De oorsprong en uytlegging van dagelyks gebruikte Nederduitsche spreekwoorden, tot opheldering der vaderlandsche moedertaal. Deel II

[p. *1]

De Schoole van Salerno. Dat is, Voorschriften om de gezondheid te bewaren. Vertaalt.

[p. *2]

Laat Spreuken van Hippokrates

Schier voor een Godspraak zyn gehouden:

Salernôs School gaf ook haar les.

Tot nut van jongen en van ouden.

Het allerzekerste bescheid.

Verkrygt men door ervarendheid.

[p. 3]

LEZER,

't Waren eenige ledige tydpoosjes, waar in ik nu al lange geleden dit kleine werkje uit het Latyn en de knuppelversjes naar den trant van die eeuw, in Nederduitsche rymtjes bragt; doch slechts ter loops, en zonder nauwkeurig op de wetten eener çierlyke dichtkonst te passen, vermits de stoffe my daar toe weinig aanleiding gaf. Dit boekje had niet alleen in zyn vaderland, en by zyne eeuwgenooten, eene hooge achting, maar had ook elders alom, en zelf in laatere tyden, zo veel naam en goedkeuring verworven, dat het, gelyk de Spreuken van Hippocrates, als een handboekje der Artzen was; en t' elkens hadden zy die knuppelversjes als Spreekwoorden in den mond, om dat de nuttigheid dezer gezondheidslessen door de ondervinding gestaaft wierd. Is het nu wat uit de handen, en achter de bank geraakt, zedert dat men de Geneeskunde op andere gronden bouwde, dat heeft het met meer andere goede oude boeken in verscheide wetenschappen gemeen. Men kan ten minsten daar uit bespeuren, wat men doe gevoelde. Dit boekje quam voor omtrent zeshonderd jaaren in de wereld, uit de oude en beroemde School van Salerno, een zeer voornaame Stad in 't Koningryk van Napels, daar byzonderlyk de Geneeskunde doe zeer bloeide. De Schryver was Johannes de Mediolano; doch uit den naam der gantsche

[p. 4]

School, vermits alle zyne Medeartzen daar aan toestemming gaven. Hoe klein dit schriftje mag zyn, de opsteller en zyne Konstgenooten schroomden niet dat aan eenen Koning van Engeland op te dragen: want zekerlyk de gezondheid is een onwaardeerlyke schat, zelf voor Koningen; en dus zyn te achten alle nuttige voorschriften, waar door die onder Gods zegen beveiligt, of herstelt kan worden. Die Koning van Engeland is geweest Robbert, Hertog van Normandyen, een zoon van Willem den Veroveraar, Koning van Engeland. Deze Robbert had in den kruistocht met Godefroi van Bouillon Jeruzalem ingenomen. Men bood hem dat nieuwe Ryk aan; doch hy weigerde het, vermits hy tyding kreeg, dat zyn broeder Willem (wien de Vader, schoon Robbert de oudste was, tot zynen Throonvolger gestelt had) hem de kroon van Engeland, als naasten en wettigen erfgenaam, door zyn dood had nagelaten. Dies nam by zyne t'huisreize over Salerno, om daar met de Artzen te raadplegen wegens eene moeyelyke fistel, welke hy uit eene vergiftige wonde in een gevecht tegen de Mohammedaanen had behouden. Hy wierd dan te Salerno aanemerkt als Koning van Engeland, hoewel hy den Britschen Ryksthroon nooit heeft bezeten, onaangezien zyn recht, en alle zyne poogingen: want zyn jonger broeder Hendrik wist zich van Robberts afwezen zo wel te bedienen, dat hy den Schepter aangreep, en behield. Dit in 't voorby gaan. Vaar wel.

[p. 5]

Medicina Salernitana: Id est De conservanda bona valetudine, Liber Scholae Salernitanae.De School van Salerno

CAPUT I.

De animi pathematis, & remediis quibusdam generalibus.

Anglorum Regi scribit Schola tota Salerni.
Si vis incolumem, si vis te reddere sanum,
Curas tolle graveis, irasci crede profanum,
Parce mero, caenato parum, non sit tibi vanum
Surgere post opulas, somnum fuge meridianum.
Ne mictum retine, nec comprime fortiter anum.
Haec benè si serves, tu longo tempore vives.

Van de gemoeds ontroeringen, en zommige algemeene gezondheids middelen.

Salernôs School schryft aan der Britten Majesteit,

Zo gy gezond en fris wilt zyn, houd deze wyze:

Leg zwaare zorgen af, myd gramme toornigheid,

Drink spaarzaam wyn, en eet ook weinig avondspyze,

Sta op na 't eeten, waar geen middagslaap op past,

Weerhoud geen water, sluit uw achterpoort niet vast.

Indien gy hier op acht wilt geven,

Dan zult gy lange jaaren leven.

[p. 6]

 

Si tibi deficiant Medici, medici tibi fiant

 

Haee tria, mens hilaris, requies, moderata diaeta.

Indien gy artzen hulp wilt missen,

Ga slechts by deze drie te raad:

Ontlast uw hert van droeffenissen,

Neem rust, en houd in voedzel maat.

CAP. II.

De confortatione cerebri.

Lumina manè manus surgens gelidâ lavet undà,
Hac illac modicum pergat, modicum sua membra
Extendat, crines pectat, dentes fricet: ista
Confortant cerebrum, confortant caetera membra.
Lote cale, sta pranse, vel i, frigesce minute.
{/oem}

Van de versterking der herssenen.

Wasch 's morgens d'oogen met klaar water met uw handen.

Treed dan wat heen en weêr, en rek uw leden zacht.

Kam ook uw hair, en wryf en zuiver dan de tanden.

Dat sterkt de herssens, en geeft d'andre leden kracht.

Behoud u warm na in het bad te zweeten;

Maar sta, of ga wanneer gy hebt gegeten.

Doch onttrok de vlym u bloed,

Koelheid is op 't laaten goed.

{/oem}

De recreatione visûs.

Fons, speculum, gramen, haec dant oculis relevamen.
Manè igitur montes, sub serum inquirito fontes.

[p. 7]

Van de opheldering des gezigts.

De bron, het groen, en spiegellicht,
Verfrist en heldert op 't gezigt.

Kies bergen met de morgenzon:

Maar wend u 's avonds naar de bron.

CAP. III.

De diurno, seu meridiano somno.

Sit brevis, aut nullus tibi somnus meridianus.
Febres, pigrities, capitis dolor atque catarrhus.
Haec tibi proveniunt ex somno meridiano.

Van den dag-, of middagslaap.

Uw middagslaap zy kort, of geen.
't Baart koortzen, lammigheid der leên,

Hoofdpyn en zinkingen. Dus schaad

De dagslaap, moeder van dit quaad.

CAP. IV.

De Flatu in alvo detento.

Quatuor ex vento veniunt in ventre retento:
Spasmus, hydrops, colica, & vertigo: hoc res probat ipsa.

Van de winden die in den buik besloten zyn.

Van winden in den buik besloten
Komt vierderhande quaal gesproten:

Hoofddraaying, darmpyn, waterzucht

En kramp. Geef dan die gasten lucht.

[p. 8]

CAP. V.

De Coena.

Ex magna çoena stomacho fit maxima poena.
Ut sis nocte levis, sit tibi coena brevis.

Van 't Avondmaal.

Veel avondspys is voor de maag
Door overlading groote plaag.

Op dat gy niet bezwaart en word

Des nachts, maak d'avondmaaltyd kort.

CAP. VI.

De dispositione antè cibi sumptionem, edendi item atque ciborum ratione.

Tu nunquam comedas, stomachum ni noveris esse
Purgatum vacuumque cibo, quem sumpseris antè,
Ex desiderio id poteris cognoscere certo:
Haec sint signa tibi, subtilis in ore saliva.

