer Jacob Hertsen, enz; met meer andere van haerlieden consistorie al wech trocken; oock sommighe die hun vervoordert hebben die artellerie te haelen, die gevangene te lossen, die sloten van der stadtpoorten affgebrocken hadden, maer oock die van de bevellieden inde meere geweest hadden; dese liepen al tsaemen vuytter stadt, want men seyde doen zeer sterck over al dat vrouw Margriette van Parma, gouvernante van geheel Nederlant, tAntwerpen haest comen sou, ende doen justitie over die rebelle.

Item den prince van Orangnien hadde alsdoen tot Antwerpen noch volck aengenomen nae dat ramoer al ghedaen was, tot synder assistentie ende behoeff, meest borgers, wesende meest geschutten, tot 4 off 500 toe, met vergulde morlioenen offt stormhoeyen, ende noch ander hellebaerdiers, al int swert harnasch.

Item den 2 dach naer paesschen, ende was den 2 april, is tAntwerpen ter puyen affgepubliceert, van shoffs wegen, heer Hendrick Breederode ende heer Anthonis Bombergen gebannen te syne vuyt conincx Philipus lant, ende alle haer goeden geconfisqueert tot behoeff des conincx van Spaengnien.

[p. 131]

Item desgelyck oock alle haers aenhangers tot sHertogenbosche goeden in sconincx landt gearressteert, ende men en sal aen yemanden van haerlieden betalen derven totten tyd toe dat die Bosschenaers des conincx cancellier van Brussel, ende mynheer van Peeterson, vuyt sHertogenbosch los en vry sullen laeten gaen, die mynheere Bombergem met syn adherenten nu houden als gevanghen.

Den 2 april, synder van Maestricht te Brussel gecommen commissarissen aen madame, verclarende hoe dat hen die stadt van Maestricht gewillichlyk overgaven den Coninck.

Op ten 5 april 1567, is tot Gendt eenen tempel van den calvinisten ten gronde omverre gesmeten van het conincx crychsvolck, die het hoff van Brussel daer gesonden hadde; en hebben die stoffe vercocht.

Int selver jaer van 67, den 9 dach april, soo isser in dese Neerlanden, op eenen noen, geweest eenen alte grooten ende vreeselycken Eclipsis der sonnen, want sy die dry deelen verduystert is geweest, welck ons dat jaer gegenereert heeft veel twisten in doude catholicque gelooff, ende inde kerstelycke roomsche geloove; noch heeft sy oorsaeke geweest van swaere oorlogen, groote beroerte ende twisten onder die kersten princen ende heeren des landts, met oock peryculeuse sieckten ende sterfften.

Den 10 april heeft de prince van Oraengnien ontboden den breeden raedt, ende heeft haer te kennen gegeven, hoe dat hy van Antwerpen sou moeten vertrecken om seker oorsaeke wille die hy in syn heerlyckheyt te doen hadde, ende bedanckte grootelyck die borgers, datse hem soo getrouwelyck inder noot bygestaen hadden.

Op ten 11 dach der selver maent is den prince van Oraen-

[p. 132]

gnien getrocken met syn nieuwe hellebaerdiers vuyt Antwerpen naer Breda, daer hy heer aff was, ende met hem veel calvinisten, beeltstormers, kerckdieven, martinisten, getrocken zeer subiet; want men van syn vertreck nyet veel en hadde gehoort; waer door die gemeynte zeer beroert was, nyet wetende wat het te bedieden hadde dat hy soo vertrock eer tcontract, datter gemaeckt was tusschen madame de Parma ende die heeren van der Oordenen, affgepubliceert was tot Antwerpen.

Item den 12 april, is tAntwerpen metten den breeden raet eerst geconsenteert dat madame de Parma met volck van wapenen soude mogen incomen.

Maer op ten 13 april hebben die predicanten over beyde seyde haer predicatie gelaeten, sonder tegen yemanden te seggen offe te doen, alsoo wel die martinisten off confessionisten, als die calvinisten; nochtans was het die martinisten meest toegelaten binnen Antwerpen te mogen precken, want men doen seyde dat die prince van Oraengnien vuyt Duytschlandt ontboden hadde ende doen commen doctor Spanneberch, doctor Iliricus, ende die ministers waeren die tAntwerpen preckten die confessie van Antwerpen die sy nieuwe gemaeckt hadden, gelyck synde (soo sy seyde) die confessie van Ausborch, Franciscus Alaerdus, Dytmarus Tymannus, Christiaenus Warnee, Joannes Saliger, Joannes Ligarius, ende Balthazar Houwaert: dese hielden sommige treffelycke borgeren in grooter eeren, want sy confessie gesint waeren, daerom gaven sy haer den cost, cleeren, gelts genouch met haer huysvrouwen, die sommige van den predicanten mede hadde gebracht. Ende dese al tsaemen preckten meer schandelooser tegen het oude kersten geloove, heylige misse, ceremonien der roomscher kercken, dan deden die calvinisten, ende deylden al anders

[p. 133]

dat nachtmael vuyt dan sylieden, want syt in twee gedaenten gaven, pronunceerende Godts woorden der consecratien, luyde int duytsche, nemende daer toe hostien als de pristers; hierom syn dees twee seckten zeer twistich tegen malcanderen geworden, alsoo dat sy soo schandelyck tegen malcanderen gepreckt hebben, dat Godt nyet langer en liet gehuegen, want sy maeckten tegens malcanderen schampliedekens, refereynen, dichten, boecxkens, schilderyen, dat nyet en was te verdraegen, soo dat sy int leste die predicatie over beyde seyde hebben gelaeten, want dat haer van shoffs wegen bevolen was.

Opten 14 april is tot Yperen eenen predicant gehangen ende een ramoer geschiet, soo datter sommige doot bleven syn ende zeer veel gequetst. Doen werden oock 4 vendelen lantskaechten tot Antwerpen affgedanckt van die acht, meest al borghers der stadt, die zeer murmureerden.

Den 15 april is tAntwerpen gepubliceert dat nyemant en mach buspoeder, salpeeter off eenige munitie van oorloghe vercoopen om buyten te voeren.

Op ten 17 april is tot Antwerpen affgepubliceert te puyen te comen tot haeren verantwoorden alle kerckdieven en die eenich onderwint ende onderstant gedaen hebben, off administratie gehadt hebben inde meere, aen de calvinisten tempels. Item wirden oock geroepen alle die gevangenen die tAntwerpen vuytten steen geloopen waeren, met die den steen opgesmeten hadden.

Item den 26 april, syn van Brussel gesonden tot Antwerpen, inden morgenstondt, 16 vendelen waelen, heel wel gemonteert in wapenen, waer aff opperste capiteyn was Mons^r de Mansvelt, heer van der Oordene, met Carolus Mansvelt, synen sone; dese hadde gesonden madame gouvernante van sconincx wegen.

[p. 134]

Op ten 27 april, tsdonderdaechs, doen wert tot Antwerpen vander stadt wegen gepubliceert dat alle die affgedanckte borgers crychsknechten hun geweer affleggen souden.

Noch op ten selven dach tsavonts, hebben twee dronckaers binnen Antwerpen, een ramoer gemaeckt, d'een op die groote merckt, een lantsknecht geweest synde van die borghers, geheeten clynen Hans, om dat die walsche crychsknechten hem nyet en wouden laeten passeren door die wacht; ende den anderen een borghers sone, een trompetter wesende, heeft inde camerstraete met syn trompet allerme gheblasen, waer door datter inder stadt groot ramoer was, maer werdt gestilt door sommige heeren die dese twee terstont gevangen naemen.

Op den 28 april smorgens syn dese twee verwesen geweest, ende op de groote merckt gehangen; daer naer heeft die roey roede off provost van het hoffs wegen, Spelleken genoempt, inde stadt gebracht 4 waelen vagabonden crychslieden, die den buyten lantman grooten overlast gedaen hadden; de dry heeft hy oock daerby doen hangen, maer den 4^e werdt verbeden onder die galghe ende los gelaten.

Op den selven dach, nae 11 uren opden noene, is binnen Antwerpen gecommen vrouwe Margriette, skeysers Carels de 5^e bastaert dochter, suster van coninck Phlipus van Spaengnien, Hertoginne wesende van Parma, Plaisantie, enz. gouvernante ende regente van gans Nederlant; dese is in der stadt gecomen met zeer grooten staet van Edelen en heeren van der oordenen des gulden vliese, als mynheer ducque d'Arschot, heere Egmont, ducq de Mansvelt ende ducq de Barlemont, geconvoyeert met vier bemden ruyteren, als die bemde van mynheer van Arenberch, Mons^r de Barlemont, Mons^r de Bevoys; ende de bemde van Madame was sterck hondert lichte peerden, ende

[p. 135]

met haer hertsiers, al met zwarte morlionen off stormhoeyen, met zwarte pluymen, aen hebbende zwarte rocken; aldus affgeseten synde aen die noort syde van onser L, V. kercke, met die voorsc. heeren, heeft den geestelycken staet haer gewacht aen die voorsc. kercke deure met die processie, leydense alsoo in den hoogen choor, singende daer met die orgelen Te Deum Laudamus in nieuwen musicque, ghemaeckt van meester Geert van Turnhout, sanckmeester der selver stadt ende kercken; daerna heeft mynheer den choordeken, Rogerus de Taxis, met het capitel van Antwerpen haer gesalueert, ende met oratie willecom geheeten, ende daer naer met alle de heeren, ende staet, ende bemden gereden naer S^t Michiels clooster, daer haer hoff was.

Op ten iersten dag may is Madame die gouvernante gereden tot Sint Michiels, segge Sint Jacobs kercke, om daer misse ende sermoon te hooren, want daer doen ter tyt prekende was eenen franchoysen minnebroeder vuyt Vranckeryck, ende hadde geweest calvinis discipel; maer verstaende syn valscheyt, heeft hem verlaeten, ende minnebroeder geworden synde heeft tot Antwerpen den geheelen vasten alsoo berispt met schrifturen ende redenen Calvinus ende Luterus valsche leeren, als oyt man gehoort hadde in Antwerpen sulcke geleertheyt ende eloquentie als desen hadde.

Item den 4 dach meye heeft men voor dierste reyse tAntwerpen het heylich sacrament metten bellen gedraegen achter straeten by de siecken, naer der destructie van der kercken, vuyt onser L.V. Kercke ten huyse van Jan Broot, in die cleyn gulden flessche inde camerstraete, by de witte susters.

Item op den selven dach mey is tot Antwerpen ingeblasen de sincxen-merckt naer doude costuyme, ende daer syn vuyt-

[p. 136]

geseyt ende gebannen geweest, vuyt gansch des conincx landen van Spaengnien, ten eeuwigen daeghen op die galge, alle apostaeten off vuytgeloopen monicken, ende verloochende priesters, alle beeltstormers, kercken breeckers, roovers, ende dieven; item alle die geene die eenighe wapen aengenomen hebben tegen den coninck, ende hem vervoordert hebben gelt te nemen tegen syn majesteyt, off erghers eenich bevel gehadt hebben, off geweest hebben tAustruweel off op andere plaetsen tegen den coninck van Spaengnien.

Item den 9 may isser tot Antwerpen op ten oever, smorgens seer vroech, een nieu galge geseth voor die walsche knechten.

Op den 10 may, op S^t Jobs dach, heeft men tAntwerpen in onser L.V. kercke smorgens, eerst naer der kercken destructie, gesongen die selven getyden: ende die waelsche crychsknechten hebben in onser L.V. cappelle een misse in musick doen singen ter eeren van S^t Job: maer tsavonts is d'ierste reyse geweest dat men in de selve cappelle het loff ghesongen heeft.

Item op den selven dach synder tAntwerpen, op de groote merckt, dry borgers gehangen, die een mans duere opgeloopen hadden, willende hem vermoorden. Dese hadden oock tAustruweel wapen aengedaen tegen den coninck, ende oock kercken gedestrueert.

Noch opten selven dach heeft Spelleken, die provost, tAntwerpen op ten oever 3 walsche cryschknechten, die tot Hoboken op Jaspar Doels huys ende elders grooten overlast gedaen hadden, onder de galge gegeesselt.

Den 11 may heeft Madame die gouvernante met haren staet tot Antwerpen misse gehoort in de minnebroeders kercke.

Den 12 may syn die tempels der calvinisten, luteranen, off

[p. 137]

martinisten tot Antwerpen geschoncken die 16 vendelen van de walen soldaeten.

Item op den 14 dach meye heeft men tAntwerpen begonst die tempels van die sectarissen afftebreken.

Den 15 meye, voor sincxen, is heer Maximiliaen de Bergis, bisschop van Cameryck, tot Antwerpen gecomen, met heer Merten Cuyper, synen suffragaen, om die outaeren te consacreren die van de ketters ontwydt waeren.

Op den 19 dach may, smaendaechs inde sincxen dagen, heeft heer Maximiliaen de Bergis, bisschop van Cameryck, geconsacreert ende gewydt tot Antwerpen onser L.V. kercke metten hoogen choor, aultaer, ommeganck, ende kerckhoff. - Item den 20 maye soo heeft heer Merten de Cuyper, vrouwen-broeder ende suffragaen off wyebisschop van Cameryck, begonst te wyen die aultaren in onser L.V. kercke.

Op ten selven dach hebben sommige heeren van Madame tAntwerpen int clooster van S^t Michiels, welck was thoff van Madame de Parma, gesteken nae eenen rinck; ende die eelheeren hadden aen haer aensichten laeten maeken lange neuse; maer achter op haeren rugge haddense al stroeyen aensichten.

Op ten 22^e dach meye heeft men tAntwerpen die luyteraensche ende martiniste nieu kercke vercocht inden reygersganck by de roode poorte; ende dese heeft gecocht mynheer Carel van Mansvelt, een heere van der oorden des gulde vlies, voor die somme van 1500 gulden; ende men seyde tot Antwerpen dat alle der sectarisen nieu valsche kercken geschoncken waeren die walsche knechten voor haren willecome, want sy veel ten achter waeren, alsoo dat de borgers haer moesten geven huyshuere, olie, azyn, vier ende licht.

Item den 24 meye heeft heer Merten Cuypers, wyebisschop

[p. 138]

van Cameryck, tot Antwerpen in onser L.V. kercke inde hooge choor, gegeven die oorden des priesterlycke staete; ende daer en waeren maer 6 weerlycke priesters geweydt in dbisdom van Cameryck, ende al dander waeren al religieuse omme Cameryck van diversche oorders.

Op den 25 dach meye, ende was de heylige Dryvuldicheyt dach, soo en heeft men tot Antwerpen geenen gewoonelycke ommeganck noch processie gehouden, om dat theylich besnydenisse ons Heere inde kerckroovinge gestolen was, dwelck men seyde dat den valschen predicant, doctor Hermanus, by hem droech ende gestolen hadde, en wasser mede gevloden in Engelant.

Den 27 may soo heeft mynheere van Meghen van Amsterdam affgesonden te schepe die twee kinderen van Batenborch, tot Vilvoorden opt slot, als gevangen mans bewaert synde met hoochduytsche crychsknechten des conincx.

Item den 28 dach meye, ende was theylich Sacraments avont, soo heeft men tAntwerpen affgelesen een ordinantie gegeven tot Antwerpen den 24 may, van wegen des conincx ende thoff, tegen alle die sectarisen nieu valsche predicanten, kerckroovers, beeltstormers, ende die tegen den coninck Phlips in wesene in eeniger plaetsen gheweest hadden, te vertrecken vuyt sconincx landen van Spaengnien.

Op den 29 may, welck was theylich Sacraments dach, soo is Madame tot Antwerpen in onser L.V. kercke gecomen die hoochmisse hoorende, de welcke doen sanck de bisschop van Camerycke, heer Maximiliaen de Bergis, ende die canoniken van het capitel dienden hem als diaken ende subdiaken inde misse ende processie; maer naer die misse heeft men tAntwerpen gehouden een generale ende devote processie metten

[p. 139]

heyligen sacrament, dwelck droech den voornoemden gewyden bisschop van Cameryck, ende Madame van Parma ginck achter den bisschop, tusschen twee edel mannen, waer van den eenen was ducq de Egmont, met grooter devotie alle die processie duere, met allen haer heeren van der ordenen, haer eedele camenieren al jiffrauwen; maer den geestelycken staet van der stadt ende die weth met alle ambachten gingen elck in die processie al met wasse brandende keerse; want het was gepubliceert dat alle ambachten, gulden, borgers, thiende lieden, honderste lieden, wete doen soude elcken besondere tortsen ende licht te beschicken ende dragen nae syn machte; alsoo datter getelt werdt wel 4000 tortsen voor theylich sacrament; oock die wycken ende straeten waeren seer schoon met costelycke aultaeren, tapyten, schilderye, meyën, verciert als men in menigen tyt tot Antwerpen oyt gesien heeft. Item op alle brugge, wycken ende straeten, daer die processie passeerde, stonden alle die cryschlieden, al soo wel die borgeren als die walen, met haer hoopmans ende vendels int volle harnasch, met haer gevelde bussen ende gevelde spiessen.

Den 30 may, naer de noene, heeft die provost off roode roede tAntwerpen aen die munte doen onthalsen eenen walsche cryschman, die een vrouwe met haeren man doorschoten hadde sittende in een schuytken opt schelt: maer doen den beul Cosynken hem onthalsen souwe, soo en wou hy met syn hoot nyet stil sitten, maer werp hem 2 off 3 mael ter eerden, soo dat den beul 4 off 5 mael hiel in syn hoot ende hals, waer doore datter groot ramoer quam onder die walen knechten die met haer geweer al bloot stonden om den beul te doorloopen, maer die hooplieden stildent, want het en quam by den beuls schult nyet dat hy miste.

[p. 140]

Item den 31 may syn tot Antwerpen affgedanckt 4 vendelen knechten, die daer aengenomen waeren van die borgers.

Item den iersten dach juny, tsdonderdaechs tsavonts, soo syn van Borgerhout by Antwerpen, naer de stadt gecommen by de rooy poorte, sommige droncken affgedanckte crychslieden borgers; dese hebben op ten steenwech ende by die roode poorte groot rumoer gemaeckt tegen die wacht (welck waeren walen van mynheer Carel, de sone van den grave van Mansvelt) maer die walen geen verdrach en connende crygen van dese quaetwillige dronckaerts, hebben ten lesten in den hoop geschoten ende geslagen, alsoo datter 5 off 6 van de quaetwillige, ende oock andere goede borgers, die daer mede stonden en sagen, doot bleven ende gequetst syn geweest, waer aff men seyde dat de jonge Mansvelt, heer Carel, met syn eygen hant eenen onnooselen borger, die daer stont en sach, terstont duerstack.

Den 4 juny, doen begost men tot Antwerpen aff te breken de calvinisten kercke, gestaen inde mollekensrame int hoplant, by de stadts vesten; dese kercke werdt vercocht een yegelycken van die metzelrye ende timmeragie syn gerief, ende dat tot behoeff van die waelsche knechten.

Den 5 juny werdt tot Antwerpen een gebodt affgelesen dat nyemant hem vervoorderen en soude buyten der stadt met geweer gaen drinken, ende dat nyemant geweer sou draegen achter dat die dieffclocke geluydt hadde, ende dat hem een yegelyck tsavonts in huys houden souden, wat ramoer dat hy hoorde.

Den 13 juny doen begost men tot Antwerpen afftebreken die ronde walen kercke, gestaen op de wapper by de coloveniers hoff, op een erve toebehoorende Aert Gillis. Desen waelschen tempel was gemaekt heel rondt, zeer anticxt, op de maniere

[p. 141]

van Salomons tempel te Jerusalem, ende te Roomen opt fatsoen van den tempel Lautron.

Om desen tempel te mogen blyven staen hadden die vleeschbouwers van Borgerhout Madame ende thoff veel gelts geboden, dat sy tusschen paesschen ende sincxen daer in haer vleesche souden mogen vercoopen; maer het hoff en woudense haer nyet consenteeren, op datter geen memorie inder stadt blyven en soude van die valsche sinagoge.

Den 15 juny doen waren tot Antwerpen sommige vendelen van walen in slachoorden; want die bisschop van Atrecht dede te sinte Michiels sermoon voor Madame de Parma, smorgens zeer vroech.

Den 18 juny syn van Antwerpen vertrocken 4 vendelen walen, weder naer die frontieren: maer doen dese walen quamen buyten S^t Joris, off buyten het skeysers poorte, aen het clooster ter sieckeren, hebben sommige van die overlaten droncken walen cryschlieden grooten overlast gedaen int voors. clooster ter sieckeren, en hebbenter al ontstucken geslagen daer sy aen costen, hebbender oock den ouden prochiaen seer geslagen, ende die nonnen hebben duer den overlast al gevloden.