Van de gesteltheid voor 't nemen van spyze, en van 't eeten.

Vul nooit met nieuwe spys uw maag,

Zo lang noch voorig voedzel daar is.

Dan zal 't verteert zyn; bent gy graag,

En als uw speegzel dun en klaar is.

[p. 9]

CAP. VII.

De vitandis cibis.

Persica, poma, pyra, & lac, caseus, & caro salsa:
Et caro cervina, & leporina, bovina, caprina:
Atra haec bile nocent, suntque infirmis inimica.

Spyzen die men myden moet.

De perzik, appel, peer, zout vleesch, en melk en kaas,
En 't vleesch van hert, of os, of geit, of van een haas,

Schaden door zwartgallig bloed,

En zyn voor geen zwakken goed.

CAP. VIII.

De cibis benè nutrientibus.

Ova recentia, vina rubentia, pinguia jura,
Cum simila pura, naturae sunt valitura.

Welvoedende spyzen.

Versche eyers, roode wyn, vet slorpnat, wel gebonden,
En zuivre meelboem, zyn goed voedzel voor gezonden.

CAP. IX.

De cibis benè nutrientibus & impinguantibus.

Nutrit triticum & impinguat, lac, caseus infans,
Testiculi, porcina caro, cerebella, medulla:
Dulcia vina, cibus gustu jucundior, ova
Sorbilia, & ficus maturae uvaeque recentes.

[p. 10]

Welvoedende en vetmakende spyzen.

De terwe voed en mest, melk, jonge kaas, en klieren:
Het verkensvleesch, en merg, en herssens, doen wel tieren:
Ook zoete wyn, en spys, die ons welsmaakend is,
En 't slorp-ei, rype vyg, en druiven ryp en fris.

CAP. X.

De boni vini proprietatibus.

Vina probantur odore, sapore, nitore, colore,
Si bona vina cupis, quinque haec laudantur in illis:
Fortia, formosa & fragrantia, frigida, frisca.

De eigenschappen van goeden wyn.

Begeert gy puik, bei tot gezondheid en vermaak;

Vyf dingen worden, als zyn deugd, daar in geprezen:
Hy moet welriekend, sterk, koel, schoon, en luchtig wezen.

CAP. XI.

De vino dulci & albo.

Corpora plus augent tibi dulcia candida vina.

Anders.

Sunt nutritiva plus dulcia candida vina.

Van zoeten en witten wyn.

't Gebruik van zoeten witten wyn
Zal 't lichaam meer tot groeying zyn.

[p. 11]

CAP. XII.

De vino rubro.

Si vinum rubrum nimium quandoque bibatur,
Venter stipatur, vox limpida turbificatur.

Van rooden wyn.

Zo zomtyds roode wyn te veel gedronken word,
Dan word de buik hard, en de heldre keel verschort.

CAP. XIII.

De lethalium venenorum remediis.

Allia, ruta, pyra & raphanus, cum Theriaca nux,
Praestant antidotum contra lethale venenum.

Tegengiften van doodelyk venyn.

De wynruid, peer, radys, en theriakel zyn,
Met nooten, tegengift van doodelyk venyn.

CAP. XIV.

De aëre.

Lucidus ac mundus sit ritè habitabilis aër,
Infectus neque sit, nec olens foetore cloacae.

Van de lucht.

Een goede wooninglucht moet zuiver zyn en klaar,
En niet bedorven, noch door vuile gootstank zwaar.

[p. 12]

CAP. XV.

De nimia vini potatione.

Si nocturna tibi noceat potatio vini,
Hoc tu manè bibas iterum, & fuerit medicina.

Van te veel wyn drinken.

Verbuist des nachts te veel te drinken u den kop,
Zo legt'er 's morgens weêr den zelven plaaster op.

CAP. XVI.

De meliore vino.

Gignit & humores melius vinum meliores.
Si fuerit nigrum, corpus reddit tibí pigrum.
Vinum sit clarumque, vetus, subtile, maturum,
Ac benè dilutum, saliens, moderamine sumptum.

Van den besten wyn.

De beste wyn voed ook het best de beste sappen.
Indien hy zwart is, zal hy 't lichaam loom verslappen.

De wyn zy klaar, en ryp, oud, wel gemengt, en fyn.

En springend: die dan moet met maat gedronken zyn.

CAP. XVII.

De cerevisia.

Non acidum sapiat cerevisia, sit benè clara,
Ex granis sit cocta bonis satis, ac veterata.

Van bier.

't Bier zy wel klaar, niet zuur, maar oud,
Genoeg gekookt, en van goed mout.

[p. 13]

CAP. XVIII.

De usu cerevisiae.

De qua potetur stomachus non indè gravetur.

Van 't gebruik van bier.

Bezwaar de maag niet door de keel
Met 't geen gy drinkt, door al te veel.

CAP. XIX.

Quae victus ratio quolibet tempore sit utilis.

Temporibus veris modicum prandere juberis:
Sed calor aestatis dapibus nocet immoderatis.
Autumni fructus caveas, ne sint tibi luctus.
De mensa sume quantum vis, tempore brumae.

Wat eetens wyze in yder tyd van 't jaar dienstig is.

Eet maatig, als de koele Lent'er is.

Veel spyze schaad in bange Zomerhitten.

Myd Herrefstfruit, of d'appelman komt wis.

Ga 's Winters aan een vollen disch vry zitten.

CAP. XX.

De pravo potu corrigendo.

Salvia cum ruta faciunt tibi pocula tuta.
Adde rosae florem, minuuntque potenter amorem.

Van quaaden drank te verbeteren.

Waar Saly en waar Wynruit zyn,
Zyn bekers veilig voor venyn:

[p. 14]

 

En voegt gy roozen by dit kruid,

 

't Dooft krachtig minnevonken uit.

 

 

CAP. XXI.

De nausea marina.

Nausea non poterit haec quem vexare, marinam
Undam cum vino mixtam qui sumpserit antè.

Van zeewalging.

Wil ymand ongequelt van bange zeeziekt' zyn,
Die meng en drink een glas zeewater met wat wyn.

CAP. XXII.

De generali condimento.

Salvia, sal, vinum, piper, allia, petroselinum,
Ex his fac salsam, ne sit commixtio salsa.

Eene algemeene sauçe.

Neem peterseli, look, zout, saly, peper, wyn,
En meng dat; 't zal de spys een heilzaam doopzel zyn.

CAP. XXIII.

De utilitate lotionis manuum.

Lotio post mensam tibi confert munera bina:
Mundificat palmas, & lumina reddit acuta.
Si fore vis sanus ablue saepè manus.

De nuttigheid van 't handenwasschen.

Het handen wasschen, als men van de tafel gaat,

Geeft ymand dubble baat.

[p. 15]

 

Het maakt de handen schoon, en doet het ooggezigt,

 

Zyn helder, klaar en licht.

 

Die wil op gezondheid passen,

 

Moet zyn handen dikwyls wassen.

 

 

CAP. XXIV.

De pane.

Panis non calidus, nec sit nimis inveteratus,
Sed fermentatusque, oculatus, sit benè coctus,
Et salsus modicè, ex granis validis electus.
Nec comedas crustam, choleram quia gignit adustam.
Et panis salsus, fermentatus, benè coctus,
Purus sit sanus, non talis sit tibi vanus.

Van Brood.

't Brood zy niet al te warm, noch oud, het geen gy eet,

Maar 't moet gezuurt, geoogt, wel gaar gebakken wezen,

En maatig zout, uit puik van goede terw gekneed,

Doch met geen korst; daar uit komt brand'ge gal gerezen.

Brood dat gezouten is, gezuurt en gaar,

En wel gezift, is een gezonde waar.

CAP. XXV.

De carne porcina.

Est porcina caro sine vino pejor ovina:
Si tribuas vinum, fuerit cibus ac medicina.

Van verkensvleesch.