Item op ten selven dach synder binnen Antwerpen ander 2 vendelen lantknechten incomen vuyt Borgerhout, die daer lange gelegen hadden.

Den 19 juny, des snachts ten een ure, is mynheere van Mansfelt met heer Carel, synen soone, ende met die hertsiers van Madame, ende noch sommige ruyteren vuyt Antwerpen ghetrocken om die oproerighe te achterhaelen ende te vangen, die dit ter sieckeren bedreven hadden.

Den 20 juny soo verbranden buyten Amsterdam wel 100

[p. 142]

huysen, ende wel om een tonne gouts corens, van haerselffs vier.

Den 21 juny doen syn smorgens tot Antwerpen op die groote merckt gehangen 2 borgers, die tot Austruweel ende Viaenen haer hadden laeten inschryven ende wapen genomen tegen den coninck Phlipus.

Den 22, tsondaechs soo is Madame met grooten staet gecomen in onser L.V. kercke, hoorende die hoochmisse voor den hooghen choor; ende daer heeft in den bueck van deser kercke int waelse voor Madame gepreeckt den eerweerdighen ende geleerde bisschop van Atrecht, heer Franciscus Richardot; maer den bisschop van Cameryck, heer Maximilianus de Bergis, hoorden het sermoon ende droech Madame den boeck metten peys te cussen onder die hoochmisse, die seer solemnele was.

Den 23 juny, tsmaendaechs, soo werden tAntwerpen opten oever 2 walsche cryschknechten gehangen, van shoffs wegen, die ter sieckeren den overlast hadden helpen doen, ende daer die gevangenen sochten om te verlossen die door de roey roede daer geseth waeren.

Den 27 juny, tvrydaechs, soo syn tot Antwerpen binnen onser L.V. kercke, int canonincx capitel, gecommen die bisschop van Cameryck, heer Maximilianus de Bergis, met twee commissarissen, te weten de bisschop van Atrecht, heer Franciscus Richardot, ende den choordeken van sinter Goelen te Brussel, gecommandeert van het consilie van Trenten, om te visiteren ende te reformeren (als overste des selffs capitel) naer het consilie van Trenten, dat sy daer exhibeerden.

Den 28 juny, tsavonts ten 8 uren, isser tot Antwerpen inde nieuwe stadt een groot rumoer geweest onder schippers ende brouwers knechten, om eenen luytenant van die walen vende-

[p. 143]

len, die daer de borgers overlast dede; waerom dat heer Carel van Mansvelt dede alle die walen cryschknechten in die wapen commen, elck onder syn vendel: alsoo cesseerdet.

Item op ten 2 dach july, op onser L.V. dach smorgens, isser van Antwerpen gereden nae Sinte Bernaerts abdye ende clooster, wel 40 wagenen met volck ende desghelycken oock te water, met hueen, ende ander schepen, oock te voete, singende onder wegen duytsche psalmen, om te hooren preken heer Thomas van Thielt, abt desselffs clooster; want dat volck seyde dat hy preckte die oprechte confessie van Ausborch.

Den 3 july soo syn tot Antwerpen gecomen 2 ambassaten vuyt Ingelant; deen is gesonden vanden keyser Maximiliaen, ende dander vande coninginne van Ingelant, om seker saeken wille.

Den 5 july is tAntwerpen aengecomen een huee met 7 eelmans die gevangen waren in Vrieslant van mynheer Van Meghen. Dese hadden wapenen tegen den coninck van Spagnien aengenomen, waerom dat sy gevoert geweest syn naer tslot van Vilvoorden, als gevangenen. Opten selven dach hevet thoff van Brussel anderwerff tot Antwerpen, in S. Michiels clooster, doen meten het nieuw casteel off slot, om die stadt mede te bewaren voor die quaetwillige.

Den 12 dach july, tsaterdaechs, heeft men tot Antwerpen van shoffs wegen ter puyen affgepubliceert dat men tsanderdachs processie soude gaen houden metten heyligen sacramente, ende bidden Godt almachtich dat ons coninck Phlipus vuyt Spaengnien, ghesont ende met goeden voorspoet, mocht overcomen in dese Nederlanden; en dat daer en tusschen vuyt Antwerpen vertrecken souden alle die gene die tegen syne Maj^t wapenen aengenomen hadden, off eenichsints rebel tegen den coninck geweest hadden.

[p. 144]

Den 18 july is madame van Parma wederom vuyt Antwerpen te water met die bargie naer Brussel, met alle haer edelen ende ganschen haeren staet, vertrocken; waerom dat men seer schoot.

Den 30 july is tot Antwerpen op die groote merckt gehangen eenen Luyckenaer, een smit synde; dese was oock een musichien, ende hadde in Brabant de kercken helpen affwerpen, ende eenen jongen doot geslagen in synen kelder.

Op ten selven dach heeft men tAntwerpen, van shoffs wegen, een gebodt affgelesen dat alle mandamenten, die madame hadde laten publiceeren sint den meye, soude cesseren tot ter tyt toe dat de coninck Philips int lant quame.

Den 31 july doen wert tot Antwerpen affgepubliceert dat alle degene die vertrocken waeren, van de sectarisen wegen, vuyt Antwerpen, souden wederom commen, men soude nyemant misdoen tot die compste van ons conincx Phlipus vuyt Spaengnien; maer men seyde doen zeer sterck dat ducque dAlve op wech was vuyt Spaengnien om herwaerts te comen met 10 off 12 duysent spaengnaerts ende spaensche peerden, om het landt in peyse ende vrede te stellen als te voren.

In d'eynde van julio soo is tot Lutsenborch deerlyck vermoort den tresorier van ducq dAlve, van synen knaepe, wesende eenen franschoys. Desen hadde hem vyff jaeren lanck getrouwelyck gedient, ende heeft van synen meester ende heeren gestolen costelycke juweelen van goude ende gesteente.

In desen selven tyt doen werden sommige schepen gearresteert van Antwerpen, die nochtans bevracht waren, hebben moeten ontlaeden van haer coomenschap ende hebbense moeten toerusten tot behoeff ons conincx compste vuyt Spaengnien.

In dit selve jaer van 1567, den 6 dach van augusty, syn die

[p. 145]

stadts poorten tot sHertsogenbosch twee dagen gesloten gestaen, ende men heeftter dryentwintich borgers gevangen.

Den 10 augusty, ende was sinte Lauwerys dach, syn tot Antwerpen opt schelleken 6 herdoopers van den merckgrave ende schouteth in een huys gevangen, die (als men seyde) aldaer vergaederinge maeckten om te precken; maer die ander braken van achter vuytte, ende ontliepent, alsoo datter maer dese 6 gevangen waeren, waer aff den eenen was een predicant; ende waeren rycke mannen van Ryssel, ende tAntwerpen woonachtich.

Den 12 augusty snoenens synder tAntwerpen van die meercaye affgevaren 4 schoon groote meerschepen, naer Zeelant, om den coninck te verwachten vuyt Spaengnien.

Den 13 augusty wert tAntwerpen den grooten ommeganck ghehouden, met die speelwagens ende maechdekens alsoo men plach; maer op die merckt ende op den oever stonden die duytsche cryschknechten van smorgens vroech tot den ommeganck in was, al in volle slachoorden.

Den 18 augusty heeft heer Thomas van Thielt, abt van sinte Bernaerts by Antwerpen, verloochent syn priesterschap ende prelaetschap, ende verlatende syn clooster, heeft daer vuyt met hem genomen 40 hondert guldens, is alsoo met een hoer van Hollant getrocken tot Diesborch, in Cleve; ende daer synde, heeft die selve vrouwe, den 6 septembris, openbaerlyck voor syn huysvrouwe getrouwt, ende als een weerlyck man daer verkeert, ende al valschelyck geleeft. De oorsaecke hier aff seyde men dat was dat hy met die geusen ende smalle jonckers het requeste, tegen die oude religie, mede hadde onderteekent ende tegen het oude catholicque geloove gepreckt hadde; waer doore coninck Phlipus aen madame de Parma

[p. 146]

geschreven hadde alsulcken tot Brussel soude apprehenderen.

Den 22 augusti quam vuyt Spagnien, van ons conincx Phlipus, ducq Fernando dAlve, een heer van der oorden des gulden vlies, binnen Brussel ingecomen met 400 peerden volck, ende 10 vendelen Spaengnaerts, ende ginck int hoff by madame de Parma in haer camer ende groete haer; daer by haer waeren ducq d'Aerschot met den grave van Mansvelt, heeren van den toysoen, met noch heeren en eelen; ende daer gaff ducq dAlve Madame te kennen hoe dat hy van conincx Phlipus haer broeder gestelt was gouverneur van gansche Nederlant.

Den 24 augusty 1567 is tot Antwerpen ingeblasen de bamismerckt, ende vuytgeseyt alle die ghene die tegen den coninck in wapenen geweest hadden enz., gelyck inde merckt voorleden.

Item noch int selve jaer van 1567, den 29 augusty, heeft den coninck van Polen, Sigismondus, met een schoon victorie meer als 1000000 mannen den Moscouwyt affgeslagen.

Op ten 8 septembris syn seker commissarissen gecomen van Brussel, gesonden van den hove, tot sinte Bernaerts in die abdye (mits dat den voorsc. abt syn prelaetschap verlaten hadde) om daeraff informatie te nemen, ende eenen anderen abt onder die monincken te kiesen.

Den 9 dach september doen reet Anthonis Stralen van Antwerpen op synen wagen naer Brussel, want hy daer van shoffs wegen ontboden was; maer doen hy quam door de Luythagen, ontrent den ouden Godt, wert hy gevangen van comte Lodron, overste van de 12 vendelen duytsche knechten, die doen ter tyt tot Antwerpen lagen, ende voerden hem gevangen, van de 2 meulens staende tusschen de Luythagen ende Contich, naer Liere; waeromme alle die gemeynte binnen Antwerpen

[p. 147]

zeer verwondert waeren, want hy van de gemeynte zeer bemindt was.

Op ten selven dach heeft comte Lodron knechten vuyt Antwerpen gesonden naer Merxem, by Antwerpen, opt huys van Stralen, om dat intenemen, daer sy groote schaede gedaen hebben. Noch op ten selven dach heeft capiteyn Lodron, met eenen hoop soldaeten, ingenomen heer Stralens huys binnen Antwerpen gestaen by tkipdorp poorte, aen die roose straete.

Den 10 september doen synder tot Brussel van wegen ducq dAlve, ende vuyt crachte van synder commissie des Coninclyke maj^t, gehouden geweest als gevangenen, te weten comte off grave dEgmont, ende den grave van Hoorne; ende desen syn geweer affnemende, heeft dat ter aerde geworpen, seggende:

Soude men myn geweer affnemen daer ick in den dienst van onsen genadigen keyser Carel, den 5^e, soo menigen vrome feyten van oorloge gedaen heb, gelykt gebleken heeft tot meniger stonde, ende principalyck voor Grevelingen, in Vlaenderen, tegen die franchoysen.

Noch is oock aldaer doen gevangen geweest mons^r de Beckerzeel, alias Keessenbroot.

Den 12 septembris, tsaterdaechs opt heylich kruys avont, soo werdender tot Antwerpen, op te groote merckt voor der stadthuys, geworcht ende verbrandt 4 herdoopers die opt schelleken inde vergaderinge gevangen geweest hadden. Dit waeren die eerste die, naer dat geordineert was dat mense verdrincken soude, int heymelyck op den steen, en nyet meer openbaer branden en sou; maer het was met den coninck soo verre gedissimuleert dat men nyemant om het geloove wille gedoot en sou hebben, die gene diet vuyt ganscher herten affgingen, ende dat valsche geloove verlaeten, nemende weder dat catholicque christen geloove; maer door die menichtful-

[p. 148]

dighe der sectarissen, daer op sondigende, is de gratie achter gebleven^(*).

Hiernaer werden die heeren van Antwerpen naer Brussel ontboden, als mynheer Jacob Verheyden, binnen borgemeester, ende heer Hendrick van Berchem, als buyten borgemeester, met mynheer den amptman.

Den 18 septembris doen is den cancelier metten procureur generael gecomen binnen Antwerpen, ende hebben een generael mandement off gebodt gedaen, van sconincx wegen gemaeckt, tegen den gene die ter saecken van den voorleden beroerten ende commotien vuytten landen van herwaerts over hen souden willen vervoorderen te vertrecken off te ruymen, haerlieden goeden off huysraet muteren ende transporteren in eeniger manieren. Ende dit wert gedaen om dat men sach het volck soo lancx soo meer vertrecken vuyt Antwerpen, eensdeels om huer crediteuren ende schuldenaers daer door te bedriegen, mits oock siende die apprehentie van die groote heeren ende vassalen voorgenoempt, ende meer andere.

Soo werdt gratie gegeven alle die simple ambachtlieden die daer by door haer simpelheyt bygebracht ende verleyt waeren off syn, dat sy souden blyven in haer affairen ende neeringe; ende die andere die wech waeren souden wederom commen, alsoo verre alsse hun ondergeven willen ende onder de oude catholycke religie, ende in onsen dienst ende onderdanicheyt souden willen hun soumetteren, ende blyven onderhouden

(*) Deze regelen zyn inde leydsche uitgave t'eenemael veranderd en verkort; men leest er slechts:
Maer het was met den Coninc soo verre gedisimuleert dat men niemant om het gelooff en soude gedoot hebben die hun bekeeren wilden.

[p. 149]

haer coomerschappen, neeringe, ambachten en hanteringen, elcke naer syn vocatie ende qualiteyt off macht. Ende om dat die gemeynte om dit onwettich vluchten hun nyet meer beschadigen en souden, soo wert bevolen, van Madame de Parma wegen met haeren raet, dat soo wie hy, tsy alleen off met syn huysgesin ende familie, int heymelyck off openbaer, noch oock haeren huysraet, meubelen, goeden van coopmanschappen, vuyt te voeren off te transporteren, te water off te lande, met meynige van hem te absenteren ende vuyt den voorsc. landen te trecken, op pene van gehouden te worden culpabel, off te minsten voor suspect van de voorleeden beroerten ende ongeregelyckheden aldaer gebeurt, ende over sulcx aengetast ende vervolcht te worden, mitsgaders van de confiscatie van de vuytgevoerden goeden, off geladen synde om vuytgevoert te worden; verbiedende insgelycx alle schippers, vuerlieden, wagelieden, ende die andere die voorseyde vluchters, wagelieden ende andere te helpen doen off daer toe te assisteren, op de pene van selffs gehouden te worden voor suspect van de voorsc. misdaden offe crime, mits oock confiscatie van schepen, schuyten, wagenen, kerren, enz, daer mede vuytvoeringe gedaen soude worden; ende alle die gene die soude willen vertrecken, nyet synde van eenige quade seckten off feyten, sal gehouden syn, eer hy sal mogen vertrecken, tselve een maent te vooren te kennen te geven den officier ende wethouderen van der stadt, die daer vuyt zouden willen vertrecken; ende alsoo verre als hy op dorpen off op plat lant woonachtich ware, sal daer van die weth die wete moete doen binnen seven weken; ende bevelende aen alle wachters van frontieren, bruggen, soete waters, passagien, dat sy scherp ondersoeck sullen doen, ende den selleven arresteren; bevelende oock alle

[p. 150]

tollenaers dat sy geen schepen, schuyten, wagenen off peerden, geladen wesende, laeten duervaeren, sonder de selve neerstelycke te ondersoecken ende weten waer die vaeren ende geladen hebben, ende geconfisqueren, alsoo verre syt nyet te kennen gegeven en hebben hunnen oversten, mits hun bescheet bethoogende. Dit gedaen ende tAntwerpen affgepubliceert den 18 september, anno 1567.

Op ten 23 septembris heeft capiteyn Lodron tot Antwerpen op die groote merckt doen hangen eenen hoochduytschen crysman, om dat hy veel gestolen hadde; ende sommige anderen synder gebannen geweest in Hongerye, tegen den turck.

Den 24 septembris heeft ducq dAlve van Brussel doen voeren opt slot die grave van Egmont ende die grave van Hoorne, synen swager, ende heeren van der ordenen, als gevangene des conincx Phlipus, met een groote guarde van spaengniaerden, daer hy over hooft synde, die haer convoyeerde tot Gendt toe, ende die spaengnaerts vuyt Gendt quamen haer te gemoete.

Den 25 septembris is heere Anthonis Stralen van Liere als gevangen man gevoert tot Brussel, geconvoyeert synde met een vendel Spaignaerts, ende hebben hem aldaer geleyt op ten thooren Truerenborch.

Den 27 septembris synder tAntwerpen op de groote merckt 3 gehangen die tot Austruweel geweest hadden, ende sommighe speelhoven by Antwerpen berooft.

Den 29 septembris, op S^t Michiels dach, heeft men tot Antwerpen gehouden die generale processie met den heyligen sacramente zeer devotelyck, elck dragende een brandende keersse naer doude costuyme, ter memorien dat int jaer 29 tot Antwerpen was die grouwelycke sieckte van het sweet; ende dese processie en hadde des jaers te vooren nyet gehouden geweest.

[p. 151]

Int eynde van deser maent heeft mynheer Condé, in Vranckryck, eenen grooten hoop walen by een vergadert, waer onder hem oock gemenct hebben heer Hendrick Breedero, met die verloopen calvinisten ende sectarisen, en hebben haer in drye hoopen verdeylt romdom Parys, meynende alsoo die stadt intenemen, verbandende daer ontrent die cloosters, dorpen, moelens, enz., doende groote schade ontrent die stadt; ende hy namt die stadt van Sinte Denys.

Item op den 4 octobris is tot Antwerpen, opte groote merckt, gehangen eenen die tot Austruweel geweest hadde, ende daer isser 2 ten eeuwige dagen op de Galleye gebannen geweest.

Den 18 octobris is tot Antwerpen opgerecht, inde mollekens rame (daer die calvinisten kercke geraseert lach) een groot houten root cruys, hebbende dry nagelen, met Pilatus tytel. Dit hebben opgerecht die lantknechten van Lodron le ducq, ende dat wert gedaen tot een eeuwige memorie en spyte van die calvinisten, ende tot verachtinge haers secte, om dat sy waeren vyanden des cruys Christi, ende omdat sy dat cruycefix in alle kercken, cappellen, cloosters, in stucken gesmeten hadden.

Int selve jaer van 67, den 15 octobris, doen begost men by Antwerpen, buyten die Crooneborch poorte, den gront te soecken waer men best het casteel maeken soude, streckende naer het kiel, waer in een yegelyck verwondert was van het groot begryp, ende schendende die arme lieden, ende principalyck die hoveniers, ende noch seker getal van wintmolens die daer oock stonden, moesten affgebrocken worden: soo dat men doen voortaen pretendeerden het casteel, hoe eer hoe liever, met groote machte optemaeken; waer aff fondateur was capiteyn Vitello, oppersten capiteyn off veltheer van ducq dAlve, onsen gouvernandt, ende die mede waeren in presentie den merc-

[p. 152]

grave van Antwerpen, heer Jan van Immerzeel, metten amptman ende seker schepenen, ende in presentie van veel borgeren, enz.

Den 16 octobris is den grave van Arenbergh met twee duysent peerden naer Vranckryck getrocken, tot assistentie van den coninck van Vranckryck tegen Condé.

In desen selven tyt doen begeerden thoff, van coninck Phlipus wegen, rekeninge van die geene die het schouwgelt ontfangen hebben, ende dat sy souden maeken de faulten op te brengen van die gene die alsdoen insolvent daer aff gebleven waeren, off anders soude men op die wyckmeesters (doen geweest synde) verhalen; want elcken borger moeste doen geven eenen keysers gulden van elcke schouwe die hy in syn huys hadde.

Den 24 october, naer noene ontrent dry uren, soo is ducq Fernando dAlve, onsen gouverneur, van Brussel tot Antwerpen gecommen met 400 peerden, met lancien, hebbende blauw vaenkens ende oock haech-geschutten, meest met blau liverye; ende comte Lodron heeft hem ingehaelt, ende die 12 vendelen knechten waeren op die been, want ducq dAlve met syn ruyters logeerden in S^t Michiels clooster.

Den 25 octobris is ducq dAlve met comte Lodron, marckgrave ende amptman, gereden opt Kiel om te sien het geconcipieert casteel,

Noch op den selven saterdach synder tAntwerpen op de groote merckt 2 gehangen, waer aff deene sdonderdaechs te voren een vrouwe doot gesteken hadde inden dach by de vrouwebroeders clooster, ende den anderen hadde die kercke helpen affsmyten tot Mechelen ende oock tAntwerpen.

Den 26 octobris tsondaechs is ducq dAlve met synen staet, comte Lodron, Meeghen, Barlemont, comen hooren die hooch-

[p. 153]

misse in onser L.V. kercken. - Den 26 octobris, op S^t Simon ende Judas avont, heeft men eerst tot Antwerpen buyten Croonenborch poorte begonnen te graven het casteel off slot, wel met 500 gravers.

Op ten selven dach heeft comte Lodron doen verbieden te wercken ende te graven aen dit nieu casteel, op heylige daeghen ende sondaghen, op de pene van drye stuyvers; item dat nyemant daer en mach commen den gravers om haer werck te beletten, op de pene van een yegelyck syn opperste cleet te verliesen.

Den 51 octobris, op alderheyligen avont, heeft men tot Antwerpen, in onser L.V. kercke, voor d'ierste reyse gespeelt op die nieu orgelen, staende boven den ommeganck aen de zuyt syde, al wast dat sy noch nyet volmaeckt en was.

Item opten 2 novembris is ducq dAlve met synen staet tot Antwerpen gereden ter kercken inde minnebroeders kercke, hoorende den dienst Godts met het sermoon.

Den 4 novembris is vuyt Antwerpen getrocken mynheere van Meeghen met vier vaenkens hoochtduytsche knechten ende vier vaenkens Spaengnaerts, vuyt Liere naer tsHertoghenbossche, om te verslaen eenen grooten hoop vuytgebannen boeven ende calvinisten, die vergadert waeren int landt van Geldre, willende alsoo trecken naer die stadt van Nimwegen, om die alsoo inte nemen; waer aff men seyde dat heer Anthonis Bombergen haeren capiteyn was, met sommige peerden volck.

Den 5 novembris heeft ducq dAlve, als gouverneur des conincx, tot Antwerpen bevolen te beginnen afftebrecken ende te stichten die stadts vesten ende blockhuysen, tusschen de croonenborch poorte, baggyne poorte met die stadts mueren tot het schermers hoff toe, om het casteels wille, en hebben

[p. 154]

oock sommige wintmeulens, huysen, hoveniershoven, speelhoven affgebroken die aen den steenwech van het Kiel stonden ende binnen tcasteel stonden, gansch geraseert, al wast saeke datter quade roepen waeren van de geusen in Vrieslant, ende Condé in Vranckryck; dies niettemin dit heeft ducq dAlve doen doen sonder op yemanden te passen, noch oock nyet eens te adverteren die weth, borgers, breeden off maendaechschen raet van Antwerpen, al wast dat de gemeynte zeer creet.

Noch op den selven dach synder tot Antwerpen gecommen 4 vendelen van ducq dAlve spaensche ruyters, die by Antwerpen op die dorpen gelegen hadden, daer groote schaede doende de huysen; maer dese syn die vier vendelen knechten gevolcht ten Bossche.

Den 8 november heeft ducq dAlve met die weth van Antwerpen geaccordeert dat men alle die dorpen, rontom die stadt liggende, schatten soude alle daghen te contribueren, elck dorp naer synen staet, tot behoef van ducq dAlve ruyteren ende voetknechten, die op die dorpen lagen, groote schaede doende den lantlieden, om dat mense inder stadt daer mede betaelen soude als sy vuytter dorpen vertrocken waeren; ende dese schattinge moesten betaelen die gegoeyde van den lande ende dorpen.

Den 12 novembris heeft men tot Antwerpen eerst begost afftebrecken den stercken steenen thooren van het Croonenborch poorte, als hy aen die schelt, voor eenen pael des heylichs rycx, gestaen heeft 422 jaer; oock destrueerde by dat blockhuys metten nieuwen watermeulen daer by staende.

Den 15 novembris synder tot Antwerpen op de groote merckt gehangen 2 beeltstormers ende kerckroovers, waervan den eenen een cellebroeder geworden was te Mechelen, maer

[p. 155]

verlaetende syn habyt, is tot Antwerpen gevangen ende gejusticieert geweest, met een borgers soone van Antwerpen.

Den 16 novembris, op eenen sondach, heeft men tot Antwerpen affgedaen die dobbel gesloten keysers croone, en was yser, heel vergult; ende die ghene diese los gemaeckt hadde van den thooren isser mede affgewonnen geweest; want sy alsoo groot was datter wel 2 lieden ingeseten souden hebben, ende was wel vyff ellen int ronde groot. Dese croone hadde op ten thooren gestaen meer dan 422 jaer, alst bleeck by den datum daer op staende.

Item den 18 novembris smorgens ten 9 uren doen geschiede tot Antwerpen op der heeren huys een groot gewelt, want sommighe beveelslieden van Alberius Conte Lodron, ende hoochduytsche capiteynen, met 300 busschieters, hebben van alle syden op het nieu stadthuys geloopen, dat innemende met gewelt, ende rontom besettende, datter nyemanden op off affgecommen en conste, met dat busgeschut: maer die capiteynen syn opt stadthuys gecomen, die heeren van der weth gehouden als gevangenen, om dat sy nyet consenteeren en wilden elck crysman te geven ter maent een gouden croone voor haer teeringe, gelyck die walen cryschlieden te vooren gehadt hadden.

Noch hier en boven hebben die capiteynen geloopen ten huyse van heer Hendrick van Berchem, doen ter tyt buyten borgemeester, tot heer Roccocx, ende tot Jan de Pape, opperste forier, en hebben daer haerlieden teeringe met gewelt vuyt haer huysen genomen, waer door datter groote murmuratie ghebuerde onder die borgeren, die daer met grooten hoopen vergaderden op die merckt; maer die heeren werden terstont ontslagen ende die cryschknechten syn op den noen van het stadthuys getrocken.

[p. 156]

Den 20 novembris heeft ducq dAlve buyten Antwerpen, op het nieuw casteel, doen oprechten een nieu galge ende een cake, waer aen dat er twee van de gravers aen gestaen hebben die malkanderen schuppen, pycken, enz, gestolen hadden.

Den 21 novembris heeft men buyten Antwerpen, op het nieuw casteel, die trommel omgeslagen, verbiedende een yegelycken op die galge, dat hem nyemant en vervoorderen en soude eenighe huysen, schueren afftebreken, by daghe off by nachte, om dat te verbranden.

Den 24 novembris, tsmaendaechs, is tot Antwerpen vergadert geweest den breeden raet, waerin dat de weth, van wegen ducq dAlvi, begeert heeft vier tonnen gout, dat is vier hondert duysent guldens, om daer mede het nieu begost casteel op te maeken; ende om dit gelt te vinden heeft die stadt geheyst op die huyshuere van elck huys den 5^e penninck van den proprietaris; alsoo wat huys sy verhuerden hondert guldens souden geven 20 guldens, ende d'ander huysen naer advenant; maer die huerlinck zoude geven den thiensten penninck van die huyshuere; ende het soude thien jaeren lanck gedueren.

Item noch wert geproponeert te geven eenen stuyver op elck gevogelt, als capoenen, hazen, sneppen, patryssen, enz; item noch schattingen op elcken pot van alle cleyn wynen, eenen stuyver; item op elcke tonne biere, vyff stuyvers, dat gelde boven acht schellingen: dat zou betaelen den tapper; item op elcke pont vleesch, alsoo runtvleesch als schapen vleesch, eenen stuyver, enz; maer hier op heeft den breeden raedt dach genomen van beraede om te antwoorden.

Den 27 novembris heeft den breeden raedt tot Antwerpen op dese petitie geconsenteert den hondersten ende den 10^e penninck van alle erffgoeden ende renten eens; item noch den

[p. 157]

20^e penninck van den huerlinck van den huysen, alsoo verre als de huer geen hondert guldens en bedraecht, want die 100 ende over de 100 guldens verwoonen, die moesten den 10^e penninck oock geven, als den proprietaris; item den proprietaris moeste oock noch geven eenen gulden erffelyck van elck 100 guldens dat elck huys ghilde, ende die te mogen quyten, binnen het eerste jaer, tegen den penninck 16; het tweede jaer tegen den penninck 18; het derde jaer tegen den penninck 24; off anders te blyven eene erffgront chyns ende nyet te mogen quyten. Item op het gevogelt voornoempt wert geconsenteert eenen stuyver opt stuck, maer op het rundt off hamele vleesch eenen grooten op elck pont, ende dat een jaer gedurende; item op alle cleyn wynen ende op alle vremde bieren, alsoo voorsc. is, wert oock doen geconsenteert.

Den 29 novembris is ducq dAlve van Antwerpen met syn spaignaerts te water vertrocken met die bargie naer Brussel, by Madamme de Parma, doen hy syn groote schattinge al nae syn contentement vercregen hadde van de borgers van Antwerpen. Noch inden selven tyt toen moesten alle die borgers tot Antwerpen geven alle weken, die geen cryschknechten in huys logeren en wouden, d'een vier stuyvers, d'ander 6 stuyvers, ende sommige meer, naer dat se van machte waeren; maer die cryschlieden hadden off moesten logeren, moesten haer geven vier, licht, den geheelen couwen winter lanck.

Den 4 december, op Sinte Bernaerts dach, anno 1567, tsmorgens, heeft men tot Antwerpen doen vallen, met vier dat onder het schorsel vuytbrandde, die muragie van den thooren van Croonenborch, als hy buyten Antwerpen gestaen hadde aen die schelde, als eenen pael des heylichs roomschen rycx, 322 (Sic) jaren; ende was daer geseth by Ottens den 4^e van

[p. 158]

dien naeme tskeysers tyden, ende Godevaerts metten baerde, als hertoge van Brabant ende des heylichs rycx.

Item opten selven dach heeft Hugo, den knaepe van den boochmaeker van den ouden voetboge, tot Antwerpen geschoten 102 schoten in een widt in den hoff van die clueveniers; ende dese schoot hy over den muer van den voorsc. hoff, staende inde cleuveniers strate, syn gemerck nemende op een blaeyken van eenen linden boom; waer door hy gekreech grooten loff.

Den 10 decembris isser tot Gendt groot ramoer geweest als men justitie doen soude over dry kerckdieven ende beeltstormers, datter overhust een stellagie met volck gevallen is, waer door datter veel volcx doot bleven is, alsoo datter veel gerucht onder allen tvolck gebeurde; maer die spaengnaerts, op die merckt staende in wapenen, meynden dat die borgers die justitie wilden beletten, hebben sonder genade inden hoop geslagen ende geschoten, alsoo datter veel borgers doot gebleven ende gequetst syn.

Den 14 december heeft men tAntwerpen in onser L.V. kercke eenen generalen afflaet van Roomen vercondicht, om drye daegen processie te gaene in drye diversche kercken.

Den 17 decembris, tswoendaechs op den quatertemperdach, heeft men tot Antwerpen vuyt onser L.V. kercke processie ghegaen zeer devotelyck, met die biddende ordren, ende de ganscher weth der stad tot Sinte Michiels clooster, doende daer solemnelyck die hoochmisse.

Opten selven dach synder te Gendt twee spaengnaerts gehangen gheweest ende daer naer gevierendeelt, met haer hoofden boven op de galge gestelt, die den oproer ierst op de merckt gedaen hadden.

Den 19 december, tsvrydaechs, heeft men tot Antwerpen

[p. 159]

diesgelyck processie gegaen in Sint Jacobs kercke, doende daer oock devotelyck die hoochmisse, singende misse in musicq.

Den 21 decembris heeft men tAntwerpen binnen der stadt processie generael gehouden nae de hoochmisse, vuyt onser L.V. kercke, biddende Godt almachtich voor die geheele welvaert van alle dese landen, ende oock voor Vranckryck, als den paus Pius den 5^e dies naems selve te Roomen bervoets, bloothooffs gedaen hadde.

Den 30 decembris is Madame van Brussel getrocken naer Lutsenborch, om van daer te reysen naer Italien, naer haer stadt Parma, ende ducq dAlve is gouverneur te Brussel gebleven van gans heel Nederlant des conincx Philipus.

Den 8 january, anno 1567, is tot Brussel openbaer eenen spaenschen capiteyn levendich met busschen doorschoten ende alsoo ghejusticieert van alle die andere spaensche cryschlieden om dat hy, alsoo men seyde, verraderye heymelyck opgestelt hadde tegens Madame de Parma, ducq dAlve willende oock sommighe spaengnaerden van Brussel trecken in Vranckryck om Condé onderstandt te doene; waeraff datter 18 off 20 soldaten gevangen syn geweest, ende 2 van die d'oorsaeke hier aff hadden geweest, op galleye (door gratie des hertochs) verwesen zyn.

Den 20 january doen begost men buyten Antwerpen, aen S^t Joris off skeysers poorte, te graven ende te maecken eenen wal ende gracht, van de nieu veste streckende tot aen de nieu casteel, zeer lanck, hooge ende wydt; ende die erve die men daer van doude veste innam, seyde men doen dat men die vuyt geven soude tot recompensie ende behoeff van degene die haer erve onder het casteel verlooren hadden, van de borgers.

Corts daernaer waerender tot Antwerpen wel 200 vande

[p. 160]

hoochduytsche crychsknechten die op eenen dach haer roode bourgonsche cruycen (die sy achter op haeren rugge van haer liverey rocxkens droegen) afftrocken, seggende: Wy en willen gheen livereye der majesteyt dragen, en geen besoldeginge crygen, maer water soeffen, daer wy sien dat ons capiteynen goeden sech om ons solt maeken. Maer dit quam die soldaeten suer op, want sy die cruycen weer opsetten moesten, ende die rocxkens moesten sy doen dobbel betaelen, van haer soldye.

Op ten 24 january heeft men tot Brussel met trompetten gepubliceert, op de hoecken van der straeten, van conincx Phlips wegen, ende ducq dAlve, sommige van de principaelste heeren van dese Nederlanden, wesende heeren oock van der ordene des gulden vliese, tot haren verantwoorden binnen 6 weken te comen, off ten eeuwigen dagen verbuert te hebben lyff ende goet, die eenichsints wapenen aengenomen hadden tegen die conincklycke majesteyt, als naementlyck syn den prince van Oraengnien, mynheere van Hoorne, mynheere van Hoochstraeten, conte d'Egmont, de marquis van Bergen, met noch dry andere heeren van der oorden der toysone, die men nyet noemen en wilt. Item noch andere vassalen des conincx ende smalle jonckers, als heer Hendrick Breederode, heer van Vianen, graef Lodewyck, die was broeder van den prince van Oraengnien, Coelenborch, den grave van den Berge, met mynheer van Limmel, capiteyn vande vosse steerten.

Item op den selven dach, tsavonts ontrent 7 uren, isser boven die stadt van Middelborch, in Zeelant, een groot vier vuytten hemel gevallen, met eenen grooten donderslach, op den thoren ende kercke van die rycke abdye, ende heeft die geheele kercke verbrant, met die groote ende costelyke taffel van schilderyen inden hoogen choor, die gemaeckt hadde meester

[p. 161]

Mabusius schilder, welck stuk geestimeert was op menich duyzent guldens, want er diesgelycx in 't Neerlant nyet meer en was; diesgelyck isser oock aldaer verbrandt den thooren met die clocken.

In dese maent van januario heeft eenen verloren hoop gecomen vuyt Vranckryck, genoempt die wilde groen-geusen, in west Vlaenderen by Calis, Honscoten, Duynkercken, enz., ende hebben daer gedestrueert die kercken ende abdye, ja die priesters gevangen ende ooren, neus, mannelyckheyt affgesneden, haer herte vuyten lyve levendich gehaelt, in een groot bossche; ende onder d'bisdom van Yperen hebben dese wilde ende groene tirannige geusen 7 pastoors van dorpen zeer schandelyck ter doot ghebrocht, sommige van hunlieden levendich int aerde graevende totten hooffde toe, ende alsoo naer haer hooffde op haer cruyne die kraey schietende, als nae eenen pael. Diesgegelycx hebbense oock den baillu van Vlaenderen deerlyck vermoort ende doende in die landen groote schaede.

Den 5 february, sdonderdaechs snachts, hebben tot Antwerpen Hans de Grave ende Spelleken, als drossaerden ende roey roeden van Brabant, acht borgeren van haer bedde snachts gehaelt, diese gehouden hebben gevangen op tsant in den engel. Diesgelyck hebbense oock svrydaechs snachts sommige walen vuyten gasthuyse bevonden vervaren, sectarissen, beeltstormers, ende by die ander geseth; waerom dat die heeren van der stadt tot Brussele aen ducq dAlve clachtich gevallen syn. Doen heeft die hertoge bevoolen die roode roeden, dat sy die gevangenen op den gemeynen steen brengen souden, ende met die stadts rechten van Antwerpen ter vierschaeren bedingen souden.

Den 8 february, tsondaechs nae de noene, heefter eenen ouden man, gheheeten Marcus Salegonus Borton, eene coopman

[p. 162]

van Eermuyen, tot Antwerpen gecomen te minnebroeders in het walsch sermoon, want doen ter tyt preekten den franchoysen minnebroeder van Orliens, ende hadde te vooren Calvinus discipel geweest, maer aenmerckende syn dwaellinge ende ketterye, heeft tot Antwerpen een gans jaer lanck in St. Jacobs kerke, in den principaelsten tyt, doen die Calvinisten ende Martinisten off Luyters prekende waeren, de welke de minnebroeder met er schriftueren, consilien, oude vaders, jae met Calvinus ende Luyters leeren gestraft heeft openbaerlyck, ende met redene verwonnen. Hoorende dit desen Borton, heeft den predicant gedreycht met eenen bloote poingnart, staende aen den preeckstoel, roepende int waelsch dat hy er aen looch dat hy preckte, en meynde den predicant, van den preckstoel gaende, te duersteken; waer door dat er groot rumoer quam inde kerke onder dat volck die hem vasthielden, brengende hem tot op die groote merckt daer hy gevangen werdt, ende op den steen geleyt. Dese seyt men naemaels dat hy simpele was.

Den 9 february hebben die roey roeden anderwerf tot Antwerpen snachts noch sommige borgeren van haeren bedde gehaelt, waer door datter groote murmuratie quam onder die gemeynte.

Den 10 february hebben die borgemeesters tot Antwerpen doen vergaderen den breeden raet, waer in dat geproponeert wert die schattinge der huysen op den 5^e ende 10^e penninck, als sy nu ter tyt verhuert waren, ende nyet op den ouden cours oft tacxboeck der stadt stonden; hier op heeft den breeden raet respyt begeert tot tsanderdaechs.

Tsanderdaechs, den 11 february, heeft den breeden raet geantwoort ende geconsenteert anders nyet dan sy van te voren gedaen hadden, te weten op doude tacxse ende cohier.

[p. 163]

Den 12 february syn tot Antwerpen brieven commen op die borsse aen de cooplieden vuyt Spaengnien, hoe dat Coninck Philips te Madrid selver in persoone hadde doen vangen (met noch 4 edelheeren) synen ousten zoone, Don Carolus, in syn slaepcamer, snachts, hem overleverende te bewaeren als gevangen Don Conte de Feria. Die oorsaecke was (als men seyde) dat hy eene conspiratie maeken woude tegen syn vader ende die spaensche inquisitie.

Den 16 february soo is van Loven tot Antwerpen gebracht, in handen van conte Lodron, den jongen prince Don Fredrick, grave van Bueren, out ontrent 15 oft 16 jaeren. Dese was de soone van den prince van Oraengnien; dese hadde lange tot Loven gestudeert, hy moeste in Spaengnien by den Coninck syn volleert; maer eer hy van Antwerpen vertrock verbad hy sommige duytsche cryschknechten aen Lodron, die verwesen geweest souden hebben om te hangen.