Het vleesch van verkens, zonder wyn,

Zal erger dan van schaapen zyn.

Maar zo ge'er die by voegt, 't is spys en mediçyn.

[p. 16]

 

 

CAP. XXVI.

De musto.

Impedit urinam mustum, solvit citò ventrem
Hepatis ἐμφραξιν splenis generat, lapidemque.

Van most.

Most houd het water op, en lost den buik met een,
Verstopt de lever en de milt, en baart dan steen.

CAP. XXVII.

De aqua potu.

Potus aqua sumptus comedenti incommoda praestat:
Hinc friget stomachus crudus & inde cibus.

Van 't water drinken.

't Water drinken brengt dit leed,

Aan die t' nuttigt, als hy eet.

Dat het zal de maag verkouden,
En de spys daar raauw in houden.

CAP. XXVIII.

De carne vitulina.

Sunt nutritivae multum carnes vitulinae.

Van kalfsvleesch.

Van kalfsvleesch wacht
Veel voedingkracht.

[p. 17]

 

 

CAP. XXIX.

De avibus esui aptis.

Sunt bona gallina, & capo, turtur, sturna, columba,
Quiscula, phasiades; merulae simul ortygometra,
Perdix frigellusque, ὦτις, tremulusque, amarellus.

Van vogelen die goed te eeten zyn.

De hen, de spreeuw, de duif, de tortelduif, kapoen,
De marel, quakkel, met haar leidsman, 't hazelhoen,

De vink, de duiker, meeuw, en 't korhoen, en patrys,

Verstrekken goede spys.

CAP. XXX.

De piscibus.

Si pisces molles sunt, magno corpore tolles.
Si pisces duri, parvi sunt plus valituri.
Lucius & perca, & saxatilis, albica, tencha,
Gornus, plagitia, & cum carpa, galbio, truta.

Van visschen.

Zo 't zachte visch is; kies de grootste tot uw deel.
Maar zo hy hard is, zyn de kleine wel zo eêl.

Snoek, baars en karper, zeelt, forel, en garnaat is

Met tongen, schollen, bolk, en rochen, goede vis.

CAP. XXXI.

De anguilla, & nonnihil etiam de caseo.

Vocibus anguilla pravae sunt, si comedantur.
Qui Physicen non ignorant haec testificantur.
Caseus, anguillae, nimis obsunt, si comedantur.
Ni tu saepè bibas, & rebibendo bibas.

[p. 18]

Van Paling en kaas.

Het schaad de stem, wanneer men paling eet.
Dat tuigt al wie natuurs geheimen weet.

Veel kaas zal schaden, en ook aal.

Of drinkt en herdrinkt menigmaal.

CAP. XXXII.

De cibi potusque in prandio atque coena:permistione, sive alteratione.

Inter prandendum sit saepè parumque bibendum.
Si sumas ovum, molle sit atque novum

Van wisselen van spys en drank in 't middag- en avondmaal.

Zo gy ter tafel zyt gezeten,
Drink vaak, maar weynig, onder 't eeten.

Word een ei u toegebragt,

Dat zy versch gelegt, en zacht.

CAP. XXXIII.

De pisis.

Pisum laudandum nunc sumpsimus, ac reprobandum:
Est inflativum cum pellibus, atque nocivum.
Pellibus ablatis, sunt bona pisa satis

Van Erweten

Erten schouwt men op twee wyzen,
Of tot laken, of tot pryzen.

Laat men daar de basten aan,

Zy zyn windig, en zy schaên.

Zo men daar de schel af doet,

Dan zyn zy genoegzaam goed.

[p. 19]

 

 

CAP. XXXIV.

De lacte tabidorum.

Lac φϑισικόιϛ sanum caprinum postque cameli,
Ac nutritivum plus omnibus est asininum.
Plus nutritivum vaccinum sic & ovinum.
Adsit si febris caput & doleat, fugiendum est.

Van melk voor teeringachtigen.

Eerst geitenmelk, daar na die van kameelen,
Is dienstig om de teeringzucht te heelen.

Doch ezels melk is die wel 't meeste voed.

Daar toe is koe- en schaapenmelk ook goed.

Maar zo de koorts en hoofdpyn u bezwaaren
Gy moet 't gebruik van melk dan laten vaaren.

CAP. XXXV.

De butyro.

Lenit & humectat, solvit sine febre butyrum

Van boter

De boter geeft aan die geen koorts heeft, dit gebruik:
Zy vochtigt, zy verzacht, en maakt een weeken buik.

CAP. XXXVI.

De sero.

Inciditque, lavat, penetrat, mundat quoque serum

Van wei.

Dit is de kracht die melkwei is vergunt,
Zy zuivert, wascht, doordringt en zy verdunt.

[p. 20]

 

 

CAP. XXXVII.

De caseo.

Caseus est gelidus,stipans, crassus, quoque durus.
Caseus & panis sunt optima fercula sanis.
Si non sunt sani, tunc hunc ne jungito pani.

Van kaas

Weet dat de kaas is koud en grof.
Daar by verstoppend', hard van stof.

Kaas en brood is voor gezonden

Een zeer goede kost bevonden.

Maar bent gy niet gezond, myn vriend,
't Is wis dat kaas u niet en dient.

Caseus de se ipso.

Ignari Medici me dicunt esse noçivum,
Et tamen ignorant cur nocumenta feram.
Expertis reor esse ratum, quia commoditate.
Languenti stomacho caseus addit opem.
Caseus ante cibum confert si defluat alvus;
Si constipetur, terminet ille dapes.
Qui physicen non ignorant, haec testificantur.

De kaas spreekt van zichelve.

Onwetende Artzen taal is dat ik schaadlyk ben,

Maar zwygen, wilt gy reden vragen.

'k Acht ondervinding leert, dat ik ben nut voor hen,

Die van een slappe maage klagen.

Eet kaas voor andre spys, weeklyvige: maar eet,
Hardlyvige, die laatst, zegt wie natuurkund' weet.

[p. 21]

 

 

CAP. XXXVIII.

De modo edendi & bibendi.

Inter prandendum sit saepè parumque bibendum.
Ut minus aegrotes, non inter fercula potes.

Van de wyze van eeten en drinken.

Drink vaak, maar weinig, t'wyl gy eet: maar tusschen tyden
Moet gy, tot minder ziekte, u zonder drank gelyden.

Ut vites poenam, de potibus inçipe caenam.

Zal u de maaltyd wel bekomen,
Een teug dient tot begin genomen.

Post pisces nux sit, post carnes caseus adsit.
Unica nux prodest, nocet altera, tertia mors est.
Singula post ova pocula sume nova.

Eet kaas na vleesch, en eet na visschen vry een noot.
Een noot is nut, de tweede schaad, de derde dood.

Na 't leêgen van elk'eyerdop,

Zo drink een goeden teug daar op

CAP. XXXIX.

De pyris.

Adde pyro potum, nux est medicina veneno.
Fert pyra nostra pyrus, sine vino sunt pyra virus.
Si pyra sunt virus, sit maledicta pyrus.
Dum coquis antidotum pyra sunt, sed cruda venenum.
Cruda gravant stomachum, relevant sed cocta gravatum.
Post pyra da potum, post pomum vade cacatum.

[p. 22]

 

 

Van peeren.

Voeg drank by peeren, het vergift heeft medicyn
Aan nooten. Zonder drank zyn peeren maar venyn.

Komt uit de peer zulk quaad gerezen;

Vervloekt moet dan de peerboom wezen.

Gekookte peeren zyn een tegengift: maar weet,
Het is vergift, wanneer men raauwe peeren eet.

Doe de peer door drinken zakken.

Maar ga na een appel kakken.

CAP. XL.

De cerasis.

Si cerasum comedas, tibi confert grandia dona:
Expurgat stomachum, nucleus lapidem tibi tollit.
Hinc melior toto corpore sanguis inest.

Van kerssen.

Het kerssen eeten kan niet schaên,

Maar brengt ons veelzins voordeel aan.

Men zal de maag dus zuiver maken,
En door de kern den steen quyt raaken.

Hier by komt noch een ander goed:

Door 't gansche lichaam beter bloed.

CAP. XLI.

De prunis.

Frigida sunt, laxant, multum prosunt tibi pruna.

[p. 23]

 

 

Van pruimen

Men heeft veel voordeel van 't genot van rype' pruimen.
Zy zyn verkoelend',en zy doen de buik wel ruimen.

CAP. XLII.

De persicis, racemis, & passulis.

Persica cum musto vobis datur ordine justo
Sumere, sic est mos, nucibus sociando racemos,
Passula non spleni, tussi valet, est bona reni.

Van perziken, druiven, razynen.

Gebruik na 't perzik eeten most.
Dat 's drank die past op zulk een kost.

Voeg druif by nooten. De razyn

Zal voor de milt niet dienstig zyn;

Maar wel voor die veel hoesten moet,
En voor de nieren is die goed.

CAP. XLIII.

De ficubus.

Scropha, tumor, glandes, ficus cataplasmate cedunt:
Junge papaver ei, confracta foris trahit ossa.

Van vygen.

De vygenplaaster kan herstellen
De puisten, klieren, en gezwellen.

En voegt ge'er wilden maankop by,

Het maakt van beendrensplinters vry.

[p. 24]

 

 

CAP. XLIV.

De mespilis.

Multiplicant mictum ventrem dant mespila strictum.
Mespila dura placent, sed mollia sunt meliora.

Van mispels.

De mispels doen veel water maken,
Maar ook den buik tot hardheid raken.

De harde mispel mag behagen,

De zachte zal den prys wegdragen.

CAP. XLV.

De musto.

Provocat urinam mustum, citò solvit & inflat.

Van most.

De most zal ras de blaas ontbinden.
Zy maakt den buik week, baart ook winden,

CAP. XLVI.

De cerevisia & aceto.

Crassos humores nutrit cerevisia, vires,
Praestat, & augmentat carnem, generatque cruorem.
Provocat urinam, ventrem quoque mollit, & inflat,
Frigidat & modicum. Sed plus desiccat acetum.
Frigidat emaciatque, melanch dat, sperma minorat,
Siccos infestat nervos, & pinguia siccat.

[p. 25]

 

 

Van bier en azyn.

't Is bier, dat krachten geeft, en grove vochten voed.

't Vermeerdert 't vleesch en 't bloed.

't Ontsluit de blaas en buik, 't blaast op, 't verkoud wat zeer.

Maar edik droogt noch meer,

Verkoelt, vermagert, makt zwaarmoedig, mindert 't zaad,
Verdroogt het vette, en is aan drooge peezen quaad.

CAP. XLVII.

De rapis.

Rapa juvat stomachum, novit producere ventum,
Provocat urinam, praestatque in dente ruinam.
Si male cocta datur, tibi torsio sic generatur.

Van raapen.

De maag zal baat by raapen vinden.
Zy geven stoffe tot veel winden.

Zy maken dat men water lost;

Maar zyn voor tanden quaade kost.

En kookt men die niet gaar gelyk 't behoort,
Zy brengen in den buik dan wringing voort.

CAP. XLVIII.

De animalium visceribus.

Egeritur tardè cor, concoquitur corde duro.
Sic quoque ventriculus, tamen exteriora probantur.
Reddit lingua bonum nutrimentum medicina.
Concoctu facilis pulmo est, citò labitur ipse.
Est melius cerebrum gallinae quam reliquorum.

[p. 26]

 

 

Van de ingewanden der dieren.

Het hart is hard, word zwaar verteert, en traag gelost.

Dus ook de maag. Men acht het uiterst' noch goê kost.

De tong is goed, en zal u heilzaam voedzel geven.
De long word licht verteert, en haast weêr uitgedreven.

Van herssens onder al de rest

Zyn hoenderherssens allerbest.

CAP. XLIX.

De semine foeniculi.

Semen foeniculi pellit spiracula culi.

Van venkelzaad.

Zaad van venkelkruid.
Jaagt de winden uit.

CAP. L.

De aniso.

Emendat visum, stomachum confortat anisum.
Copia dulcoris aniso sit melioris.

Van anys.

Anys versterkt de maag, en betert d'oogen.
Die zoetst is, is ook krachtigst van vermogen.

[p. 27]

 

 

CAP. LI.

De spodio.

Si cruor emanat, spodium sumptum citò sanat.

Van riedwortel-assche.

Om 't vloeyen van het bloed te stelpen,
Kan d'assche van riedwortels helpen.

CAP. LII.

De sale.

Vas condimenti praeponi debet edenti.
Sal virus refugat, rectè insipidumque saporat.
Non sapit esca probè, quae datur absque sale.
Urunt rès salsae visum, semenque minorant,
Et generat scabiem, pruritum sive rigorem.

Van zout.

Zal ymand eeten, zet het zoutvat op den dis.
't Verdryft venyn, geeft smaak wat anders smaakloos is.

Men zal de spys met smaak niet eeten,

Wanneer daar zout uit is vergeten.

't Geen zout is krenkt 't gezigt, vermindert ook het zaad,
En is, wyl 't oorsprong geeft aan schurft en jeukzel, quaad.

CAP. LIII.

De saporibus ac eorum qualitatibus.

Hic fervore vigent tres, salsus, amarus, acutus.
Alget acetosus, sic stipans ponticus atque:
Unctus, & insipidus, dulcis, dant temperamentum.

[p. 28]

 

 

Van de smaaken, en hunne eigenschappen.

Zout, scherp, en bitter zyn drie smaaken, wiens natuur

Is heet. Maar koud van aard zyn wrang, en zerp en zuur.

't Geen vet of zoet smaakt, of van smaak niet t'onderscheiden.
Is 't een noch 't ander, maar gemaatigt tusschen beiden.

CAP. LIV.

De vippa.

Bis duo vippa facit, mundat dentes, dat acutum
Visum: quod minus est implet: minuit quod abundat.

Van wynsop.

De wynsop heeft een vierderlei vermogen:
De tanden maakt zy rein, en zuivert d'oogen.

Zy maakt het geen te veel was minder,

En vult het geen ontbrak tot hinder.

CAP. LV.

De diaeta.

Omnibus adsuetam jubeo servare diaetam,
Quod sic esse probo, ni sit mutare necesse.
Hippocrates testis, quoniam sequitur mala pestis.
Fortior hac meta est medicina, certa diaeta.
Quam si non curas, fatue regis, & malè curas.

[p. 29]

 

 

Van levenswyze.

Dat elk by zyn gewoone leefwyz' blyve,
Zo niet de nood hem tot verand'ring dryve,

(Hippokrates getuigt dat) of 't baart quaad.

Geen mediçyn geeft ymand zo veel baat,

Als levenswyz'. Slaat ymand die niet gade,
't Is dwaas bestier, en mediçyn doet schade.

CAP. LVI.

De administratione diaetae.

Quale, quid, & quando, quantum, quoties, ubi, recta
Debent haec Medico in victus ratione notari,
Ne malè conveniens ingrediatur iter.

Van de bestiering der levenswyze.

Hoedaanig, wat, wanneer, hoe veel, hoe dikwyls, waar,
Neem in de leefwyz', op dat gy niet mistreed, waar.

CAP. LVII.

De caule.

Jus caulis solvit, cujus substantia stringit.
Utraque quando datur, venter laxare paratur.

Van kool.

Het sop van kool maakt week, de stof door haar gebruik
Maakt hard: doch t'zaamgevoegt maakt dat een lossen buik.

[p. 30]

 

 

CAP. LVIII.

De malva.