Int selve jaer anno 1567, stylo Brabantiae, den 21 february heeft men tot Antwerpen een gebodt afgelesen, ende tot haeren verantwoorden ingeroepen van s' conincx van Spaengnien ende ducq dAlvens wegen, om binnen dry weken te Brussele te commen haer verantwoorden ende purgeren op lyff, dese 52, soo mannen als vrouwen, als Marcus Peris met Ursula Lopes syn vrouwe; Charles van Bombergen, Cornelis van Bombergen met Clementia Schotti, syn huysvrouwe; Jan Carlier met syn huysvrouwe; Isabella de Cordis, dochter van Arnout de Cordis van Valenchyn; M^er Herman van der Meeren, Geertruyt van Kessel syn huysvrouwe; Lucas Harly met syn huysvrouwe. Dese is den 21 april, anno 1575, tot Antwerpen op de meerebrugge onthalst geweest, ende is in vier quartieren ter poorten vuyt gehangen. Anna Cocquieel, van Dornick; Jan Harly, met syn

[p. 164]

huysvrouwe, Susanna van Blancklaer; Cornelis Boesyn met Catharina Spruyt, syn huysvrouwe; Peeter Tserwouters, met Isabella du Brey, syn huysvrouwe; Cornelis Rosseau, Jan van der Noot, Franchoys Bisschops, met Gilette de Camby, syn huysvrouwe; Floris Alewyns, grand Jehan, met noch petit Jehan, twee gebroeders; Pasquier, Fleurquyn met Isabeau Jans dochter, syn huysvrouwe; Jehan de Maistres, met Anna Tshertogen, syn huysvrouwe; Franchoys de Maistres met Johanna Joly, syn huysvrouwe; M^r Charles de Maistres met Tanneken de Ingegrave, de Bruges, syn huysvrouwe; Pierre de Saint Vaast, met Anna Counraerts, syn huysvrouwe; Ferdinando Barunio, met Anna de Caton, syn huysvrouwe; M^r Jacob van Wesenbeecq, Melchior van Sorck met Magdalena de Cordis, syn huysvrouwe; Hendrick van den Broecke, Gilles de Greve, Lauwereys Oockermans, Thomas van den Gheere met Tanneken Lion, syn huysvrouwe; Vincent Mertens, Pierre Bygodt, met syn huysvrouwe Johanna Dorck, de Tournay; Jan Cale, makelaer, M^r Jacob Hueckelon, schepen van de laken-halle tot Antwerpen, met Maria Nobelet, syn huysvrouwe; die alle getrouwt waren inde Calvinisten kercke binnen Antwerpen.

Den 23 february heeft men tot Antwerpen verloyt den thooren van doude roey poorte, die vol stads corens ende buspoeders lach; ende die lootgieters hadden het vier qualyck bewaert, alsoo dat den thooren van binnen brandende werdt; maer sy werdent inden dach gewaer ende blustent.

Op den eersten meert, anno 1567, smaendaechs voor vastelavont, heeft men tot Antwerpen ter puyen affgelesen ende ingeroepen 33 borgeren met haer huysvrouwen, die gevloden waren, om te commen tot haeren verantwoorden binnen dry weken, op die verbuerte van lyff ende goet, want sy tegen den

[p. 165]

Conincklycke Maj^t gedaen hadde op de meerebrugge, ende syn dese met naemen ende toenaemen: M^r Machiel de Huyn, cum uxore; Jan Daniels, cum uxore; Mercus Felenberch, cum uxore; Franchoys van Laeye, cum uxore; M^r Seger, der stadt speelman; Claes Everaerts, M^r Ambrosius de Cordis, Franchoys Goddyn, cum uxore; Peeter de la Croix, M^r Peeter van den Acht, cum uxore; Hendrick Alewyns, cum uxore; M^r Aert Noostenberger, cum uxore; Dionisius, den procureur; M^r Cornelis Spierinck, medecyn; Gommaer van Oostenryck, cum uxore; Steven van Hove, cum uxore; Ambrosius Huybrechts, Johan Molet, Jan Salinger, cum uxore; Lieven de Slachmulder, Henry Rumond, Anthonis Wuyn.

Den 2 meert, op den vastelavont dach, is tot Antwerpen ter schepe gegaen, om naer Spaengnien te reysen, den jongen prince ende grave van Bueren de Exlits, den sone van den prince van Oraengnien: want coninck Phlipus hem daer ontboden hadde om by hem te blyven; soo is hy met ducq Lodron ende met veel duytsche heeren capiteynen, geconvoyeert synde met groote gewaerde, als hageboschiers ende hellebaerdiers, enz., naden werff gecompagneert noch bysynde den sone van den amptman, die metten jongen prince mede in Spaengnien trock by de Coninclycke Majesteyt.

Item op ten selven vastelavond snachts heeft de roey roede van shoffs wegen, met die 2 schouteth van Antwerpen, gegaen inder stadt wel in 20 off 30 huysen, halende 24 borgeren, sommige met haer huysvrouwen, van haeren bedden, die de kercken hadden helpen affworpen ende berooven: daer onder was Willem Silvius, des conincx drucker tAntwerpen. Noch opten selven nacht synder oock in andere steden, als Lier, Mechelen, Brusselen, oock in Vlaenderen, als Gendt, Brugge, enz.,

[p. 166]

menich borger van haeren bedde gehaelt, die haer met die gueserye ende calvinisterye gemoeyt hadden.

Den 5 meerte syn die voorsc. heeren wederom in Antwerpen des snachts omgegaen, soeckende seker rebelleerders ende sectarisen, maer en hebben geen thuys gevonden; ende die geloopen off absent waeren, daer hebben sy officiers int goet geleyt, nyet alleen binnen Antwerpen maer gansch Nederlant.

Den 14 meert, tsondaechs, heeft den senaet van Antwerpen met die heeren van den capittel geordineert een generaele processie metten heyligen sacramente, lovende Godt almachtich dat hy die catholicque borgers ende die stadt bewaert hadde, tsjaers te voeren op den selven dach, van die calvinisten sediciose vergaderinge, op die meerebrugge binnen Antwerpen, meynende alsdoen de stadt te spolieren ende de geestelycken staet met die catholycke vuytter stadt te verdryven, roepende voor haer advys, met grooten gecrys: papen vuyt off papen bloet, en borgers gelt en goet.

Den 15 meerte, voor paesschen, heeft men tot Antwerpen in onser L.V. kercke, boven het ocxael van de hoogen choor, begost te stellene dat schoon nieu cruyceficx, ende costelycker dan 't oyt van te vooren was.

Den 17 meerte, voor paesschen, synder tAntwerpen op te groote merckt dry herdoopers levendich verbrandt; ende was den vader met twee soonen.

Den 21 meert doen werdender wederom wel 30 borgeren binnen Antwerpen tot haeren verantwoorden geroepen, ende 17 gevangen gebrocht binnen Antwerpen vuyt Borgerhout, die te saemen vergadert waeren; waer onder sommige waeren die vuyt Dornick naergeschreven waeren voor quaetdoenders off rebelle calvinisten, ende waeren al meest walen die Antwerpen

[p. 167]

eerst meest brochten in dwalen. In den selven tyt, inde meerte, doen werdender wederom nieuwe imposten tot Antwerpen ingeseth, gelyck hier naer volcht. In den eersten, het meerts bier, dat den borger eens tsjaers plach voor halff accyse in te leggen voor haer selffs, moesten nu op die tonne twee stuyvers meer geven dan sy plagen, ende voorts naer advenant van alle andere bieren, als van den acht st^s bier eenen stuyver op de tonne; van 10 st^s twee stuyvers meer; ende alsoo elck naer advenant opgaende bier van pryse, alsoo wel buyten als binnen bieren; diesgelyck oock van den vleesche moesten die vleeschouders, alsoo wel die van Borgerhout als die van binnen Antwerpen, van elcken os geven 42 st^s, ende van elcke koe 32 st^s, een kalff 5 st^s, van een vercken 12 st^s, van een hamel 6 st^s, van een lam 3 st^s, van een capruyn 1/2 st^r, van eenen hase 1 st^r, ende diesgelycks van de terwe ende andere graenen, behalven coren; dus ginck de neeringe binnen Antwerpen al verlooren.

Int eynde van meerte hevet seer fel beginnen te vriesen ende te sneeuwen tot acht off 12 dagen inden april, alsoo fel dat noot by mans gedencken soo spaey op djaer soo coudt geweest hadde: want het byna van den ganschen winter soo langhe nyet gevrose en hadde, noch ook soo coudt geweest.

Int beginsel van den april, voor paesschen, heeft men in veel steden van Vlaenderen, Hollant, Zeelant en Brabant, als te Valenchyn, Yperen, Gendt, Brussel, Mechelen, Antwerpen, enz., groote justitie gedaen over de oproerighe calvinisten, beeltstormers, kerckdieven, valsche predicanten, ende die eenich bevel van de calvinisten, off martinisten consistorie gehadt hadden, off geld, juweelen, ringen, goudt off silveren ketenen, om haer nieu valsche kercke te hueren, gegeven hadden.

Den 3 april, tsaterdaechs naer halff vasten, werdt tot Gendt

[p. 168]

eenen prochiaen levendich verbrandt ende eerst van den bisschop ontwydt, om dat hy guessche ketterye syn ondersaeten, daerby op een dorp, gepreeckt ende geleert hadde, ende noch daerby verhert ende obstinaet bleef tot in der doot.

Den 8 april werden tot Brussel dry ouden mannen, zeer treffelycken rycke borgers van de stadt van Gendt, onthooft, ende vier vuyt Vlaenderen gehangen, daer veel gelt voor geboden wert hadden zy het lyff mogen gehouden: maer ducque dAlve en wou geen gelt nemen maer justitie doende over die rebellen.

Den 15 april, des snachts, doen zyn die twee roey roeden, Spelleken ende Hans de Greve, als drossaerts van Brabant, gecommen binnen Antwerpen, ende syn snachts gegaen in alle de principaelste herbergen, soeckende sekere capiteynen, die men seyde dat zy int heymelyck knechten aennaemen tegen syn majesteyt.

Tsanderdaeghs, den 16 april, doen sach men binnen Antwerpen die trommelen omslaen, soo wye onsen coninck dienen wilde men soude hem goede besoldinghe geven, op den hoeck van de marckgrave straete, in de lange nieustraete alhier.

Int jaer ons heeren 1568, stylo brabantiae, den 19 april, op paesch maendach, wast dat men van Liere die Spaengnaerden vertrecken sach naer Mechelen, soo men seyde; maer door andere quaede roepen die er quamen moesten zy vertrecken naer Naemen.

Den 20 april, te weten het dysdaechs nae paesschen, hebben die sectarisen anderwerff stoutelyck staen precken opt schelt, in 2 schepen, genoempt hueen, tegen over het dorp Austruweel; waerom datter van der stadts wegen een wacht te schepe geleet werdt, om te weten wat schepen haer voorby vaerden.

[p. 169]

Den 26 april, anno voorsc., smaendaechs nae beloocken paesschen, syn van Antwerpen vertrocken vier vendelen hoochduytsche lantsknechten, van t' regiment van comte Lodron, naer tsHertogenbosch; waer aff capiteyn was comte Jeronimus, Lodrons bruer, om sommich rumoer wille dat daer geweest hadde onder die borgers ende die spaengnaerts lantsknechten; ten andere want men seyde dat de vossesteerten guessen een stede ingenomen hadden op die maese, geheeten Rumunde.

Op den selven dach heeft comte Lodron tAntwerpen doen vueren vuytten stadts eeckhoff wel 50 stucken van munitien, soo metalen als yseren, groote bussen, op het nieu casteel van Antwerpen, met sommige tonnen buspoeders, met oock yseren ende steenen groote clooten, van de oude roode poort thooren.

Den 27 april, sdysdachs, doen men hiel St. Jooris dach, is tot Antwerpen op de groote merckt ghehangen geweest eenen stalknechte off palsenier, die tot Antwerpen crysman geweest hadde; maer verlaetende syn vendel is geloopen tot Austruweel, by die quaetwillige ende oproerige guesen, daer desen in die bataille wel 18 wonden gecregen heeft van sconincx volk, hem achtende voor doot te syne, hebbende gansch gespolieert; maer naermaels siende dat hem syns nyemant meer aen en trock is hyt noch levendich ontcomen tot op de meerebrugge tAntwerpen, by die seditiose guesen, ende heeft hemselven gecurreert al sonder eenige salve off cruyden off olie, dan met woorden, ende schoone doecken, alst bleeck by syn belydt dat aldus inde vierschaere gelesen werdt doen hy ter dood verwesen was.

Den 28 april heeft comte Lodron, swoendaechs op sinte Marcus dach, doen voeren alle de munitie van oorloge tot Antwerpen, vuyt het nieuw stadhuys op het nieuwe casteel; ende op den selven dach heeft hy eenen borger gevangen, ontrent

[p. 170]

die peerdemerkt, ende doen leyden hy hem op het casteel inde gevanckenisse, daer hy hem dede pynen.

Noch op den selven dach heeft men tot Antwerpen een mandament ter puyen affgepubliceert, dat nyemant hem vervoorderen en soude andere heeren te dienen dan onsen gouverneur, ducq dAlve; en dat nyemant voortaen geen nieuwe tydinghen off onrechtveerdige off onwaerachtige dingen vuytgeven, versieren off voortseggen en sou, opde pene van de geesselinge; want doen ter tyt een yegelyck sanck soo hy was gesint ende gebeckt.

Den 29 april heeft eenen spaenschen predicant d'eerste misse gelesen op het nieuwe Antwerpsch casteel, inde nieuwe capelle.

In desen tyt was mynheere van Arenberch, met syn huysvrouwe, binnen Antwerpen gecommen: want hy in Vranckryk geweest hadde met syn bemde, tot assistentie van den coninck van Vranckryck, ende moeste terstont trecken naer Vrieslant, want daer vergaederinge lach van wilde guesen ontrent die stadt van Groeningen, daer desen edelen heere verslaegen werdt.

Item den 2 dach may synder vuyt Antwerpen vertrocken 2 vendelen hoochduytsche knechten op het nieuwe casteel om dat te bewaeren, en syn daerop vast gebleven; maer die borgers ende die oude cleercoopers vander stadt moesten haer bedden, slaeplaeckenen, sargien ende huysraet geven.

Den 9 may doen geschiedender een leelycke ende deerlycke sake van de duytsche wachte, die opt schelt de wachte hielden; alsoo quamer een schuyte over vuyt Vlaenderen met veel volcx, ende eenen Schotsman, die daer inde selve schuyte was, werde van de wacht overhuetst doot geschoten, soo dat die schuyte omme sloech met alle dat volck, duer die vervaertheyt van schieten: door dat rumoer waeren alle die wakers van de duytschen des casteels op die been.

[p. 171]

Den 18 may doen werden tot Antwerpen van shoffs wegen wel 100, soo mans als vrouwen, tot haeren verantwoorden geroepen, die fugitieff waeren, van der gueserye, dat zy haer souden commen purgeren opte verbuerte van lyff ende goet.

Den 22 may, tsaterdaechs ten 10 uren voor noene, heeft eenen spaenschen predicaer misse geleesen buyten Antwerpen op het nieuw casteel, ende aldaer gewydt den eersten fondeerselsteen, welcke alsdoen terstont geleyt is aen die zuytsyde van t' selve casteel, van eenen spaenschen edelman, ende voorts daer op begonst te fonderene die muragie rontsom het casteel, dwelck zeer qualyck om doen was, door dien drifachtigen ende waterachtigen gront des schelts.

Den 28 may is er ontrent Mechelen eenen ingelschen priester ende doctor inder godtheyt, vermoort, van Lueven comende te voete, lesende syn getyden, van 4 straetschenders.

Den 29 may is tot Antwerpen op de groote merckt levendich verbrant geweest eenen straetschender ende dieff.

Den 30 may ontrent den avont isser een groot onweder van donder, blixem ende regen geweest: alsoo datter tot Antwerpen op die schelt van den donder eenen schippersknecht doot gevallen is van den mast syns schip, want den mast ontween geslagen is van den donder.

Int beginsel van juny is tot Antwerpen comen eenen swerten vetten os, lanck synde 6 ellen, ende hoog 7 voeten, wegende levendich 2,700 pont, welck men sach om eenen halven stuyver, by die vrouwen broers. Item daer naer, op eenen dysdach voor sinxen, en naer den brusselschen omeganck, doen heeft ducq dAlve, vuyt den naeme des conincx Phlips van Spaengnien, tot Brussel openbaerlyck doen onthoofden 17 edelmans die rebel tegen den coninck geweest hadden: ende waeren dese per-

[p. 172]

soonen Gysbrecht van Batenborch, Dirick van Batenborch, gebroederen; S^r Pierre dAngelot, (die vier slagen van den beul hadde eer hy onthooft was); Louys de Evinde alias Cock, Phlips tresorier van Gendt; Louys, cancellier van Cameryck; Hartman Galtra, Phlips van Wingels, Jehan le Bloys, Toulon, S^r Bartholomeus Piemontois, Constantyn Bruynseels, Levyn Peltier, van Cameryck, soldaet te Malta; Jehan Reimaer, Artus Blandichon, camerlinck de Breederode, Pierre et Phlippe, frères, gentilhommes, Jehan Expedan.

Item op den selven dach heeft men tot Antwerpen op die groote merckt verbrant twee herdoopers die haer valsche opinie nyet affgaen en wilden.

Den 2 juny heeft ducq dAlve tot Brussel noch doen onthooffden dry edelmans des conincx, als M^r de Villers, M^r Dedie de Namen, en Quintyn Bevost dEnghien.

Op ten selven dach is tot Mechelen levendich verbrant eenen sectaris, genoempt Leepeleere: om dat hy die valsche secte wederom aenghenomen hadde, die hy eens affgegaen ende verlaeten hadde.

Den 4 juny heeft ducq dAlve tot Brussel doen affbrecken dat schoon huys van mynheere van Cuylenborch, om dat hy met die guesen onderteeckent hadde, ende aldaer de ierste conspiratie en verbondt met malcanderen gemaeckt ende die onderteekent. Daerom heeft hy dat paleys in den gront doen raseren, ende op die plaetse doen stellen eenen steenen pilaer daer op staende eenen viercanten steen, daer ingehouwen was, tot een eeuwiger memorie, in vierderhande taelen, te weten int latyn, franchoys, spaensch ende duytsch, dese naervolgende woorden: Regerende Philips, tweede des naems, Coninc Catholyck van Spaengnien, in syne erff-Nederlanden, en wesende aldaer

[p. 173]

synder Con. Maj^t. Gouverneur Don Fernando Alvares van Toledo, Hertoge van Alva, is gedecreteert geweest dat huys ende hoff onlancx van Floris van Pallant, Grave van Cuylenborch, eyntelycke affgeworpen ende geslicht soude werden, tot gedenckenisse ende abominatie van der bevestinge ende ratificatie der affgrysselycker conjuratie ende verbontenisse aldaer gehouden tegens de Religie ende Heylige Catholycque Roomsche Kercke, synder Coninclycke Maj^t. ende der voorsc. Landen; int jaer ons heeren 1568, den 28 may.

Noch op den selven dach heeft ducq dAlve van tslot van Gendt doen commen tot Brussel mynheere van Hoorne, met mynheere Egmont, heeren van der oorden des gulden vlies, gecompaigneert met 10 vendelen Spaensche voetknechten ende 400 peerden-volck ende hebbense tot Brussel gevangen geseth op die groote merckt, int broothuys: ende die Spaengnaerts hebben van stonden aen die groote merckt ingenomen met dat Stadthuys, en hebben daer dat schavot der justitie gereet gemaeckt tegens tsanderdaechs smorgens, becleënde dat rondtom met zwert lanck hangende laken; item noch den selven dach tsavonts is dese copye autenticq van de sententie crimenele gepronunceert, van sconincx wegen ende door ducq dAlve excellentie, present wesende M^r Barlemont ende mynheere van Aerschot, twee heeren van den gulden vliese, tegens ende inde presentie den grave van Egmont, prince van Gavre, ende mynheere van Hoorne, enz, in deser manieren:

Aengesien dat duer die excellentie van den hertoghe dAlva, marckgrave de Coria, luytenant gouverneur, ende capiteyn generael voor den Coninck, onzen genadigen heere, ende vanden staeten vanden Nederlanden, het crimineel proces tusschen den procureur generael van syne maj^t., heysschere, tegen den grave,

[p. 174]

generael van Egmont, prince van Gavre, gevangene, beschermen: ende inden gelycken aengesien die informatie gedaen by den selven procureur generael, titelen, geschriften ende instrumenten door hem vuytgegeven, ende die belydinghen van den voorsc. gevangenen met syn bescherming, instrumenten ende geschriften, door syn partye voortgebrocht tot synen ontlastinge: Aengesien oock die faulten ende verhael vanden voorsc. processe, hebbende gecommiteert die voorsc. grave ende misdaen tegens de Maj^t, favoriserende, ende synde een van de complicie ende grouwelycke sweeringe vanden prince van Oraengnien ende van meer ander heeren vanden staten, hebbende oock den voorschreven verbonden genomen onder syn bescherminge ende bewaernisse die edele heeren vereenicht ende gecompromitteert, ende de quade officien die hy gemaeckt heeft onder syn gouvernement van Vlaenderen, ten regarde van de conservatie van onsen heyligen catholyken geloove, ende behoedinge vander selver, ende met die oproerige sectarissen ende rebellige vander heyliger roomscher catholyke kercke, ende van syne Maj^t.