Dixerunt malvam veteres, quod molliat alvum.
Hujus radices rasae solvunt tibi faeces,
Vulvum moverunt, & fluxum saepè dederunt.

Van Keesjesbladeren.

De maluw heet dus in 't Latyn, gelyk men acht,

Omdat zy zonderling, gebruikt, den buik verzacht.

Haar wortel zal, geschraapt, de darmen ledig maken,
En vrouwen aan den vloed der stonden doen geraken.

CAP. LIX.

De mentha.

Mentitur mentha, si sit depellere lenta
Ventris lumbricos, stomachi vermesque nocives.

Van bruinheilig.

Bruinheilig is die naam niet waard,
Zo zy niet uitdryft met een vaart

De wormen uit de buik en maag,

Die daar aan strekken tot een plaag.

CAP. LX.

De salvia.

Cur moriatur homo, cui salvia crescit in horto.
Contra vim mortis non est medicamen in hortis.
Salvia confortat nervos, manuumque tremores
Tollit & ejus ope febris acuta fugit.
Salvia castoriumque, lavendula, primula veris,
Nasturt. Athanas. haec sanant paralytica membra.
Salvia salvatrix, naturae conciliatrix.

[p. 31]

 

 

Van saly.

Hoe mag de dood een mensch verrassen,
Die saly in zyn hof heeft wassen?

Voor 't alverwinnend doods geweld

En groet geen kruid in tuin noch veld.

Zy zal de zenuw sterkte geven,
En vryd de handen van het beven.

Zy geeft in scherpe koortzen heil.

Lavendel, saly, bevergeil,

Kers, mater, sleutelbloem zal wezen
Geraakte leden tot genezen.

Wat is de saly heilzaam kruid?

Wat heeft de natuur al nut daaruit?

CAP. LXI.

De ruta.

Nobilitas rutae haec, quod lumina reddat acuta.
Auxilio rutae vir quippe videbis acutè.
Cruda comesta recens oculos caligine purgat.
Ruta viris minuit venerem, mulieribus addit.
Ruta facit castum, dat lumen, & ingerit astum.
Cocta & ruta facit de pulicibus loca tuta.

Van wynruid.

De wynruid heeft dit edele vermogen,
Zy scherpt 't gezigt, en maakt ons heldere oogen.

De wynruid raauw en versch genuttigt, baart

Dat duisterheid van 't oog word opgeklaart.

[p. 32]

 

Zy zal in mans de minneluim weêrhouwen,

 

En minder lust: maar meerdert die in vrouwen.

 

De wynruid maakt u loos, welziende, en kuis,

 

En jaagt, gekookt, de vlooyen uit het huis.

 

 

CAP. LXII.

De caepis.

De caepis Medici non consentire videntur.
Fellitis non esse bonas, ait ipse Galenus.
Phlegmaticis veró multum putat esse salubres.
Non modicum sanas Asclepius adserit illas.
Praesertim stomacho, pulchrumque creare colorem.
Contritis caepis loca denudata capillis
Saepè fricans, capitis poteris reparare decorem,
Appositas perhibent morsus curare caninos,
Si trita cum melle prius fuerint & aceto.

Van ajuin.

Der Artzen meening van ajuin en schynt niet een;

Dat ze aan die gallig zyn niet goed is, zegt Galeen.

Maar zyt gy fluimig, dan zal u ajuin wel baaten.
Asklepius zal hem als zeer gezond aanpraaten,

Byzonder voor de maag, als die haar werk niet doet,

En zegt, zy maakt de verw van 't lichaam schoon en goed.

Gekneusde ajuin op 't hoofd, daar 't kaal is, vaak gewreven,
Zal u nieuw kruinçieraad geven, en 't hair weêr wasdom geven.

En zo men die met eek en honig stampt, men zegt,

't Geneest der honden beet, als men'er dat op legt.

[p. 33]

 

 

CAP. LXIII.

De sinapi.

Est modicum granum, siccum calidumque sinapi.
Dat lachrymas, purgatque caput, tollitque venenum.

Van mostaardzaad.

Het kleine mostaardzaad is heet en droog van kracht,
Perst traanen, zuivert 't hoofd, en neemt 't vergift zyn macht.

CAP. LXIV.

De viola purpurea.

Crapula discutitur, capitis dolor, atque gravedo.
Purpuream violam dicunt curare caducos.

Van Maartsche vioolen.

De violet verdryft verbuistheid, zwaarte en pyn
Van 't hoofd, en zou ook goed voor 't vallend euvel zijn.

CAP. XLV.

De Urtica.

AEgris dat somnum, vomitum quoque tollit, & usum.
Illius semen colicis cum melle medetur.
Et tussim veterem curat, si saepè bibatur.
Frigus pulmonis pellit, ventrisque tumorem.
Omnibus & morbis ea subvenit articulorum.

[p. 34]

 

 

Van netelen.

De netel geeft den slaap aan kranken, weert het braaken.
Haar zaad met honig kan gezond van darmpyn maken.

't Geneest ook ouden hoest, wanneer men 't dikwyls drinkt.

Zy maakt dat longenkou verdwynt, buikzwelling slinkt.

En alle quaalen der gewrichten

Kan zy genezen, of verlichten.

CAP. LXVI.

De hyssopo.

Hyssopus purgans herba est è pectore phlegma,
Ad pulmonis opus cum melle coquenda jugata.
Vultibus eximium fertur praestare colorem.

Van Hysop.

De Hysop zuivert u de borst van slym en fluim.
Kookt die met honig, 't maakt de long gezond en ruim.

Het aanzigt, zegt men, krygt daar deur

Een goede en aangenaame kleur.

CAP. LXVII.

De chaerefolio.

Appositum cancris tritum cum melle medetur,
Cum vino potum lateris sedare dolorem
Saepè solet, tritam si nectis desuper herbam,
Saepè solet vomitum, ventremque tenere solutum.

[p. 35]

 

 

Van kervel.

Gestooten kervel zal met honig kanker heelen.
Met wyn gedronken, stilt zy zydepyn in veelen.

En bind men ook het kruid gestampt daar op, het helpt.

Daar door word braaken en een weeke buik gestelpt.

CAP. LXVIII.

De enula campana.

Enula campana reddit praecordia sana,
Cum succo rutae succus si sumitur ejus,
Affirmant ruptis quod prosit potio talis.

Van alantswortel.

Het alantswortelsap maakt d'ingewanden fris,
Wanneer 't met wynruidsap te zaam gemengelt is.

Men zegt ook, deze drank zou zyn

Voor die gescheurt is medicyn.

CAP. LXIX.

De pulegio.

Cum vino nigram choleram potata repellit.
Appositam veterem dicunt sedare podagram.

Van polei.

Men drinkt polei met wyn voor zwarte gal. Men zegt
Zy heelt oud podagra, wanneer me'er die op legt.

[p. 36]

 

 

CAP. LXX.

De nasturtio.

Illius succus crines retinere fluentes
Illitus adseritur, dentisque levare dolorem.
Lichenos succus purgat cum melle perunctus.

Van kers.

Stryk 't sap van kers op 't hoofd. Men zegt, dan zal 't

Beletten dat het hair niet uit en valt.

't Stilt tandpyn: en door 't sap daar op te smeeren
Met honig, kan men schilferingen weeren.

CAP. LXXI.

De Chelidonia.

Coecatis pullis hac lumina mater hirundo
(Plinius ut scripsit) quamvis sint eruta reddit.

Van schelkruid.

De zwaluw zou (word Plinius gelooft)

Haar jongen, die men van 't gezigt berooft,

Al stak men d'oogen uit, noch weêr genezen
Door schelkruid. Groot moet zyne kracht dan wezen.

CAP. LXXIII ⁺.

De salice.

Auribus infusus vermes succus necat ejus.
Cortex verrucas in aceto cocta resolvit.
Hujus flos sumptus in aqua frigescere facit
Instinctus Veneris cunctos acres stimulantes,
Et sic desiccat ut nulla creatio fiat.

+ [Red.: moet zijn: LXXII]

[p. 37]

 

 

Van Wilgen.

Het sap van wilgen dood 't gewormt', gedruipt in 't oor.

Den bast kookt in azyn: geen wrat bestaat daar voor.

En word de bast daar van met water ingenomen,
't Zal door verkoeling al de minnelust betoomen.

Hy verdroogt, zo dat'er niet

Eenig teelzel door geschied.

CAP. LXXIII.

De croco.

Confortare crocum dixerunt exhilarando,
Artus defectos reficitque hepar reparatque.

Van saffraan.

Men zegt, saffraan heeft deze deugd,

Dat zy versterkt, mits zy verheugt.

Zy koestert d'afgesloofde leden,
En zy herstelt de lever mede.

CAP. LXXIV.

De porro.

Reddit foecundas mansum persaepè puellas,
Manantemque potes naris retinere cruorem,
Ungas si nares intus medicamine tali.

Van look.

De vrouwen maakt gegeten look
Zeer dikwyls vruchtbaar. Strykt men 't ook

Van binnen in den neus, het helpt,

Zo dat zyn bloeden word gestelpt.

[p. 38]

 

 

CAP. LXXV.

De pipere.

Quod piper est nigrum, non est dissolvere pigrum.
Phlegmata purgabit, concoctricemque juvabit.
Leucopiper stomacho prodest: tussique dolorique
Utile, praeveniet motum, febrisque dolorem.

Van peper.

De zwarte peper maakt de borst van fluimen klaar.

Zy scheid, en dunt, en helpt de kracht der kookhitt'. Maar

De witte baat de maag, en dient in hoest en pynen,
Voorkomt de koortsvlaag, en zy doet de kou verdwynen.

CAP. LXXVI.

De gravitate auditus.

Et mox post escam dormire nimisque moveri.
Ista gravare solent auditus, ebrietasque.

Van de zwaarheid des gehoors.

Slaap straks na 't eeten, en te veel beweging, maakt,
Met dronkenschap, dat 't oor aan zwaar gehoor geraakt.

CAP. LXXVII.

De tinnitu sive sonitu aurium.

Motus, longa fames, vomitus, percussio, casus,
Ebrietas, frigus, tinnitum causat in aure.

[p. 39]

 

 

Van 't ruischen der ooren.

Beweging, slag en val, lang honger lyden, braaken,
Met dronkenschap en kou, kan d'ooren ruisschend' maken.

CAP. LXXVIII.

De visûs nocumentis.

Balnea, vina, Venus, ventus, piper, allia, fumus,
Porrum cum caepis, faba, lens, fletusque sinapi,
Sol, coitusque, ignis, labor, ictus, acumina, pulvis,
Ista nocent oculis, sed vigilare magis.

Van 't geen het gezigt schaad.

't Bad, wyn en Venus, wind, ajuin en peper, look,
Porrei met wikken, stof en traanen, mostaard, rook,

Zon, byslaap, arbeid, vuur, slag, en dat scherp is, zal

Aan d'oogen schaadlyk zyn; maar 't waken boven al.

CAP. LXXIX.

De corroborantibus visum.

Foeniculus, verbena, rosa & chelidonia, ruta,
Subveniunt oculis dira caligine pressis.
Nam ex istis aqua fit, quae lumina reddit acuta.

Van 't geen het gezigt versterkt.

De venkel, wynruid, roos, schelwortel, yzerkruid,
Geneest de donkerheid der oogen: want daar uit

Word een water toegericht

Tot een helder scherp gezigt.

[p. 40]

 

 

CAP. LXXX.

De dolore dentium sedando.

Sic dentes serva, porrorum collige grana,
Ure cum hyoscyamo adjuncto quoque thure, decenter.
Sic per chonion & fumum cape dente remotum.

Van tandpyn te stillen.

Gy kont uw tanden dus bewaren:

Gy moet het zaad van look vergaêren,

Brand dat met bilzenkruid, daar wyrook by moet zyn.
Een trechter breng den rook den tanden: 't stilt de pyn.

CAP. LXXXI.

De raucedine vocis.

Nux, oleum, frigus capitisque, anguillaque, potus,
Ae pomum crudum, faciunt hominem fore raucum.

Van heeschheid.

Raauwe appels, paling, drank, noot, oly, kou van 't hoofd,
Verwekt een heesche keel, en maakt de stem verdooft.

CAP. LXXXII.

Rheumatis remedia.

Jejuna, vigila, caleas dape, tuque labora.
Inspira calidum, modicum bibe, comprime flatum.
Hoc benè tu serva, si vis depellere rheuma.
Si fluat ad pectus, dicatur rheuma catarrhus:
Si ad fauces, branchos: si ad nareis, esto coryza.

[p. 41]

 

 

Van vloeying uit verkoudheid.

Waart gy van 't vloeyen graag verlost,

Houd d'adem op, werkt, vast, en waakt,

Drinkt weinig, eet ook heete kost.

Snuift warme lucht: 't word dan gestaakt.

Valt het op de borst, dan zal 't

Raauwheid zyn geheten: maar

Schorheid, zo 't ter keel in valt.

Docht 't is neusdrop, valt het daar.

CAP. LXXXIII.

De curatione fistulae.

Auripigmentum, sulphur miscere memento,
His decet apponi calcem, conjunge saponi.
Quattuor haec misce, commixtis quattuor istis
Fistula curatur, quater ex bis si repleatur.

Van 't genezen eener fistel.

Zo gy een fistel wilt genezen,

Meng rattekruid met zwavel, dat

Van kalk en zeep verzelt moet wezen,

En vul het viermaal in het gat.

CAP. LXXXIV.

De doloribus capitis.

Si capitis dolor est ex potu, lympha bibatur.
Ex potu nimio nam febris acuta creatur.
Si vertex capitis vel frons aestu tribulentur,
Tempera fronsque simul moderatè saepè fricentur.
Morella cocta nec non calidaque laventur,
Istud enim credunt capitis prodesse dolori.

[p. 42]

 

 

Van hoofdpyn.

Zo hoofdpyn komt van drank, drinkt water; mits'er uit

Te veel te drinken vaak een scherpe koortze spruit.

Die pyn van hitte uit kruin of voorhoofd wil verdryven,
Moet vaak zyn voorhoofd met de slaapen zachtjes wryven.

Kook Nachtschaê, wasch u warm daar mede. Men gelooft

Dat dit zeer dienstig is en baat voor pyn in 't hoofd.

Van buikloop.

Qui fluxum pateris, si non caveas, morieris,
Concubitum, nimium potum, cum frigore motum.

Wie buikloop heeft, en niet tot sterven is genegen,
Wacht' zich voor byslaap, kou, veel drinken, sterk bewegen.

CAP. LXXXV.

De quatuor anni temporibus.

Temporis aestivi jejunia corpora siccant.
Quolibet in mense & confert vomitus, quoque purgat
Humores nocuos, stomachus quos continet intus.
Ver, Autumnus, Hyems, AEstas dominatur in anno.
Tempore vernali calidusque aër madidusque,
Et nullum tempus melius est phlebotomiae.
Usus tunc homini Veneris confert moderatus,
Corporis & motus, ventrisque solutio, sudor,
Balnea, purgentur tunc corpora per medicinas,
AEstas more calet sicca, & noscatur in illa
Tunc quoque praecipuè choleram rubram dominari.
Humida, frigida fercula dentur, sit Venus extra.
Balnea non prosunt. Sint rarae phlebotomiae.
Utilis est requies, sit cum moderamine potus.

[p. 43]

 

 

Van de vier getyden des jaars.

Des Zomers vasten droogt het lichaam. 't Braaken baat

In elke maand, wyl't van quaad vocht de maag ontlaad.