Ende oock aengesien al dat er verhaelt is inden voorsc. processe, syn excellentie wel rypelyck beraden metten resideerenden raede, hem gegeven tot approbatie vanden voorsc. procureur generael syne conclusien, hierom declarerende hy den voorsc. grave te hebben misdaen tegens syne Maj^t, ende gerebelleert ende dat hy alzulcx soude geexecuteert worden metten sweerde, ende syn hooft gestelt in gemeyne plaetse, wel hooge, op dat het overal gesien mach worden, ende dat ment daer ter selver plaetsen soude laten tot ter tyt ende wylen dat men het anders geordonneert soude hebben door syn excellentie; ende dat tot castydinge ende exempel van den misdaet ende voornemen van den voorsc. grave van Egmont; gebiedende zeer scherpelyck

[p. 175]

dat hem nyemant en vervoordere dat selven van daer te weerene, op pene van den lyve, ende tot confiscatien voor de camere van syn Maj^t al ende welcke goeden, roerende ende onroerende, rechten ende actien, erve ende gronde, van welcke sorte off qualiteyt, ende in wat plaetsen die wesen off syn mogen off gevonden sullen worden.

Dwelck gepronunceert heeft geweest deur syn weerdicheyt tot Brussel, den 4 juny anno 1568; onderteekent by hertoge van Alve, ende onderschreven ende daer nae gelezen in den rade en in syn presentie deur den secretaris:

Prantz.

Aldus tsanderdaechs, den 5 juny opten noene, heeft ducq dAlve van sconincx Philips wegen van Spaengnien, naem ende bevel, openbaerlyck tot Brussel op de groote merckt voor d'broothuys, doen onthalsen (door Spelleken den provost des hoffs, sittende op die grave van Hoornes witte hackeneye, als rechter) mynheere dEgmont, aenhebbende eenen rooden damasten tabbaert, met eenen hoet vol pluymagien, ende onder synen hoet witte servetten, welcke Egmont, comende op die stellagie (al behangen met swert laken ende daer op staende een cruyceficx met twee berrende wasse keersen, liggende oock twee laekenen cussenen ende op elcke syde van de stellagie staende eenen hoogen staeck) dus heeft den prince voorsc. synen hoet affgedaen, leggende dien by het cruycefix, dwelck nemende hevet gecust, ende synen mantel affdoende heeft op een van die cussens gheknielt, ende gedaen hebbende syn leste oratie tot Godt almachtich metten den Bisschop van Yperen, synen bichtvader, heer doctor Martinus Riethoven, doen heeft die servette selver over syn oogen getrocken, alsoo onversacht des scherprechters van Brussel slach afwagtende, die doen eerst van onder die stellagie opquam, is alsoo van deser wereld gescheyden.

[p. 176]

Dese justitie nu aldus volbracht synde, hebben die twee spaensche heeren, die met Egmont op het schavodt quamen, het doode lichaem omgekeert, affgegaen synde die scherprechter, nae dat hy alleenlycke een slach gegeven hadde, ende hebbent geleyt op die stellagie onder dat swert laekenen kleedt.

Daer naer is oock gecomen mynheere van Hoorne, aenhebbende eenen swerten mantel: dese vraegende aen die selve spaensche heeren, die oock met hem opquamen, off ducq dEgmont gepasseert was, hebbende hem voor antwoorde gegeven dat waerachtich te wezen, soo heeft hy hem nochtans doot begeeren te zien, ende hem laetende sien heeft hy oock syn oratie gedaen tot Godt almachtich metten prochiaen van Capellen, synen bichtvader, ende hem selven ontcleedende heeft vromelyck gaen knielen als een vroom ende onversacht capiteyn, heeft oock den selven slach verwachtende van den scherprechter ontfangen; ende beyde haer hooffden syn op die voorsc. staken gesedt tot den avont toe; maer die lichaemen lagen bedect op die stellagie onder dat swert laken, ende naermaels synse eerlyck begraven in haer heerlyckheyt, want oock heeren van den gulden vliese geweest zyn.

Om dese justitie nyet te belettene, maer te volbrengene sonder beroerte, stondender wel 20 vendelen spaensche op die groote merckt van Brussel; ende die straeten rontom de merckt waeren beseth met spaengnaerts; ende die borgers was bevolen, op lyff ende goet, dat elck blyven soude in syn huys met gesloten deuren tot dat die justitie volbracht waere; want oock die poorten van de stadt soo langhe toe bleven, tot nae den middach.

Noch op den selven saterdach, ende was den sinxen avont, synder tot Antwerpen 2 ingelschen onthooft op die groote

[p. 177]

merckt, die tot Antwerpen een comptoir wilden met subtylheyt berooven ende den eassier vermoorden.

Den 8 juny, sdysdaechs inde sinxen dagen, heeft conte Lodron, buyten Antwerpen aen de bagynepoorte van houte, op den noen willen doen hangen drye rycke poorters kinderen van Antwerpen, om dat sy tsavonts, sdaechs te vooren, waeren overcomen de nieuwe vesten inde stadt, met consent nochtans van de schiltwacht, naer de poort clocke: waerdoor datter een groote murmuratie gerees onder die gemeynte, meynende daer eenen oploop aff gecomen soude hebben, alsoo dat men ter sommige steden inde stadt die deuren toesmeet, doe mense ter dootwaerts leyde; maer sommighe cooplieden natien ende goede jiffrauwen der stadt, als myvrouwe Amptsmans, jiffrouw Pinelle, met oock die ouders van de voorsc. jonghers, ende die gansche gemeynte verbaddense aen ducq Lodron, om dat het feyt onnooselyck geschiet was; maer van vreese stierffer een aff in zyns vaders huys op den selven dach.

Den 26 juny, tsaterdaechs, is tot Antwerpen op die groote merckt gehangen geweest eenen droochscherder, die op die meerebrugge geweest hadde tegen den coninck in wapenen, ende hadde den prince van Oraengnien een stinckroer op syn berste gesedt, willende hem doorschieten.

Item opten 27 juny, ontrent den avond, is ducq dAlve, gouverneur van gans Nederlant, binnen Antwerpen gecomen van Brussel, met syn garnisoen, sterck ontrent 300 peerden; ende vuyt Antwerpen syn hem alle die capiteynen te gemoete gereden.

Den 28 juny is tot Brussel op de merckt eenen geraeybraect die men seyde dat hy die stadt van S^t Thomas verraden soude hebben, ende ducq dAlve doorschoten. Desen hebbende 33

[p. 178]

slagen heefter noch 2 uren (opt radt sittende met gebroken leden) geleeft, daernaer heeft hem den beul 8 slagen gegeven, ende alsdoen is hy miserabel ende mishandelt gestorven.

Den 30 juny is ducq dAlve wederom van Antwerpen getrocken naer stHertogenbossche, om alsoo te trecken naer Vuytrecht, ende voorts naer Groeningen, om die guesen te verstooren, want graeff Lodewyck, den broeder van den prince van Oraengnien, was haer capiteyn; maer ducq dAlvens capiteynen waren de grave van Meegen ende Supyn Vitelli; die waeren die opperste veltheeren.

Den 10 july is tot Antwerpen op die groote merckt gerecht geweest eenen ouden cleermaecker van 70 jaeren; dese hadde predicatie laeten houden in synen kelder binnen Antwerpen, naer het verbodt des conincx dat verboden hadde.

Den 12 werdt gerecht eenen boer van Eeckeren, buyten de stadt Antwerpen; desen hadde aldaer vermoort eenen schepen van den dorpe, ende hadde noch andere quaede feyten bedreven; noch werter oock op die selve plaetse eenen borduerwercker verbrant, om dat hy syn valsche opinie nyet en wou affgaen.

Den 15 july, opt scheyden der apostelen dach, heeft heer Merten de Cuyper, suffragaen van Cameryck, tAntwerpen geconsacreert ende herwyt onser L.V. kerckhoff, met grooter solemniteyt, stellende daerop 5 houten cruysen; ende naer die wydinghe heeft smorgens opt groot kerckhoff gepreckt heer Sebastiaen, opperprochiaen der selver kercke, in presentien van den weybisschop, choordeken, canonicken, met gansch die weth van der stadt, ende ontallycke menichte van borgeren.

Item den 19 july heeft comte Lodron tot Antwerpen op die groote merckt doen rechten 2 cryschknechten die opt casteel van Antwerpen gevochten hadden.

[p. 179]

Den 20 july, sdysdaechs, is tot Antwerpen van ducq dAlve vuyt Vrieslant tydinge comen, hoe dat die guesen calvinisten vertrocken waeren vuyten Damme naer Emden toe, vuyt sconincx lant, waerom dat den senaet van Antwerpen dede luyen zeer dickmaels die groote clock, ende men sanck die hoochmisse van den H. Geest zeer solemnelycken, in musicke met die stadts speelluyden; ende die gansche weth quamen misse hooren in de hoogen choor, lovende Godt van de victorien.

Den 21 july, op St. Maria Magdalena dach, heeft ducq dAlve, met 500 spaengnaerts soldaten van conincx Philipus verslagen wel 7000 guesen Calvinisten, die gevlooden waeren van den Damme in vrieslant naer Emden toe.

In dit jaer van 1568 hevet soo vruchtbarigen jaer geweest geheel Nederlant doore (Godt hebbe loff) van alle vruchten als coren, tarwe, garste, haver, ende hoey, soo dat men het beste voeyer hoye cochte om 7 gulden, dat tsjaers daer te vooren meer dan 20 gulden betaelt was, alsoo dat noyt by mans gedencken soo veel hoye gewassen en was, want tot Valenchyn, seyde men, waer dat door een poorte van der stadt op eenen dach inquaemen wel 600 waghenen met hoey, sonder noch die andere poorten.

Item het was oock soo heeten somer ende getemperden oost als in 10 jaeren geweest hadde; den wyn-fruyt was oock redelyck wel gewasschen in Duytschlant ende in alle plaetsen.

Den 24 july is in Spaengnien overleden te Madrid don Carlo, outste zone van ons conincx Philipus, die van droeffenisse gestorven is om dat syn vader hem hadde doen houwen als gevanghen man. De sake waerom moet verholen blyven, off het soude costen mans lyve.

Den 3 augusty, sdysdaechs, heeft men tot Antwerpen nyet

[p. 180]

mogen wercken off winkelen mogen opendoen voor noene, om dat men alsdoen hielt een generaele processie metten heyligen Sacramente: waermede dat ontallycke veel tortsen en keerssen gedraegen werden ende achter. Den Choordeken, Rogier de Taxis, droech dat heylich Sacrament, ende comte Lodron, met alle syn vendrichs, hooplieden, ende bevelhebbers, edelen, enz met oock de gansche weth van der stadt ende ontallycke veel devote borgeren met wasse keersen in haer handen, ter causen van die miraculeuse victorie, die Godt almachtich op S^t. Maria Magdalena dach, verleent hadde onsen conincx Philipus ende ducque dAlve, by Groeningen: want hy daer verslagen hadde wel 7000 guesen, maer van het conincx volck en blevender maer ontrent 20, metten capiteyn don Gabriel.

Den 4 augusty heeft heer Jacob Hencxthoven, als oppercapiteyn ende provost generael van het casteel, voor het selve doen hangen eenen arbeyder, die daer aen gegraven hadde, om dat hy eenen dootslach gedaen hadde, ende die kercken tot Gendt hadde helpen destrueren. Dit was syn eerste justitie die hy aen het nieu casteel oyt gedaen hadde.

Den 6 augusty heeft tot Antwerpen gegeesselt geweest eenen slyckvoerder, op syn slyckkarre sittende met Cosynken den beul ende synen knaepe, aen die Engelsche borse ende voor het stadthuys, om dat hy sdysdaechs (doe men die processie hielt) met syn slyckkarre voor het heylich Sacrament met gewelt voorby ryden wilde, nyet achtende wat hem die weth verbode; waerom hy noch 8 jaeren vuyten marckgraeffschappe van Antwerpen gebannen wert, op die galleye.

In dese maent van augusto heeft heer Frans Doncker, canoninck ende scholaster van Antwerpen, met 2 schepenen van der stadt, als heer Houtappel met heer Merten van Ranst, ontboden

[p. 181]

alle die schoelmeesters ende schoelvrouwen, die examinerende wat sy die kinderen geleert hadden in den guese tyden, ende hebbense meest al affgeseth van haer doceren, om dat sy die jonge kinderen geleert hadden luytersche cathesismus, dat is onderwysinge des christen gelooffe, ander calvinisten ende luteriaensche boecxkens, oock duytsche sectarisse psalmen leeren singen, openbaer ende heymelyck, in haer schole, oock om dat sylieden met haer kinderen ter valscher predicatien gegaen hadden; waerom dat opten 13 augusty tot Antwerpen openbaerlyck ter puyen affgeroepen syn te comen tot haer verantwoorden, dese naervolgende schoelmeesters ende schoelvrouwen: Cornelis Hulsemans, Lauwereys Alleyns, Vincent de la Roeye, Jacques de Vois, Peeter Ullens, Jaspar Slickenborch, Willem Migem, Michiel Huynen, Davidt de Corcellistack, Jacob Petrins, Jan van Hemert, Sebastiaen Cuypers, Jan Dra, Franchoys Vermeers, Arnoldus Hesius, Jan Vanden Branden, Peeter Deys, Jan Peeters, Godevaert Hamels, Bastiaen de Cordis. Die vrouwen waeren: Anna Vermuers, Anna Masys, Anna Theuns, Mechelken Gillis, Maeyken Smits, Adriana Splyters, Jacobmynken Chandron, Catharina Leeuwaerts, Margriette van Lare, Catharina Verracyen, Anna Cuypers, Archana Phlips ende Elisabet van Diest.

Den 14 augusty, tsaterdaechs, is tot Antwerpen op die groote merckt eenen schoenlapper (wesende eenen valschen predicant) verbrandt, om dat hy op synen solder gepreckt hadde, ende in syn valsche opinie persisteerde totter doot.

Den 19 augusty doen arresteerde men alle die wagenen binnen ende buyten Antwerpen, ende dat door seekere quade roepen: want men seyde dat de prince van Oraengnien comen soude tot synen verantwoorden, met groote menichte van ruy-

[p. 182]

teren ende knechten; waer tegen onsen gouverneur, ducq dAlve, synen leger ginck slaen by Mastricht.

Den 26 augusty syn van Antwerpen vertrocken die 6 vendelen hoochduytsche cryschknegten waermede wel 40, soo gehoude vrouwen als meysens, vuytter stadt mede vertrocken syn naer tsHertogenbosch, ende voorts nae ducq dAlve.

Noch op den selven dach syn 14 schepen vuyt Hollant gecommen voor Antwerpen, met 450 arme beroyde ende jonge spaensche soldaeten, liggende opt schelt aen 't kiel. Dese syn op dnieuw casteel geleyt tot nieu garnisoen want zy en hadde noch coussens noch schoen, ende werden genoempt Besovios.

Inde selve maent van augusto hebben die commissarissen van Spaengnien tot Antwerpen doen confisqueren ende vercoopen alle die goeden van de calvinisten ende ander sectarissen, met die gene die eenig wapenen tegen den coninck van Spaengnien aengenomen hadden, fugitieff synde, ende tot haeren verantwoorden 3 mael geroepen syn geweest.

Den eersten septembris doen werden die vier vendelen beroyde spaensche soldaeten geleyt op het nieuw casteel tot Antwerpen, die tot noch toe gelegen hadden toe Berchem, inde lye, enz. grooten overlast doende.

Op den selven dach, swoendaechs, heeft eerst Sebastiaen, opperprochiaen ende canonick tAntwerpen in O.L.V. kercke geleert openbaerlyck in die liberye den eersten brieff van sinte Pauwels totten Corinthen, ende hadde d'eerste reyse veel auditeurs.

Den 3 septembris syn binnen Antwerpen gecomen, tegen den avont, 6 vendelen walsche cryschknechten vuyt Bergen in Henegouwen, die over t'veer gelogeert ende gelegen hadden; haeren capiteyn was M^r de Fleurs.

[p. 183]

Den 5 septembris, tsaterdaechs, is tot Antwerpen op die groote merckt onthalst geweest M^r Anthonis de Schermere, van Antwerpen, om dat hy op die meerebrugge wapenen tegen den coninck van Spagnien aengenomen hadde, ende het geschut helpen haelen vuyt den stadts timmerhoff, ende bewaert inde meere. Dese hadde gevangen geweest een jaer ende dry weken, ende wert te predicheeren begraeven, om dat hy int catholicq gelooff stierff.

Den 8 september, tegen den avont, syn tot Antwerpen van Berchem noch gecomen een vendel walsche cryschknechten, die daer grooten overlast gedaen hadden, stelende ende roovende als raven.

Den 16 september heeft men tot Antwerpen smorgens in O.L.V. kercke begonst te luyen die groote clocke over don Carel, sone van coninck Philipus van Spaengnien.

Op ten selven dach heeft eenen schoelmeester een amende gedaen op het stadthuys, in het collegie, ende in onze L.V. kercke in het canonincx capittel, in lyne ende bervoets met een wassen keersse, offerende die voor het heylich Sacrament, om dat hy de commissarissen van den schoelmeester te nae ge sprocken hadde.

Den 19 septembris hebbender sommige van die walsche soldaten gecomen te Cruybeke, in Vlaenderen, in een bruyloft, eetende ende drinckende haer vol ende sadt, ende daerenboven doende groot gewelt, want sy strecken dat bruyloffs gelt op, waerom die huyslieden die clocke getrocken hebben, ende hebbender zeer veel van die onverlaeten gequetst; sommige synder doot gebleven, sommige gevangen genomen.

Item op ten selven dach ende daer te vooren isser menich ramoer geweest binnen Antwerpen van die walsche soldaten

[p. 184]

ende borghers, doende die grooten overlast inde stadt, want sy smeten die sloten op van de kisten, stelende wat sy wouden; ende als die borgers daer tegen seggen wouden dan sloegen syse ten huyse vuyt, schoffierende de meyssens, jonge dochteren, ende die gehoude vrouwen, in des mans spyte.

Desgelyk isser oock daghelycx grooten twist geweest onder die spaensche soldaten ende walsche knechten, op het casteel ende inde stadt, vechtende tegens malcanderen lyff om lyff, soo, datter veel doot bleven aen beyde seyde ende gequetst, waer door dat men die trommel om dede slaen anderwerff, oock derde werff gebiedende zeer scherpelyck dat nyemant malcanderen moecht misdoen off misleggen off geweer te trecken, op de galge.

Den 21 septembris, op sinte Mattheus dach, heeft men tot Antwerpen gehouden een processie, biddende Godt almachtich dat ducq dAlve, vuytten naeme sconincx Philipus van Spaengnien, victorie mochte crygen tegen den prince van Oraengnien, ende die gebannen ghuesen, vyanden des Conincx, want den roep ginck doen ter tyt zeere dat ducq dAlve haer corts slach leveren wilde aen die mase, boven Cuelen, daer beyde die legers nyet verre van malcanderen over een lagen.

Hierom heeft ducq dAlve doen schatten alle die abdyen ende capittelen van Luycke, Brabant, Vlaenderen, enz., om elcke op te brengen naer haer macht seker taxe van rogge en terwen meel, hoey, haver, enz., naer synen leger; ende heeft tot Antwerpen oock doen maken een menichte van houten raemen ende tot Mechelen groote schuyten ende menichte van minckysers, om alle syn vyanden te crincken.

Noch op den selven dach als voore, naer den noen, isser tot Antwerpen op die groote merckt, ende inder stadt tot diver-

[p. 185]

sche plaetsen, ende oock voor t'casteel, menich beroerte geweest onder die walsche cryschknechten, spaengnaerts en borgers, alsoo dat die walen inden schoonen dach op der straten met gewelt affgenomen hebben die borgers haer mantels, hoeyen, bonetten, enz, ende hebben oock zeer tegen die spaengnaerts gevochten; waeraff datter sommige van beyde syden gevangen geweest syn van M^r de Fleurs.

Den 22 septembris, tsavonds te lofftyd, heeft capiteyn de Fleurs tot Antwerpen op die groote merckt doen hangen eenen walschen cryschman, out wel 50 jaeren, om dat hy daer te vooren aldaer grooten overlast gedaen hadde inden pau, op die groote merckt, ten huyse van Jan de Moore, synen broeder, willende oock doorstecken syn eygen moeder, door den dranck.

Den 24 september heeft die provost Spelleken tot Vilvoorden op die merckt openbaerlyck doen onthalsen mynheere van Beckerzeel, secretaris van den prince van Oraengnien, desgelyck oock heer Anthonis Stralen. Desen werdt onthalst, sittende in eenen zeetel, om het flerecyns wille, van Hans Gilleyns sone, scherprechter geweest synde tot Antwerpen 33 jaeren. Desen joncker Stralen hadde soo menich jaer die stadt van Antwerpen gedient als borgemeester, schepen, en de nu ter tyt noch rentmeester der voorsc. stadt was, maer moeste sterven (als men seyde) om dat hy tot Mercxem gehouden hadde (als pastoor) eenen valschen predicant, tegens consent van de geestelyckheyt, ende het hoff van Brussel, inden guesen ende turbelen tyt; oock hadde hy tot Antwerpen inden selven tyt luytenant geweest van den prince van Oraengnien.

Noch op den selven dach heeft capiteyn de Fleurs tot Antwerpen op die groote merckt doen hangen noch eenen walschen

[p. 186]

cryschman, die den borgers grooten overlast gedaen hadde ende oock cappen gestolen.

Den 25 septembris, tsaterdaechs, heeft de marckgrave tot Antwerpen op die groote merckt levendich doen verbranden eenen silversmidt, wesende eenen beeltstormer, ende hadde ierst helpen opsmyten S^t Joris kercke tot Antwerpen; hy hadde oock capiteyn ende voerder geweest op die meerebrugge. Dese persisteerde, ende stierff in syn valsche calvinisten opinie ende secte, anders soude hy gehangen hebben.

In dese selve maent werdt gepubliceert ende scherpelyck verbiedende eenen yegelycken geen nieuwe tydinghe te mogen seggen, noch leugenen van den prince van Oraengnien noch ducq dAlve. Men sette doen oock heeren van der stadt aen elcke poorte, hebbende eenen clerck teeckenende die naemen van die vuytter stadt gingen ende inquaemen, ende in wat huys sy logeerden ende hantteerden.

In dit selve jaer van 1568, den 2 octobris, is tot Antwerpen op de groote merckt gehangen geweest eenen Lazarus, synde eenen straetschender, die de buytenlieden handen ende voeten gebonden hadde by nachte.

Den 4 octobris inden dageraet, op S^t Franciscus dach, is die prince van Oraengnien met gansch synen leger over de mase gecomen te Stockum, by Tongeren, zeer stille ende behendelyck, soo dat ment in ducq dAlvens leger nyet gewaer en werdt. Ende die prince van Oraengnien meende alle die steden van Luyck ende Brabant, enz., met behendicheyt in te nemen, ende dat sy hem als gouverneur alle die steden van selffs opdoen souden: maer hy failleerde.

Den 5 octobris, sdysdaechs, heeft men tot Antwerpen in onser L.V. kercke in den hoogen choor gehouden een schoon vuyt-

[p. 187]

vaert over Don Carel, sone des conincx van Spaengnien. Den choor was al behangen met swert laeken, ende daer was gemaeckt een triumphante sepultuere off theatrum, met een tombe off bare, op syn italiaens, hebbende rontom zeer veel schoone wasschen keerssen, verciert met ons conincx Phlipus wapenen. Met dese vuytvaert ginck in den rou (op syn spaensche) M^r Vergas, met synen spaenschen raet, al met lange swerte mantels; oock alle de heeren van de weth ende der stadt, met allen die natien, cooplieden, als Spaengniaerden, Portugeeschen, Italiaenen, Hoochduytschen, Engelschen, enz., elck met rou tabbaerts, hoorende die vigilie ende misse.

Den 7 octobris syn van Antwerpen vertrocken vier vendelen walschen cryschknechten naer Breda toe, om te straven de boeren daer rontom woonende, om dat sy geen graen doen en wilden in ducq dAlvens leger: want zy meer hert droegen totten prince, haeren heere.

Noch opten selven dach, doen syn tot Antwerpen aengecomen 5 off 6 hueen spaensche soldaten, ende dese werden in Borgerhout ende te Dueren geleet, buyten der stadt; maer den 9 october syn deselve op het casteel geleet, ende de 2 resterende duytsche vendelen weder inde stadt liggende: soo dat door die quaede roepen van den prince van Oraengnien het geschut op die groote merckt tot Antwerpen gesedt werde, ende oock aen alle de hoecken van der selver, om goede wachte te houden by daeghen ende nachten.

Den 13 octobris, naer middernacht, syn van Antwerpen subytelyck vertrocken die twee vendelen duytsche knechten, die van 't casteel in der stadt geleet waeren, naer Mechelen ende zoo voorts naer Lueven; want op den selven dach wert geboden van ducq dAlvens wegen dat die buyten lieden

[p. 188]

hun coren, terwe, enz., souden dorsschen ende naer de stadt brengen.

Item noch wert geboden soo wie yemant die eenige brieven off boecxkens achter straeten ende de stadt by nachte stroeyden off vercochten, tenderende tot oproeringe, dese zou hebben van aen die heeren te brengen 50 guldens.

Hiernaer isser groote murmuratie gecomen onder de gemeynte, vreesende dat, nu de prince van Oraengnien tot Tongeren gecomen was, ende aldaer groote schaede rontom dede die huyslieden, in Brabant comen soude om die steden ende dorpen te spolieren: waerom dat de huyslieden rontom Antwerpen de vlucht naemen met haer goet ende beesten naer de stadt, buyten nyet betrouwende.

Op ten selven tyt quamer veel amonitie van Mechelen tot Antwerpen op het casteel, met dry groote metalen artilleryestucken, waer van het volck zeer bevreest was, want yegelyck versach hem van coren, vleesch, booter, broot, ende andere proviande, enz., duchtende dat de stadt beleet soude worde.

Den 14 october syn weder van Breda tot Antwerpen comen die 4 vendelen walsche knechten, om de quade roepen wille die men van den prince van Oraengnien seyde.

Den 17 octobris heeft men tot Antwerpen gehouden een generaele devote processie metten heyligen sacramente, Godt almachtich biddende om peys der landen ende eendrachticheyt der kersten coningen, hertogen, princen des christen rycx.

Den 19 dach octobris syn tot Antwerpen van over Vlaenderen ingecomen noch twee vendelen walsche cryschlieden van Heddyn, waer overste aff was M^r de Rue.

Item den 20 der selver maent is tot Antwerpen op die groote

[p. 189]

merckt gehangen geweest eenen walschen soldaet, om dat hy tegen die spaensche soldaeten gevochten hadde.

Den 21 octobris, naer den noen, syn van Antwerpen haestelyck vertrocken te water naer Brussel, die 10 vendelen walen, om datter tydinge quam dat den prince van Oraengnien inhadde die stadt Sint Truyen, Leeu, ende wou soo voorts comen naer Brussel: waer door groote beroerte quam onder die gemeynte. Alsdoen schreef men tot Antwerpen alle die borgeren; ende die heeren hielden die wachte aen alle poorten, wantter doen ter tyt geen soldaeten binnen en waren, al wast datter dagelycx vremde tydinge ende roepen van beyde die legers quaemen, tenderende tot groote bederffenisse des lants.

Den 23 octobris syn vuyt Zeelant voor Antwerpen gecomen by het Kiel 20 schepen met ontrent 1000 spaengnaerts arme beroyde soldaten, die op het nieu casteel gingen; ende die borgers van de stadt moesten hunlieden daer doen elck een bedde met syn toebehoorte.

Ontrent sinte Symons ende Judas dach heeft ducq dAlve by Lueven doen hangen den borgemeeester van Soutleeuwe, out ontrent 70 jaer, om dat hy, door die borgers wil, die stadtpoorten hadde open moeten doen den prince van Oraengnien, het sconincx vyandt; dit was een van die dry heeren van der stadt van Leeuwe die het lodt off het cortste stroeyken trecken moesten, wye hangen moest om tvoorsc. feyt; ende het geviel op desen ouden heer, ende wert gehangen met leersen ende sporen, soo hy van Leeuw naer Lueven quam.

In dese maent syn tot Antwerpen seer veel minnebroers ende clare-susters gestorven in haerliede clooster, ende men vermoeyde dat van de peste was, d'ander datse met wyn vergeven waren: maer het was van een sieckte inde keele, genoemt de Bruyne.

[p. 190]

Den 18 november syn tot Antwerpen affgepubliceert gheweest meer dan 150 persoonen, van sconincx Philips wegen ende den spaenschen raet, ten eeuwigen dagen gebannen te syn vuyt sconincx landt ende verloren te hebben lyff ende goet, om dat sy rebel geweest hadden ende oproerich tegen die Maj^t.

Den 22 november heeft die provost, Spel ende Henxthoven, doen hangen, by het casteel van Antwerpen, eenen spaenschen soldaet desselffs casteels: noch werdender 4 soldaeten metten misdadighen geleydt, die aende galge gebonden werden tot dat den eenen gehangen was, ende daer nae gebannen; om datse tot Wilryck sommige landtlieden overlast gedaen hadden, haerlieden bindende handen ende voeten.

Den 23 novembris, tsaterdaechs, syn tot Antwerpen op die groote merckt gehangen geweest 3 mans ende 2 vrouwen, waer aff den eenen tot Austruweel geweest hadde, ende die kercke helpen ontwee smyten, aldaer veel silvers stelende; maer die anderen hadden die buytenlieden handen ende voeten gebonden.

Den 4 decembris heeft heer Henxthoven tot Antwerpen voor het casteel doen hangen eenen spaenschen soldaet die op het casteel eenen weert van het casteel doodgestecken hadde.

Den 8 december heeft men tot Antwerpen gehouden een generale devote processie metten heyligen sacramente, biddende Godt almachtich voor peys ende vrede van gans Nederlant, ende om dat den prince van Oraengnien vuyt Nederlant trocken was door Duytschlant in Vranckryck (soo men seyde) als hy veel quaets gedaen hadde by Luyck, door brantsticht, rooff der armer landtlieden.

Den 11 decembris heeft men tot Antwerpen in onser L.V. kercke ende hoogen choor gehouden die vuytvaert van Isabelle, ons conincx Phlipus van Spaengnien die 3^e huysvrouwe, dochter

[p. 191]

van coninck Henricus van Vranckryk, als men tot Antwerpen daer over geluydt hadde 10 dagen lanck. Dese vuytvaert heeft zeer triumphant gedaen geweest als van sconincx sone.

Noch op den selven dach, nae den noene, heeft de luytenant van Brabant tot Antwerpen doen verbranden, aen het casteel, eenen Lazarus, die buyten die lantslieden gebonden heeft handen ende voeten; dese was medegesel geweest van den Lazarus die tot Antwerpen op de groote merckt gehangen was van te vooren.

Item op dat selve pas heeft den luytenant aldaer aen die galge doen geesselen 2 boeren van Aertselaer, ende noch 2 gebannen vuyt Antwerpen, om dat sy inde bossche gepluckt hadden colfhouten met rooden mispel-roeyen, sonder consente der overheyt die 't bosch toebehoorde.

Op den selven dach doen monsterden tot Antwerpen op het casteel die 13 spaensche vendelen knechten, want sy al nieuwe gecleedt waren elck vendel met die leverye van haeren capiteyn.

Den 12 december is S^r Del Ryo ende den ganschen spaenschen raet met Vergas van Antwerpen vertrocken naer Brussel, daer sy verwachten vuytten leger by Luyck ducq dAlve, om te houwen tot Brussel int hoff die vuytvaert van die coninginge Isabelle, ons conincx Phlipus huysvrouwe.

Aldus corts hiernaer is ducq dAlve vuyt den leger tot Brussel gecomen, soo den leger opgebroken was; want men seyde dat den prince van Oraengnien met syn volck vertrocken was, de sommighe nae Vranckryck, d'ander naer Duytschlant; soo datter veel ruyteren ende knechten affgedanckt werden: want het was doen 24 dagen lanck alsoo fellen couwe geduerende winter als men in 4 jaeren daer te vooren gesien hadde; want by sinte Bernaerts doen sommige lieden over tschelt gingen: oock veel volcx vervroser, principalyck die arme lantlieden, die door den

[p. 192]

tocht van den prince van Oraengnien affgebrant waren: want hy in syn vertrecken allenthalve een myle int ronde affliep, om dat onsen leger van ducq dAlve geen victallie off logys vinden en soude.

Nyet lange hiernaer is conte Lodron weromme gecomen van Valencyn binnen Antwerpen, ende logeerde by de vrouwe broeders, in Jaspar Doels huys, inde huyvetters straete; maer syn knechten syn rontom buyten Antwerpen blyven liggen op den huysman.

Den 18 decembris syn tot Antwerpen op de groote merckt 3 gehangen geweest, waer aff deene was een meulders knecht; die ander twee hadden die buytenlieden handen ende voeten gebonden, nemende haer gerieff.

Den 28 decembris, ende was alderkinderen dach, isser tot Antwerpen op den steen vuytgebrocken eens vleeschouwers sone, een beeltstormer, achter de vischmerckt, door eenen vanger van een duyvencodt, met banden van canefas die hy selver aen een geknoopt hadde, als men zeyde.

Den 29 decembris, tsavonts, heeft conte Lodron door ducq dAlvens bevel tot Antwerpen doen sluyten alle die stadtspoorten, tot tsanderdaechs by den avont toe, om dat den hertoge van Brussel ontboden hadde dat de coninginne van Ingelandt in haer haven gearresteert ende doen houden hadde sommighe schepen, gelaeden met seven tonnen goudt, commende vuyt Spaengnien aen die cooplieden; item noch sommige schepen geladen synde met menichte van coomenschappen, veel millioenen goudt weert wesende: ende dit houdende sorgende voor oorloge; waerom dat Lodron heeft van stonden aen doen leggen een vendel knechten int ingels huys, houwende daer vast alle die ingelsche die sy daer vonden. Ende die stadt heeft van

[p. 193]

stonden aen, inden naem van shoffs wegen, beschreven alle die ingelsche goeden, alsoo wel op haer contoiren, packhuysen, als int ingels huys; waer door datter onder die borgers, als laekenvercoopers, laken-bereyders, verwers, droochscherders, cooplieden ende arbeyders, groote opsprake was van die ingelsche.

Den 30 decembris daernaer quam don Fredrico, den sone van ducq dAlve, binnen Antwerpen met 100 peerden, ende hy logeerde in Jaspar Doels huys.

Den 6 january, op den derthiendach^(*) naer de vesperen, is tot Antwerpen in onser L.V. kercke gedoopt geweest een knechtken van by de 3 jaeren; ende heer Rogier de Taxis, choordeken, met heer Frans Doncker, scholaster ende canoninck, waren die peeters.

Den 12 january syn binnen Antwerpen gecomen dry vendelen hoochduytsche knechten, van Lodrons volck, die gelegen hadden tot Hoboken, doende daer grooten overlast; ende syn geleet geweest opt sandt tot Antwerpen, inde borghers huysen, liggende daer zeer lanck.

Den 14 january is ducq dAlvens sone van Brussel commen tot Antwerpen, wel met 200 peerden, ende was gelogeert in Jaspar Doels huys, daer hy van de heeren van de stadt heerlyck ontfangen is geweest.

Den 16 january is ducq dAlvens sone gereden met grooten staet van edelen op het nieuw casteel van Antwerpen, daer hem die spaensche soldaeten tryumphelyck, met schieten het groot ende cleyn geschut, hebben ontfangen.

(*) Oulings (B.V. ook in den almanak van 1563) werd het driekoningenfeest dertiendedag, by Kiliaen derthiendagh, genoemd, als zijnde de dertiende dag na Kersmis. Zoo was ook dertienavond, driekoningen avond.
Weiland, Nederduitsch Woordenboek.

[p. 194]

Den 17, 18 ende 19 january synder te Valencyn op die merckt gerecht off onthalst geweest wel 70 borgers, die rebel geweest hadden tegen coninck Phlipus van Spaengnien ende Neerlant. Diesgelyck heeft men oock binnen desen tyt groote justitie gedaen te Doornick, over de oproerige des conincx Phlipus.

Den 23 january werdender tAntwerpen sommige gevangen die met sneeuballen geworpen hadden naer een beelt op die straten, boven dat nochtans verboden was: want soo byster sneeude dien winter als men in menich jaer te vooren gesien hadde.

Den 28 january, tegen avondt, syn van Antwerpen vuyt het casteel getrocken alle die spaensche soldaten, wel 10 vendelen, om naer Diest te trecken ende aldaer te blyven. Ende alsdoen synder oock vuyt Antwerpen getrocken twee vendelen van conte Lodrons hoogduytsche knechten op het Antwerps casteel, om daer te blyven.

Den 5 dach february syn tot Antwerpen voor het stadthuys onthooft geweest 2 vleeschouwers kinderen, van Antwerpen, die binnen der selver stadt tsavonts zeer veel cappen die lieden affhendich ende gestolen hadden, ende hadden oock dreychbrieven aen haer ouders geschreven, om dat sy haer gelt tot Austruweel brengen souden: waer door sy aldaer gevangen werden, met eenen vleeschouwers knecht, om dat hy met die guesen te Austruweel geweest was. Alle dese 3, naer datse onthalst waren, werden te predicheeren begraven.

Den 8 february doen werdt tot Antwerpen in onser L.V. kercke wederom geseth het sanctissimo sacrament op syn oude plaetse, achter den aultaer van het heylich sacraments choor: ende daerom werter een solemnele misse gedaen ende gesonghen, Godt ter eeren.

Den 19 february syn tot Antwerpen op die groote merckt

[p. 195]

gehangen geweest 2 gebroeders, die tot Austruweel wapenen tegen den coninck Phlipus van Spaengnien aengedaen hadde.

Noch op den selven dach hevet beginnen te doyen alst bynae 10 weken lanck gesneeuwt hadde, als dat by mans gedencken nooyt soo fellen coude ende winter geweest hadde: waerdoor over gansch Neerlant groot gebreck van berringhe was, ende daerom zeer schandelycken dier, want een hondert mutsaerts golden 64 stuyvers, ende men hadde maer 100 torven om eenen stuyver, om dat die schepen alomme toe vervroosen lagen door den vorst. Ende naer lichtmisse en cost men geen torven om gelt gecrygen. Item in den selven benauden winter doen wert binnen Antwerpen den 10^e ende 20^e penninck wederom geconsenteert; dese schattinge was soo groot soo dat alle huerlingen van huysen moesten geven den 10^e penninck, die 100 guldens ende daer over verwoonden; maer die onder die 100 guldens verwoonden moesten geven den 20^e penninck: diesgelyck oock de proprietarissen van den huysen.

Binnen desen selven tyde doen werden tot Antwerpen 18 off 20 herdoopers gevangen, die by een vergaderinge gemaeckt hadden; ende hadde die merckgrave langer gebeyt daer souwer meer vergadert hebben.

Den 21 february, smaendaechs voor den vastelavont, doen wert tot Antwerpen, van stadts wegen, verboden dat nyemant wie hy was inden vasten geen vleesch en soude vercoopen off coopen, sonder consent ende bescheet te hebben van synen prochiaen in de wyck, met noch onderteekent te syne van heer Rogier, choordeken van onser L.V. kercke, als officiael des bisschops, ende consente van heer Jan van Immerseel, marckgrave vande selve stadt; op de pene van hondert guldens.

Int beginsel van den vasten was den visch tot Antwerpen

[p. 196]

zeer diere, want eenen cabbelliau golde 35 stuyvers, een psalme hoot cocht men 3 guldens, 2 sneden psalm cocht men 32 stuyvers, ende den anderen visch cocht men oock daer naer advenant, om dat men om den ysganck wil geenen visch en cost gevanghen, want alle rivieren en wateren noch toelagen.

Den 27 february, ende was den iersten sondach inde vasten, heeft men tot Antwerpen gehouden een generale devote processie metten heyligen sacramente, om den grooten afflaet die den paus Pius den 5^e van den naem, in gansch Nederlant van Roomen gesonden heeft gehadt, gevende generale pardon inder conscientien alle die gene die waerachtich berou hadden dat zy tegen tkersten geloove inde guese tyden gedaen hadden, off met destructie der kercken off valsche predicatie, leeringe, off ketterye beholpen off gemoeyt hadden.

Den 2 dach meerte, tswonsdaechs nae den eersten sondach inde vasten, heeft men tot Antwerpen anderwerff met een devote processie gegaen tot inde borchtkercke, met gansch de wethhouders van der stadt, doende daer een solemnele hoochmisse, ter causen van den selven afflaet voorschreven.