De Lent, de Zomer, Herfst, en Wintertyd regeeren
Het jaar. De lentlucht pleegt tot warmte en vocht te keeren.

Geen tyd is beter tot het laaten van het bloed.

't Gemaatigde gebruik van byslaap is dan goed.

De lyfsbeweging ook, en stoelgang, zweeten, baden,
En 't lyf door mediçyn te zuivren, weert veel quaaden.

De zomer volgt daar op, die heet is op zyn wyz'.

Dan heerscht de galziekt meest. Eet natte en koude spys.

Schuwt dan den byslaap en het baden. Tot het laaten
Begeeft u weinig, drinkt niet veel, en rust zal baaten.

CAP. LXXXVI.

De numero ossium, dentium, & venarum in humano corpore.

Ossibus ex denis bis centenisque novenis
Constat homo, denis bis dentibus & duodenis.
Et ter centenis decies sex quinqueque venis.

Van 'getal der beenderen, tanden, en aderen in 's menschen lichaam.

Tweehondert negentien is 't beenderen getal
In 's menschen lichaam; en 't getal der adren zal

Driehondert zestig zyn, benevens noch vyftien.

De tanden dertig, en noch twee meest boven dien.

[p. 44]

 

 

CAP. LXXXVII.

De quatuor humoribus humani corporis.

Quattuor humores in humano corpore constant,
Sanguis cum cholera, phlegma, melancholia.
Terra melancholicis, aqua confertur pituitae,
Aer sanguineis, ignea vis cholerae.

Van de vier vochtigheden in 's menschen lichaam.

Vier vochtigheden zyn in 't menschen lichaam: bloed,
Gal, fluim, en zwarte gal. De zwarte gal kan zoet

Geleken zyn by d'aard, het bloed by lucht, de gal

By 't vuur, daar 't water van de fluim verbeeld zyn zal.

Humidus est sanguis, calet, est vis aëris illi.
Alget plegma, humetque illi sic copia aquosa est.
Sicca calet cholera, & sic igni sic simulata,
Frigens sicca melancholia est, terra adsimilata.
Het bloed is vochtig, warm, gelykt in kracht de locht.
De fluim is koud en nat, en vol van watrig vocht.

De gal is heet en droog, verbeeld het vuur in aard.

De zwarte gal is koud en droog, en zweemt naar d'aard'.

CAP. LXXXVIII.

De temperatura sive complexione sanguinea.

Natura pingues isti sunt atque jocantes,
Rumoresque novos cupiunt audire frequenter.
Hos Venus & Bacchus delectant, fercula, risus.
Es facit hos hilares, & dulcia verba loquentes.
Omnibus hi studiis habiles sunt, & magis apti.
Qualibet ex causa non hos facilè excitat ira.
Largus, amans, hilaris, ridens, rubeique coloris,
Cantans, carnosus, satis audax, atque benignus.

[p. 45]

 

 

Van de Bloedige gemaatigheid.

Bloedaardige zyn vet, en jokkende, en genegen
Vaak nieuwe tydingen te hooren allerwegen.

De wyn en Venus, lach en gastmaal, doen hen goed,

Zy zyn ook vrolyk, en in woorden zacht en zoet.

Tot alle studien zyn zy bequaamst. Geen toren
Kan hen ook lichtlyk, om wat oorzaak 't zy, verstooren,

Zy zyn roodverwig, mild, ook minnend', lachend'. bly;

En zwygend, vleesschig, stout, en goedertier daar by.

CAP. LXXXIX.

De temparatura cholerica, sive biliosa.

Est humor cholera, qui competit impetuosis.
Hoc genus est hominis cupiens praecellere cunctis.
Hi leviter discunt, multum comedunt, citò crescunt.
Inde & magnanimi sunt, largi, summa petentes.
Hirsutus, fallax, irascens, prodigus, audax,
Astutus, gracilis, siccus, croceique coloris.

Van de Gallige gemaatigheid.

Het heete galvocht heerscht in driftige van zinnen.
Dat slag van menschen zou wel elk graag overwinnen.

Het is grootmoedig, streeft naar 't hoogste, 't groeit ook ras,

Leert licht, eet veel, en is niet karig op de tas.

Het is gehairt, en stout, bedriegelyk en listig.
Geelverwig, mager, droog, grammoedig en verquistig.

[p. 46]

 

 

CAP. XC.

De temperatura phlegmatica, sive pituitosa.

Phlegma dabit vires modicas, latosque brevesque,
Phlegma facit pingueis, sanguis reddit mediocres.
Otia non studio tradunt, sed corpora somno.
Sensus hebes, tardus motus, pigritia, somnus.
Hic somnolentus, piger, & sputo crebriore.
Est huic sensus hebes, pinguis, facie color albus.

Van de Fluimige gemaatigtheid.

De fluimige zyn klein van krachten, breed en kort.

De fluim maakt vet: door bloed men middelmaatig word.

Dom zyn ze, en slaaperig, en leui, en zy besteden
Hun leêgen tyd tot slaap, en niet tot bezigheden.

Traag van beweging, en van speegzel zyn zy vol.

Hun verw is wit en bleek, en 't aangezigt is bol.

CAP. XCI.

De temperatura melancholica.

Restat adhuc tristis cholera substantia nigra,
Quae reddit graves, pertristes, pauca loquentes.
Hi vigilant studiis, nec mens est dedita somno.
Servant propositum, sibi nil reputant fore tutum.
Invidus & tristis, cupidus, dextraeque tenacis,
Non expers fraudis, timidus, luteique coloris.

[p. 47]

 

 

Van de zwartgallige gemaatigtheid.

Nu zy 't zwartgallig volk op 't laast ook afgetekent.
Zy zyn droefgeestig, quaad van zeden, weinig sprekend'.

Zy blokken vlytig, wyl geen slaapzucht hen bestryd;

Zyn onverzettelyk, vol achterdocht altyd.

Vol nyd, en treurig, vol van hebzucht, geenzins snel

Terbeurs, bedrieglyk, bloô van hert, en geel van vel.

CAP. XCII.

De coloribus.

Hi sunt Humores, qui praestant cuique colores.
Omnibus in rebus ex phlegmate fit color albus,
Sanguine fit rubeus, cholera rubea quoque rufus.

Van de verwen.

Dit zyn de vochten, daar een yders kleur uit spruit.

De fluim geeft witheid uit.

Uit bloed wordt roode verw op d'opperhuis gespreit.

Uit gal komt geeligheid.

Bruinroode verwe zal

Zyn vrucht van zwarte gal.

Indicia redundantis sanguinis.

Si peccet sanguis, facies rubet, extat ocellus,
Inflantur genae, corpus nimiumque gravatur,
Est pulsusque frequens, plenus, mollis, dolor ingens,
Imprimis frontis. fit constipatio ventris,
Siccaque lingua siti. sunt somnia plena rubore,
Dulcor adest sputi, sunt acria dulcia quaeque.

[p. 48]

 

 

Merktekenen van overtollig bloed.

Is 't bloed te veel, het oog zal puilen, 't aanzigt rood zyn:
De kaaken zwellen, 't lyf zal loom, en zwaar als lood zyn.

De pols slaat ras, is vol en zacht, en scherpe pyn

Zal meest in 't voorhoofd, en de buik hardlyvig zyn.

De tong is droog door dorst, van rood zyn meest de droomen,
Het speegzel zoet, en zerp zal zelf als zoet voorkomen.

Indicia exsuperantis cholerae, sive flavae bilis.

Accusat choleram dextrae dolor, aspera lingua,
Tinnitus, vomitusque frequens, vigilantia multa,
Multa sitis, pinguisque egestio, tormina ventris.
Nausea fit, morsus cordis, languescit orexis.
Pulsus adest gracilis, durus, veloxque calescens.
Aret, amarescitque, incendia somnia fingit.