Noch op ten selven dach is tot Antwerpen op de groote merckt gehangen geweest eenen syën laken vercoopers soone van Dornick, die daer inde stadt een rumoer gemaeckt hadde, waerin dat syn vader verslagen werdt van ons conincx soldaten, waerom hy alsdaer tot synen verantwoorden (van wegen ducq dAlve) binnen Dornick geroepen werdt; maer gevloden synde naer Ingelant is namaels tot Antwerpen gecomen, ende verraden geworden van die heeren van Dornick, ende verwesen geweest van ducq dAlve te Brussel, ende tot Antwerpen gehangen: maer om dat hy catholicq sterff is begraven int predicheeren.

Den 4 meerte, tsvrydaechs, heeft men tot Antwerpen ge-

[p. 197]

houden die 3^e processie, gaende vuyt onser L.V. Kercke tot Sinte Jacobs kercke, daer men oock solemnelyck gesongen heeft die hoochmisse van wegen den generalen afflaet.

Den 9 meerte syn van Antwerpen getrocken 4 vendelen hoochduytsche cryschknechten van Lodrons volck, naer Vlissingen in Zeelant, om dat te bewaeren tegen de Engelschen; want sy ter zee seer sterck waeren met hondert oorlochschepen, roovende al dat vuyt Spaengnien quam: waer door dat men groote oorloge verwachte van conincx Phlipus wegen in Engelant.

Den 16 meert isser tot Antwerpen eenen schoenlapper buyten aen die galge gevoert, die op den steen doot gepynicht was, om dat hy een herdooper was ende een predicant geweest hadde: maer dit en woude hy op die bancke nyet bekennen, waerom dat hy door groote pyne daer aff stirff, ende werdt buyten aen eenen staeck gehangen ende syn hooft boven hem op eenen staeck gestelt.

Den 17 meerte heeft ducq dAlve van sconincx wegen gans Neerlant doore in alle steden op den selven dach syn capiteynen bevolen te doen sluyten alle die huysen, winckelen, liberyen van alle boeckvercoopers, druckers, boeckbinders, sluytende die smorgens wel vroech met haer segelen, tot ter tyt toe dat alle haer boecken gevisiteert ende geschreven souden syn van die gecommitteerde der geestelyckheyt, ende heeren ende schepenen van der stadt, naer inhoudt des cathalogon gemaeckt int consilium van Trenten, anno 1566; welcke visitatie corts gedaen wert op den selven dach ende gevisiteert, ende daerom sette men wachters voor de voorsc. huysen ende winckels, waerdoor tot Antwerpen groote murmuratie was vande spaensche inquisitie int Neerlant.

Den 19 meerte, tsaterdaechs, syn tot Antwerpen op die

[p. 198]

groote merckte levendich verbrant 4 vlamingen van die voorsc. herdoopers, om dat sy nyet affgaen en wilden haer valsche opinie; waervuyt bynaest geschiede eenen oploop, want onder die justitie quam een gerucht, soo dat dat volck begonste te loopen, alsoo dat sommige verlooren haer schoenen, bonnetten, cappen, mantels, enz, ende dat meer te deeren was, van een vrouwe die van vervaertheyt op de groote merckt int gerucht creech een misval, dat nyemant en wiste, ende baerde daer een doot kindt; dit werdt gevonden onder dat voetvolck ende in een mandeken gebracht, van een borghers vrouwe, in onser L.V. Kercke aen den prochiaen, die dede het terstont graven op het kerckhoff: ende noyt en wist men wie die vrouwe was die dat ongeluck creech.

Noch op den selven avont syn tot Antwerpen 5 boeckvercoopers gevangen geworden t'heuren huyse van Lodrons volck, ende op den steen geseth; die oorsaecke en wist men nyet: waerdoor datter sommige andere boeckvercoopers syn gaen loopen.

Den 21 meerte, tsmaendaechs naer halff vasten, doen heeft ducq dAlve tot Brussel int hoff op de groote zale gehouden den lantraet van die 17 Neerlanden, vuyt den naem van sconincx Phlipus van Spaengnien, dat den ducq groote petitien ende schattinge die staeten des lants voorgehouden heeft, om te geven den 100^e penninck van alle havelycke ende erffelycke goeden, gansch Neerlant door, tot behoeff van des conincx soldaten van Spaengnien. Desen lantraet en is noyt gehouden geweest sint djaer 1478 en 1479, van Don Maximiliaen van Oostenryck, die grootvader was van ons keyser Carel den vyffden.

Den 22 dach meerte heeft Don Franciscus, coninck van Vranckryck, geschreven aen ducq dAlve tot Brussel een blyde tydinge van victoire in Vranckryck, hoe dat den 13 meerte in

[p. 199]

Vranckryck, op een myle nae Rochelle, in een dorpken genoempt Courgy, eenen grooten slach gebeurt is van zynen broeder, tot sconincx behoeff, ende tegen die hugenoitten, waeraff oppercapiteyn langen tyt geweest was de prince van Condé, die in desen slach verslaegen is geweest, ende met hem den grave van Montgomery; oock werter gevangen M^r ende grave van Roetefort, maer den admirael wert totter doot toe gewondt ende geschoten. Noch synder 48 vendelen voetknechten met 34 standaerts off bemde peersvolckx gebleven, maeckende in alles wel 11000 mannen, dier gebleven ende verjaecht syn, met noch alle die gansche leger; waerom dat men te Parys groote triumphe van vieringe gehouden heeft.

Den 27 meert, tsondaechs naer halffvasten, syn tot Antwerpen gaen loopen alle die engelsche die gevangen waeren int ingels huys; waerom ducq dAlve doen vangen heeft den duytschen capiteyn diese aenveerdt hadde aldaer te bewaeren.

Noch op den selven dach isser een schip aende werff gecomen met soldaeten, waerin gevangen waeren de ballieu ende borgem^r van Middelborch, om dat sy verraderye op handen hadden die stadt die ingelsche zeeroovers over te leveren; ende deese syn voorts te water tot Brussel gevoert by den hertoghe ducq dAlve.

Den 28 meerte syn tot Antwerpen ter puyen geroepen tot heuren verantwoorden dry boeckvercoopers van Antwerpen, dat die binnen dry weken te Brussel souden comen tot haren verantwoorden by ducq dAlve.

Den 30 meerte, tswoendaechs ende palm weke, syn tot Antwerpen op die groote merckt levendich verbrant noch dry van de voorsc. herdoopers, ende hueren mondt ende tonge wert met yseren vysen toegevyst, om datse nyet meer spreken,

[p. 200]

singen off roepen en souden, gelyck die voorgaende gedaen hadden, verweckende daermede die quaetwillighe tot commotie; ende daerom dede men haer oock eenen doeck voor den mondt, welcke muylbanden zeer deerlycken was te aenschouwen, ende binnen noyt gesien en was.

Item noch in dese maent van meerte syn tot Rouanen wel 140 verraders onthooft, die Zeelant verraden souden hebben ende den ingelschen overgelevert; ende die lichaemen syn op den cant van der zee op raderen geseth.

In den selven tyd doen wert den breeden raet dickwils tot Antwerpen vergadert om te besien waer men die groote petitie ende schattinge vinden soude off mochte, die ducq dAlve eysschende was in gansch Nederlant; welcke petitie inhoudende was veel zwaricheyt, want den hertoghe heysschende was den 10^e penninck van allen coopmanschappen ende goeden, soo wel van renten ende meubele goeden, als andersints, elck naer syn macht ende qualiteyt; maer den breeden raet en wildens nyet consenteren in geender manieren, om dat die outste steden (gelyck Lueven, Brussel, tsHertoghenbossche, ende meer andere steden) nyet geconsenteert en hadden noch oock en wilden, ende noch oock om ander saecken wille, sorgende dat men alle die cooplieden verliesen soude door dese groote petitien, want noyt keyser noch coninck int Neerlant oyt sulcken schattinge van syn ondersaeten geheyscht en hadden, blyckende by eenige historien-schryvers, al wast sake dat sy menich jaer oorloghen vuerden tegen andere landen, als tegen den Turck, Vranckryck, Ingelant, Spaengnien, enz.; maer dit nyet tegenstaende, noch oock alle remonstrantien van onmogelyckheyt, heeft hierin nochtans gepersisteert den ducq, al wast saeke dat hy sach veel inconvenienten ende schaden des Nederlants daer vuyt daege-

[p. 201]

lyckx spruytende, want het onmogelyck was te doene ende te geven, al wilde hyt nochtans met dreygementen de schamel gemeynte alom doen geven.

Noch int selve jaer van 1568, den 2 april, tsateradechs op den palmavont, syn tot Antwerpen op de groote merckt noch levendich verbrant 4 wederdoopers, die haer ketterye nyet affgaen en wilden; ende haer lichaemen werden buyten aen stacken hooch geseth.

Den 5 april, sdysdaechs inde goeyweke, syn tot Antwerpen op de groote merckt levendich ende te pulveren verbrandt twee hoochduytsche cryschknegten, gesonden van ducq dAlve, van Valenchyn tot Antwerpen, om dat sylieden quaet gelt ende valsche daelders van 32 stuyvers geslagen ende gemundt hadden, tegen tgebodt des conincx.

Den 6 april doen wert tot Antwerpen een mandement affgelesen, dat nyemandt geen handelinge off coomenschap doen en soude met die ingelsche, off oock op Hamborch: want doen ter tyt alle dagen tydinghe quam van de groote rooverye die de ingelsche deden opt zee; want syt al aenveerden wat sy creghen, alsoo wel portuguesen als andere schepen; soo datter wel 60 schepen van haer genomen waren.

Int jaer 1569, den 8 april, is tot Brussel ingecomen eenen legaet vuyt Roomen, gesonden van den paus Pius den 5^e dies naeme, brengende met hem een costelycke lanck sweert ende eenen costelycken hoet, gevoedert met costelycke armenie vellen, die hy ducq dAlve gepresenteert ende geschoncken heeft. Desen legaet wert tot Brussel tegen den avont tryumphelyck ingehaelt van des ducqs edelen.

Den 30 april, tsaterdaechs, syn tot Antwerpen op de groote merckt levendich verbrandt twee vrouwen die herdoopt waeren,

[p. 202]

om dat sy haer valsche dwalinge nyet affgaen en wilden.

Den 3 mey, anno 1569, ende was het heylich cruys dach, heeft tot Antwerpen vergadert geweest den breeden raet, waerin geconsenteert is geweest, tot discretie van ducq dAlve, (per salvo dat die andere dry steden van Brabant consenteren) die petitie, te weten den 100^e, 20^e ende 10^e penninck van alle haeffelycke goeden ende erffelycke, met oock desselffs aengaende de coomenschap, alsoo dickwils als sy verthiert, vercocht soude worden; waer doore dat groote murmeratie quam tot Antwerpen onder die gemeynte.

Den 5 mey heeft tot Antwerpen in die valekstraete een vrouwe haer selven verhangen in haeren kelder, ende werdt buyten gevuert opt galgevelt ende in een micke gehangen.

Noch opten selven dach is tot Antwerpen van sint Andries kerckhoff ontgraven geweest een doot mans lichaem, dat daer snachts te vooren int d'eerde gesteken was, sonder yemans wetentheyt; dese is oock aen die galge gevoert ende daer begraeven.

Item noch opten selven dach heeft men tot Antwerpen tot haeren verantwoorden geroepen alle die gene die van desen mans dooden lichaem begraeffenisse wisten, of waer hy gestorven was.

Item van shoffs wegen werden ingeroepen tot Brussel te compareren t' hueren verantwoorden sommige vrouwen die herdoopt waeren, met sommige boeckvercoopers, ende oock van haer vrouwen die haer kinderen hadden doen doopen in valsche kercken.

Den 8 mey, tsondaechs, heeft men tot Antwerpen een devote processie gegaen, Godt almachtich biddende hy toch regen verleenen wilde: want in dry maenden nyet veel geregent en hadde, dan zeer coude ooste winden gewaeyt hadde, ende inde goeyweke ende daer naer noch zeer herdt vroos, wel een teer-

[p. 203]

linck dicke, alsoo dat by mans gedenckenisse noyt soo lange coudt noch ghevroosen en hadde, tot halff van meerte tot naer paesschen.

Noch op den selven dach hebben sommige sectarissen calvinisten van Antwerpen haer wederom vervoordert buyten Antwerpen, by Wynegem ende Oeulegem, ter Eertbruggen, vergaderinge gehouden om aldaer te precken, sterck ontrent 200, in een boschken: ende dit quam vuyt; alsoo datter binnen twee daegen daernaer een van den hoop binnen Antwerpen aff gevangen werdt, genaempt M^r Jeronimus Vranckx, een oudt man. Desen hadde binnen Antwerpen menich jaer advocaet geweest; desen werdt met schoonen dagen gevangen en terstont gepynt, ende bedroeger vele; en men seyde dat hy synen eygen sone oock bedraegen hadde: waeromme dat Jeronimus naer Brussel gevoert werdt, daernaer brack hy daer vuyt den gevanckenisse.

Den 12 may snachts syn tot Antwerpen, van shoffs wegen, sommige rycke borgeren ende treffelycke persoonen van haeren bedde gehaelt geweest: maer die oorsaecke waeromme en wist men nyet onder die gemeyn borgers, dan men vermoeyde dat was om haer finantie ende woeckerye wille.

Den 13 may is tAntwerpen vergaederdt geweest den breeden raet op der stadthuys waerin dat ontpoortert is geweest den voorsc. Jeronimus Vranckx, om dat hy tot Wynegem int bosken ter predicatie geweest hadde, tegens sconinckx mandaet; ja men leyde hem op dat hy den volcke aldaer vergadert selver vuytleydt de brieven van sinte Pauwels, om het volck by een te houden tot dat den principalen predicant quam.

Den 14 may, tsaterdaechs smorgens, syn van Antwerpen naer Brussel gevoert geweest twee wagenen gevangen met acht borgeren, by den hertoghe ducq dAlve.

[p. 204]

Den 15 may heeft men van shoffs wegen geboden alle drossaerden, meyeren, officieren, enz., van alle dorpen, vryheden des marckgraeffschap rontom Antwerpen, scherpe wacht te houden dat nergens in eenige corenvelden, bosschen, heggen noch hagen eenige vergaderinge off predicatien gehouden souden worden, ende dat de officiers seekere weerbaere mannen vuytkiesen souden van elcker dorpe tot haerder assistentie, om alsulcken inconvenienten te beletten, off anders soude het hoff in dat dorp senden cryschknechten (die des bevonden waren door het inconvenient) en brande dat dorp totten gronde aff.

Den 16 may, tsmaendaechs inde cruysdaeghen, heeft den geestelycken staet van S^t Jooris kercke binnen Antwerpen met die cruysen processie gegaen, op het nieu casteel, voor die ierste reyse; ende daer heeft men een solemnele misse ende sermoon gedaen.

Noch op den selven dach heeft den officier van Antwerpen vuyt de Venus-straete gehaelt een doot mans lichaem, genaempt Bartholomeus, een maeckelaer, ende eenen strop aenden hals hebbende, is alsoo vuyt syn huys gesleypt geweest op een slyckkarre, ende is alsoo aent galgevelt gevoert geweest, ende aen de galge gehangen, om dat hy sonder die rechten der heyliger kercken gestorven was, versmadende die in syn dootsbedde.

Den 25 may syn tot Antwerpen op die groote merckt levendich verbrant 4 herdoopers en buyten aen stackengehangen.^(*)

Den 27 may is ducq dAlve met syn twee sonen, te weten

(*) De leydsche uitgave voegt hier nog by:
Item noch op den selven dach heeft Duc d'Alve te Brussel doen onthalsen drie vuyt Holland, ende twee doen branden Sectarissen van Dornick, ende noch twee Spangniaerts doen hangen.

[p. 205]

den Gran-prior ende don Frederico, gecomen tot Antwerpen te water met die bargie, in sinte Michiels clooster, tsavonts ten 6 uren; ende dat nieu casteel bedreef groote triumphe, want men schoter alle die groote ende cleyne stucken van artillerye los.

Noch opten selven dach heeft die justitie van Antwerpen by de vischmerckt gehaelt een doot mans lichaem, hem sleypende vuyt syn huys met eenen strop aen synen hals, op een slyckkarre, alsoo voerende aen die galge, waer aen dat hy begraven werdt: om dat hy oock sonder die sacramenten gestorven was.

Int jaer van 1569, den eersten dach juny, is ducq dAlve te peerde getrocken van Antwerpen naer Mechelen tot Brussel, maer syn twee sonen bleven tot Antwerpen als gouverneurs.

Den 11 juny, tsaterdaechs, is tot Antwerpen op die groote merckt eenen houtvoerder gerecht die eenen dootslach gedaen hadde; dese daechde binnen dry daegen daernaer ten oordeele alle die gene die de oorsaecke waeren van synder doot, ende maeckte veel spels eer hy knielen wilde, seggende dat hy onnooselyck sterff, om dat hy den dootslach overhutst gedaen hadde; maer hy hadde oock sommige herdoopers met hem selven willen losmaeken vuytte gevanckenisse, waerom dat hy principalyck stierff.

Den 12 juny, tsondaechs nae het heylich sacrament ommeganck dach, hebben die sangers van onser L.V. kercke op het nieu casteel in musicke gesongen een solemnele misse, ende daernaer processie gegaen met den heyligen sacramente, van binnen het nieu casteel, dwelck dede heer Matheus Vermasen, capellaen der voorsc. kercke.

Den 22 juny, swoendaechs, syn tot Antwerpen op de groote merckt levendich verbrandt 2 herdoopers, om dat sy in haer

[p. 206]

valsche opinie persisteerden; ende door het groot vier dat om haer stondt soo isser een houten huys, genoemt den bonten mantel, boven ontsteken geworden, staende nochtans verre op die merckt daer die justitie geschiede; maer den brandt wert terstont gebluscht van het voorsc. huys.

Den 30 juny heeft den capiteyn van het Antwerps casteel voor het selve doen hangen eenen spaenschen rotmeester, om dat hy sdaechs te voren al stil, sonder oorloff ende passepoort, vertrecken wilde naer Spaengnien, met noch 5 soldaeten met hem.

Den 15 july, sdonderdaechs snachts, hebben tot Turnhout gecomen 18 sectarissen, met gewelt inbrekende in het vostershuys, hebben daer twee beeltstormers los gelaten, ende op eenen wagen wechgevoert, dat men nyet en wiste waer syse gelaeten hadde, al wast saecke dat tot Turnhout lach een bemde ruyters van ducq dAlvens wegen, om scherpe wacht te houden.

Den 24 july hebben die spaensche soldaeten op het Antwerps casteel zeere geschoten, om dat was sint Jacobs avondt, haeren patroon van Spaengnien; ende daer syn sommighe busschen, genaempt cameren, geborsten, alsoo datter sommige busschieters ende andere zeer gequetst syn geweest, verliesende armen ende beenen; ende de stucken van die busschen syn gevlogen tot op Kiel, ende inde stadt door een dack ende muer eens huys, gestaen inde gasthuys straete, toebehoorende heeren Mattheeusen Despomereaux.

Den 25 july, op sinte Jacobs dach, doen geschiede een groot ongeluck by den postmeester aen den dryhoeck, want daer een cleyn meysken van Rutgeert, de cleermaeker, doot bleeff onder een spille van eenen wintmeulen die omrolde, daer dat kindt lach aen en speelde.

Den 28 july heeft ducq dAlve doen vergaderen den breeden

[p. 207]

raet tot Antwerpen, Lueven, Brussel, ende tot sHertogenbosch, om te consenteren den 100^e 20^e ende 10^e penninck, op alle coomenschappen, alsoo dickwils als sy verhanteert soude worden; maer die gemeynte hevet den hertoge alomme ten gansschelyck affgeslagen nyet te consenteren, want onmogelyck was te geven.

Op den selven dach heeft de justitie van Antwerpen op het galgevelt doen graven, in een dootkiste, een lichaem van eenen ouden ingelsman, gehaelt wesende vuyt de wygaert straete, op een slyckkarre, die sonder rechten der heyliger kercken gestorven was.

Den 30 july, het saterdaechs, is tot Antwerpen binnen het Bogaerde clooster gecomen eenen minnebroeder, wesende een legaet gesonden van den Paus vuyt Roomen; ende dese heeft gereformeert het Bogaerde clooster binnen Antwerpen ende gansch Brabant, door dat subject makende die minnebroeders ordine; ende die paters die hem rebel waeren, ende het Paus mandaet nyet en wilden obedieren, heeft hy tot Antwerpen ende elders affgeseth, ende eenen anderen oversten haer gestelt, doende een beloofte met gansch die andere religieuse, subject voortaen te wesen den minister van den minnebroeder; waerdoor datter in alle steden grooten twist ende tweedracht quam onder die Bogaerden ende borgers, want noyt gesien en hadde gheweest dat die minnebroeders tegen haer opstelden.

Item den iersten augusti doen geschieden buyten Antwerpen, by sint Joris poorte, een groot gerucht onder die duytsche cryschknechten ende borgers, soo dattter vele gequetst werden.

Den 6 augusti, tsaterdaechs, syn tAntwerpen opde groote merckt levendich gebrant geweest 2 sectarissen, die vergaderinge ende heymelycke predicatie in haer huysen gehouden

[p. 208]

hadden, naer het verbodt des conincx Philips. Ende om dat sy persevereerden in haer valsche opinien, werden gebrandt ende buyten op staken gesedt; maer doen men die justitie doen soude soo wasser eenen grooten gedrange van die quaetwillige, soo dat de cryschknechten velden haer spicien, ende sloegen in den hoop, soo dat het volck al van de merckt vloot met grooten hoopen.

Noch op den selven dach heeft men tot Antwerpen op den steen off gevanckenisse verdroncken eenen man van 80 jaeren, die oock tot Antwerpen heymelycke predicatie gehouden hadde. Desen wert daer gejustitieert om dat hy soo flau wert dat hy op die merckt met die ander nyet coste gecomen; anders soude hy met die ander gebrandt hebben. Desen is oock op het galgen velt by die ander gehangen geweest.

Den 8 augusty, tsavonds, heeft men tot Antwerpen van de groote merckt gedaen die galge die daer langen tyd gestaen hadde, ende menich aen gestorven. Op den selven dach begost men tot Antwerpen op de groote merckt voor tstadthuys de mate te nemen vant perck, om aldaer een tournoyspel te houden, want S^r Sancis Davila, spaengnaert, als casteleyn van het Antwerps casteel, bruygom was van die dochter van S^r Lopes Gallia, oock spaengnaert, tot Brugge. Ende men brack oock dat houten waeckhuys aff op die groote merckt, dat daer lange gestaen hadde, om conte Lodrons knechten daer in te waken; ende op dese plaetse wert een viercant perck gemaeckt van witten arduyn, om daer in te voet te tournoyen; men graeffde oock aldaer lange vooren, om met loopende vieren te schieten.

Den 10 augusty, op sinte Laureys dach, heeft men tot Antwerpen gehouden een devote processie met den heyligen sacramente, om die groote merckt, ter causen den grooten ghedu-

[p. 209]

righe regen ende deerlycken oost; want wel 13 weken lanck achter een grooten gedurighen regen in Brabant, Hollant, Zeelant ende Vlaenderen gevallen was, alsoo dat men hoey, coren noch terwe drooge van den velde crygen en conden; waerom menich hondert gulden opt velt bedorven was, alsoo dat noyt, by mans gedencken, alsulcken ellendigen couwen natten oost gesien en is geweest: want het hoey ende graen lach en verrotten opt velt ende voetwech, door het ontallyck water datter in alle plaetsen vergaederde door den grooten regen.

Den 13 augusty, tsaterdaechs tegen den avont, is van Brugge van over het veer tot Antwerpen gecomen den castelyn van Antwerpen met syn voorsc. bruyt; ende die soldaeten van het casteel deden groote blyschap met schieten, hem willecom heetende, hem convoyerende int kipdorp, ten huyse van den Pagador, daer hy logeerde: ende werdt aldaer getrouwt, den 14 augusti, van heer Silvester Pardo, canonick van Antwerpen, want die bruyts neve was.

Den 15 augusty, op onser L.V. Hemelvaert dach, naer den noene, doen wertter een triumphantelyck tournoyspel gehouden tot Antwerpen op die merckt, want daer wel van 12 bemden spaengnaerts, ende alle die spaensche heeren, capiteynen ende bevelhebbers ende soldaeten quaemen tournoyen, van den casteel van Antwerpen, elck soo triumphelyck ende costelyck geaccoutreert, die eene met vergulden harnassche, d'ander met verzilverde harnasschen, die 3^e met gecoloreurde harnasschen, hebbende voor hun ryen eenen vergulden wagen, costelycken verciert, daer op sittende Cupido, den affgodt van der lieffden, ende by hem veel Campioenen, elck hebbende een witte lancie in haer handt, ende boven haer stondt eenen

[p. 210]

levenden haen. Dese alsoo op de merckt commende hebben gedaen aldaer in dat voorsc. perck een sterck spel te voete, in presentie van den bruydegom ende de bruyt; daernaer werdender veelderhande manieren van vierpylen, grix vier, ende andere, geschoten op die merckt ende aen die 4 hoecken der merckt; oock int midden hebbense geschooten een loopende vier lancx over die merckt, al wast saeke dat nochtans zeer regende doen nae die noene. Daernaer tsavonts dede die heeren van der stadt op het stadthuys een costelyck bancquet en schincten den bruydegom ende bruyt 2000 guldens boven alle die oncosten: alsoo dat dese feeste die stadt wel coste 8000 guldens.

Den 17 augusty doen wertter weder tot Antwerpen op die meerebrugge gehouden een steeckspel te peerde, seer costelyck ghehabitueert, voor het huys van Anthony Del Ryo, daer die bruyt lach met veel edelvrouwen, die het tournoyspel aenschouden: want sy door eenen yseren rinck staken met haer lancien te peerde, dewelcke al behangen waeren met goude ende silvere laekene, met die er op saten, die daernaer oock zeer veel lancien braken int eerde, ende ten lesten op eenen levenden ghewapende man, sittende op een houten peerdt met eender salen; hiernaer hebbense zeer veele ende ontallycke vierpylen inde locht geschoten ende inde straten.

Den 18 augusty heeft die grand prior, ducq dAlvens sone, op het nieu casteel gehouden een costelycke maeltyt ter eeren der bruyt; waer men oock alsdoen hiel een tournoyspel te voete op het casteel; maer eer die feeste ten eynde was soo quamer een groot onweer op van donder ende blicxem, met alsulcken grooten slachregen, al sonder verdrach: een man en leefder nyet die oyt alsulcken natten oost en sach, soo datter inden

[p. 211]

nacht eenen grooten deel affviel van het casteels muer; ende dit is geschiet den 22 augusty tsmaendaechs nae den ommeganck van onser L.V.

Den 23 augusty is buyten Antwerpen, achter die oude galge, gevonden geweest van kinderen een oude leeren tessche, vol goude realen van 3 1/2 gulden t'stuck, een groote menichte, noch met veel huerens gulden, van 12 stuyvers t'stuck, daer by oock costelycke bagen, gouwe juweelen, wel weert synde 2000 guldens: welcke verrotte tessche geopenbaert heeft oock door d'affschieten van eenen hoogen gracht, door den overvloedigen slachregen.

Den 28 augusty, op sinte Bartholomeus dach, soo isser tot Antwerpen van de catelyne vest gevoert geweest aen die galge, eenen cleermaeker, ende aldaer begraven geweest, omdat hy sonder kercken recht gestorven was.

Int beginsel van september, anno 1569, syn vuyt Ingelant vergaedert, met een groote geweldich oorlochschip, vol munitie van oorlochsmannen, omtrent 800, soo verloopers, rebelle, smalheeren, edelen jonckeren ende ander fugitiven, gebannen vuyt Hollant, Zeelant, Brabant, Vlaenderen, enz. Dese hebben opt Zee, tusschen Hollant ende Vrieslant, alle groot quaet gedaen te water ende oock te lande; want sy namen alle die schepen die daer voorby varende waeren, doende die schippers rantsoenen, off anders hielden sy die schepen, met coopmans goeden geladen, ende met al dat volck datter op was, voerende dat naer Ingelant; maer des nachts liggende sy te landewaerts inne, brantstichtende, beroovende die arme lantlieden, nemende alle die proviant die sy inde dorpen vonden, pilgeerden oock abdyen, cloosters, kercken, spolierende die ciborien, juweelen der H. kercken, drinckende haer vol ende sadt in haer schip,

[p. 212]

vuyt die gouden ende silveren kelcken; ende dese zeeroovers hiet men water-guesen.

^(*)

Den 15 septembris, inder nacht, syn tot Brussel vuyt die gevanckenisse gebrocken 18 van ducq dAlvens gevangenen, meest al ketters, ende souden allegaeder gejusticieert geworden hebben, en hadden sy nyet met subtylheyt door eenen stercken stadts thooren (daer sy op saten) zeer hooge ende groot, een gadt gebroken van binnen, door welck sy over die stadts vesten wech geraeckt syn, nemende die vluchte dat nyemant en wiste waer sy gevaren waeren: ende hier onder was oock meester Jeronimus Vrancx, advocaet van Antwerpen.

Den 16 deser is tot Antwerpen ter puyen affgepubliceert dat nyemant van die fugitiven logeren, gelt noch eenich behulpichheyt doen soude, op die punitie van de galge: maer dat mense moeste aenbrengen aen den officier, ter plaetsen daer men weten soude dat eenich bevonden waere.

(*) In de leydsche uitgave leest men hier eene wreede vertooning die men in ons HS. niet ontmoet; hiervoren (bladz. 205) hebben wy dezelfde opmerking gemaekt. Integendeel op vele plaetsen (en bladz. 148 hebben wy een voorbeeld gegeven) vindt men in ons HS. feiten, uitbreidingen en verklaringen die in dat boek niet voorkomen. In welk van beiden zyn de eene uitgelaten ende andere bygevoegd? Dit is duister; maer de lezer, die nauwkeurig deze varianten nagaet en onderzoekt, zal zich welligt eene gissing, die wy niet willen aentoonen, deswegens kunnen vormen. Wat er van zy, zie hier de woorden van het leydsch boek:
Den 12 September is tot Loeven openbaerlyk levendig gesoden geweest eenen Rentmeester, die valsch gelt gemunt hadden in Vlaenderen en Loeven vuytgegeven, desen wirt met een wippe in den siedenden ketel in en vuytgelaten soo lanc als hy leefde, om dat hy oock een Sectaris was en bleef in syn opinie obstinaet totter doot toe.

[p. 213]

Den 27 septembris doen heeft Hugo, de knape ende boochmaker van den oude cruysboge, tot Antwerpen geschooten 100 witten inden doel van den jongen voetboge, van smorgens ten 7 uren tot een ure nae noene, daer hy wel 12 pont vlams mede wondt. Dese witten schoot hy staende op sheeren straete, achter den wappere, byde brouwerye van de halffmaene; ende nam syn gemerck tusschen twee huysen, aen een tacxken van eenen lindenboom, welcken stont int schutters hoff, verre van den doel, wel 100 voeten off daer ontrent: maer desen schutter stont 50 roeden van den doel, dat hy noch hoff, doel noch wit en sach dan boomen, dat hen een yegelyck verwondert was.

Den 8 octobris, tsaterdaechs, is tot Antwerpen op den steen off gevanckenisse onthooft geweest een schoone jonge vrouwe, om dat sy haeren eygen man selver vermoort hadde; ende dese wert te predicaren begraven.

Den 12 octobris is tot Antwerpen, op die groote merckt, levendich verbrant eenen wederdooper, ende buyten aen eenen staeck gehangen opt galge velt; om dat hy syn valsche gelooven daer in perseverende was.

Den 16 octobris, tsondaechs naer den noen, hebben 2 backers-knechts van Antwerpen, tot Hoboken die kercke ontstucken gesmeten: waer doore datter groot rumoer int dorp was, alsoo dat die huyslieden den eenen gevangen hebben, maer den anderen ontliept.

Den 11 novembris, int selver jaer van 1569, op sinte Mertens dach, syn tot Antwerpen van Brussel ingecomen twee wagens, ende sommige peerde volck, met 2 gevangenen, waer aff den eenen was controleur geweest van het Antwerps casteel, een ryck man.

Den 12 novembris is tot Antwerpen van den steen gevoert

[p. 214]

geweest voor het nieu casteel der selver stadt, den controleur, ende wert aldaer onthooft ende daernaer gevierendeelt, ende de 4 quartieren wirden aldaer aen de halff galge gehangen; maer tsanderdaechs werden sy afgedaen ende daer begraven: ende syn hoot wert boven sint Joris off Keysers poorte op een sperre geseth, ende stont daer zeer langen tyd, om dat hem opgeleet wert eenige heymelycke aliantie ende verraderye gedaen te hebben, int leveren van het casteel voorsc. in handen van den prince van Oraengnien: op welck hy antwoorde ende verclaerde openbaerlyck, ende den doot daer op stierff, dat hy daer onnoosel aff was.

Den 15 novembris is tot Antwerpen op die groote merckt geschavotteert geweest in syn lynwaet, met eenen strop om synen hals, ende boven vast gemaeckt aen een halffve galge, eenen man die tot Antwerpen den walschen predicant inden minnebroers kercke, in syn sermoon berispt hadde, ende vuyttreckende voor den preeckstoel eenen poignaert heeft daer groote beroerte ende rumoer gemaeckt onder het sermoon, alsoo dat hem die borgers selver inde kercke vongen ende op ten steen brachten. Desen man seyde men dat hy sot was, anders soude hy om die commotie gestorven hebben.

Den 19 novembris, tsaterdaechs, syn tot Antwerpen van den steen gevoert geweest 7 jonge dieven ende straetschenders, die de buytenlieden handen ende voeten gebonden hadden: waer aff die dry werden opt galge velt gehangen, ende die andere 4 werden daer opt galge velt al levendich gebrant. Dit was die ierste justitie die heer Jan van Immerseel, merckgrave van Antwerpen, hadde dorven doen buyten opt galge velt, sint die destructie der kercken, anno 1566. Dese misdadighe reden ierst vuyt die stadt die halff uer 12, om datter questie

[p. 215]

was onder de wethouders van der stadt wat doot men haerlieden aendoen souden, naer haer boes quaet, ende om dat sy al tsaemen zeer jonck waeren, alsoo dat sy onder haer 7 maer 126 jaer vuytbrochten.

Den 22 novembris is tot Antwerpen, aen de tappesiers pant, gerecht geweest eenen hoochduytschen cryschman, om dat hy eenen valschen eedt gedaen hadde, van een schaep dat hy buyten gestolen ende doot geschoten hadde met synder busschen, ende hadt in de stadt gebracht ende gegeten.

Den 23 novembris syn tot Antwerpen op die groote merckt levendich gebrant 2 jonge gesellen ende een vrouwe, om dat sy bleven by haer valsche secte der herdooperye. Dese lichamen wirden buyten opt galge velt gehangen.

Den 31 january, anno 1569, stylo Brabantiae, soo heeft de merckgrave tot Antwerpen doen ontgraven, op onser L.V. Kerckhoff, een vrouwe met die kiste, die daer 6 daegen begraven geweest hadde, die de heere opt galge velt heeft doen graven, om dat sy sonder die heylige sacramenten gestorven was, ende eenen valschen predicant in haeren sterffdach by haer begeert ende oock gehadt heeft.

Den 11 february int jaer van 1569, tsaterdaechs naer den noene, syn tot Brussel voor thoff des conincx, van ducq dAlvens wegen, onsen gouverneur, gegeesselt geweest, aen die staken van der galgen gebonden wesende, den luytenant ende den clerck van Spelleken, die roey roede, ende op een galeye gebannen, om dat hy gecomposeert ende heymelyck gelt genomen hadde, van die tegen den coninck van Spaengnien, Phlipus, rebel en oproerich geweest hadden; terstont daernaer is Spelleken, die provost off roey roede was in Brabant van shoffs wegen, haer meester, daer gebracht geweest om gehangen

[p. 216]

te worden: ende hy dese 2 voorsc. knechten gecust hebbende, is voorwaerts alsoo metten scherprechter op die leere gegaen, ende aenhebbende eenen strop heeft hem selver van de leere geworpen, ende terstont is syn root haer ende baert met syn aensicht alsoo swert geworden als eenen moriaen; alsoo dat hem een yegelyck verwonderde diet sach; maer doot synde is hem eenen brieff op synen boesem gespeet gheweest, daer ingeschreven stont aldus: want dese gedaen heeft onrechtveerdige justitie over die rebellige des conincx Phlipus, ende met haerlieden gecomposeert, ende het gelt nemende heeft se laeten loopen, daerom heeft hyt metten hals moeten becoopen. Maer corts daernaer is het lichaem affgedaen geweest ende eerlyck met 50 tortsen int predicaren clooster begraven geweest, waer mede veel spaengnaerden gingen metten lycke.

Den 16 february is te Brussel voor thoff gegeesselt geweest Spellekens (de roey roede) maerte aen die voorsc. galge gebonden synde met eenen strop om haeren hals hebbende; ende die galge gekust hebbende is noch gebannen geweest, om sommige quaede feyten wille, die sy met haeren meester bedreven hadde.

Op den selven dach is by Dort een schip genomen ende gespolieert van 11 water-guesen, smalle jonckers wesende, die met een schuyte gecomen syn aen boot van dese huee off schip, vuyt die haven van Ingelant, ende hebben vuyt het voorsc. schip in haer schuyte genomen wel 5000 daelders gelt; waeraff dat sommige toebehoorde ducq dAlve, van die confiscatie van Hollant; het ander paerte behoorde sommige cooplieden van Antwerpen. Dit schip geplondert hebbende, hebbent metten volcke op een plate gevoert, ende affgeworpen hebbende het roer van den schepe, om dat se nyet vervolcht en souden worden,

[p. 217]

syn met haer schuyte ende alle dat gelt ende coopmans goet gevaeren in Ingelant, haeren rooffnest.

Den 6 meerte doen wertter buyten Antwerpen op het galge velt begraven, van der justitie wegen, een doot lichaem van Dierick Bosyn, eenen rycken suycker-backer, tot Antwerpen woonende inde peeterpot-straete; om dat hy gestorven was sonder die rechten der heyliger kercken. Desen Bosyn hadde oock in den guesen tyt met geweer op die meere brugge tegen den coninck van Spaengnien geweest; daerom moeste hy aen een galge met een houten kiste begraven worden.

Den 15 meerte, swoendaechs inde palmweke, syn tot Antwerpen op die groote merckt levendich gebrant gheweest 2 herdoopers, ende buyten aen stacken gehanghen, om dat ketters waeren, ende alsoo storven.

Noch op den selven dach heeft ducq dAlve tot Brussel levendich doen verbranden eenen edelen man, die by de prince van Oraengnien geweest hadde ende met hem aliancie gehadt hadde tegen den coninck van Spaengnien; maer om dat dese misdadige qualyck tegens den hertoge Alve gesprocken hadde, daerom deden hy hem ierts syn tonge affsnyden, eer hy ter doot ginck om gebrant te worden.

In dese weke doen synder tot Antwerpen van den steen veel gevangenen quaetdoenders opten werff te schepe gegaen naer Spaengnien, om aldaer op de galeyen geseth te worden tegen den Turck ende witte mooren; want sy meest allen het lyff verbuert hadden.

Item den 19 meert, op palm sondach, heeft men tot Antwerpen, van onser L.V. kercke tot inde Borcht kercke, gehouden een devote processie met die heeren de ridders van Jerusalem, de welcke hebben weder doen trecken met die

[p. 218]

12 apostelen, die selve figure off beelt van Christus die de guesen bedorven hadden, op die ezellinne sittende, ter gedenckenisse dat ons Salichmaker alsdoen soo quam in Jerusalem. Ende dit was de eerste reyse, nae de destructie vander kercken, dat men dese processie aldus dede, want die beeltstormers hadden die figueren zeer gedestrueert.

Den 22 meert, anno 1569, ende was schorssel woensdach, doen heeft ducq dAlve tot Brussel levendich doen sieden den principaelsten muntmeester, die hier int Neerlant hadde doen munten die valsche daelders, ende andere valsch gelt, soo gout als silver: maer syn medegesellen werden daer alsdoen onthalst van tselve feyt.

Noch op den selven dach doen heeft conte Lodron ende conte Jeronimo tot Antwerpen affgedanckt ende betalinge gedaen die 4 leste vendelen hoochduytsche knechten; ende dit geschiede binnen Antwerpen op de pleyne van de tappesiers pant, elck gevende passepoort; ende alsoo trocken sy naer haer lant; Godt almachtich bewaerse ende ons allen valiandt.

Conclusie des boecxs.

Die int jaer 1567, nyet en is bedorven, } finis coronat opus.
Ende het jaer 1568, nyet en is gestorven, } finis coronat opus.
Ende het jaer 1569, nyet en is geslaegen, } finis coronat opus.
Die sal het jaer 1570, wonder weten te sagen. } finis coronat opus.

Anno 1572 - 6 juny.