Merktekenen van overtollige geele gal.

Als geele gal te veel is, blykt hier uit:

Pyn in de rechterzy, verzelt van oorgetuit,

Een scherpe tong, vaak braaken, veel te waaken,

Veel dorst en buikpyn: zy zal droogen afgang maaken.

Men walgt, het hert is kloppend, eetlust flaauw,

De pols is dun en hard in 't kloppen, heet en gaauw.

De tong is droog, en bitter al de smaak,

En wat men droomt, 't is branden en geblaak.

[p. 49]

 

 

Indicia redundantis phlegmatis.

Phlegma supergrediens proprias in corpore leges,
Os facit insipidum, fastidia crebra, salivas.
Costarum stomachi, simul occipitisque dolores.
Pulsus adest rarus, tardus, mollis, quoque inanis.
Praecedit fallax phantasmata somnus aquosa.

Merktekenen van overtollige fluim.

De fluim, als zy te veel het lichaam overheert,
Maakt smaakeloos den mond, doet walgen, 't spog vermeert.

't Baart pyn der ribben, maag, en in het achterhoofd.

De pols is traag en zacht, als waar die schier ontrooft.

De droomen in den slaap gerezen,

Die zullen steeds van water wezen.

Indicia abundantis Melancholiae.

Humorum pleno dum faex in corpore regnat,
Nigra cutis, durus pulsus, tenuisque urina.
Sollicitudo, timor, tristitia, somnia tetra.
Acescunt ructus, sapor & sputaminis idem,
Laevaque praecipuè tinnit vel sibilat auris.

Merktekenen van overtollige zwarte gal.

Als 't slimste vocht in 't lichaam meester werd,
Het vel is zwart, de pols slaat hard, en 't water maken
Is weinig, vrees en kommer prangen 't hert,
Zwaarmoedig is 't: men droomt van schrikkelyke zaaken.
De smaak en 't spog zyn zuur; men rispt dat uit;
En 't linker oor byzonder ruischt en tuit.

[p. 50]

 

 

CAP. XCIII.

De phlebotomia, ac primo quidem de aetate phlebotomiae.

Denus septenus vix phlebotomen petit annus.
Spiritus uberiorque exit per phlebotomiam.
Spiritus ex potu vini mox multiplicatur,
Humorumque cibo damnum lentè reparatur.
Lumina clarificat, syncerat phlebotomia.
Mentes & cerebrum, calidas facit esse medullas.
Viscera purgabit, stomachum ventremque coèrcet,
Puros dat sensus, dat somnum, taedia tollit.
Auditus, vocem, vires producit & auget.

Van het Aderlaaten, en wel eerst in wat ouderdom dat geschieden moet.

Gebruik geen vliem voor jaaren tien en zeven.

Veel geesten maakt ons 't aderlaaten quyt.

Een teuge wyn zal straks die wedergeven.

De spyze doet dat maar in langen tyd.

Het laaten dient tot heldering der oogen,

En zuivering van herssenen en hert.

Het beendrenmerg zal dat verwarmen mogen,

Daar 't ingewand ook door gereinigt werd.

't Bedwingt de maag en buik, en sterkt de zinnen,

Waar uit dan ook gezonde slaap ontstaat.

Men zal daar door het walgen overwinnen.

Gehoor, en stem, en krachten geeft het baat.

[p. 51]

CAP. XCIV.

Quibus mensibus conveniat, quibus noceat phlebotomia.

Tres insunt istis, Majus , September, Aprilis.
Et sunt Lunares, sunt velut Hydra dies.
Prima dies primi, postremaque posteriorum,
Nec sanguis minui, nec carnibus anseris uti.
Sit senium atque juventa licet, si sanguis abundat,
Omni mense probè confert incisio venae.
Hi sunt tres Menses, Majus, September, Aprilis,
In quibus eminuas, ut longo tempore vivas.

In welke maanden het aderlaaten dienstig is, en wanneer het schade doet.

Drie maanden zyn voor al tot aderlaaten goed.

September, May, April; mits dat men 't niet en doet

Op zekre dagen. (doch 't is oude Besjes praaten)
Lyd op den eersten dag van Mey geen aderlaaten,
Noch op den laatsten der twee andren: of gebruikt

Geen vleesch van ganzen (dat ook naar den spinrok ruikt.)

't Zy oud of jong, in wien'er overtollig bloed is,
Weet dat in elke maand het laaten voor u goed is.

Drie maanden zyn 't, Seprember, May, April.

O laat dan bloed, wie lange leven wil.

[p. 52]

 

 

CAP. XCV.

De impedimentis phlebotomiae.

Frigida natura, & frigens regio, dolor ingens,
Balnea, post coitum, minor aetas, atque senilis,
Morbus prolixus, potus, repletio & escae.
Si fragilis, vel subtilis sensus stomachi sit,
Et fastiditi tibi non sunt phlebotomandi.

Van de beletzels der aderlaating.

In koudheid van natuur, of lucht, en zwaare pyn,

Noch al te jong, of oud, mag niet gelaaten zijn.

Ook niet na lange ziekt', na byslaap, noch na 't baden,
Of als de maag van spys of drank is overladen.

Een zwakke teere maage lyd ook niet,

Noch walging, dat het laten dan geschied'.

CAP. XCVI.

Quae circa venae sectionem observanda.

Haec observanda tibi quando vis phlebotomari,
Vel quando minuis; fueris vel quando minutus,
Unctio, sive lavacrum & potus, fascia, motus,
Debent non fragili tibi singula mente teneri.

Wat men omtrent de aderlaating moet waarnemen.

Wilt gy gelaten zyn, geschied dat, is 't gedaan,

Dit moet gy gade slaan.

De wryving, 't drinken, 't bad, de windel, en 't bewegen,

Daar is u aan gelegen.

[p. 53]

 

 

CAP. XCVII.

De quibusdam phlebotomiae effectibus.

Exhilarat tristes, iratos placat, amantes
Ne sint amentes phlebotomia facit.

Van zommige uitwerkingen der aderlating.

Door laaten word de treurigheid verzacht,

En toornigheid bezadigt: minnevlaagen

Verliezen door het laaten meest haar kracht.

Wie schept dan in het laaten geen behagen?

CAP. XCVIII.

De scissurae quantitate in venae sectione.

Fac plagam largam mediocriter, ut cito fumus
Exeat uberius, liberiusque cruor.

De hoegrootheid der opening in 't aderlaaten.

Het gat zij maatig groot, op dat de damp met spoed
Uitwaasseme, en te meer en vryer spring' het bloed.

CAP. XCIX.

Quae in venae sectione consideranda.

Sanguine subtracto sex horis est vigilandum,
Ne somni fumus laedat tibi sensile corpus.
Ne nervum laedas, non sit tibi plaga profunda,
Sanguine purgatus ne carpas protinus escas.

[p. 54]

 

 

Wat in 't aderlaaten waar te nemen is.

Zes uren waak, als 't laaten is geschied.

De slaap bevang 't geprikte lichaam niet.

Steek niet te diep, op dat de zenuw zy gemyd,
En eet niet straks daar op, als gy gelaaten zyt.

CAP. C.

Quae post phlebotomiam vitanda.

Omnia de lacte vitabit rectè minutus,
Et vitet potum phlebomatus homo.
Frigida vitabit, quia sunt inimica minutis.
Interdictus eritque minutis nubilus aër.
Spiritus exultatque minutis luce per auras,
Omnibus apta quies, & motus saepè nocivus.

Wat men na 't aderlaaten moet myden.

Zyt gy gelaaten, myd doch alle spys van melk.

Het veel te drinken is dan schadelyk aan elk.

Schuw koude dingen, wyl die op het laaten schaden.
Ook is de nevel en bedompte lucht t'ontraaden.

Dan dient een heldre lucht, die lieflyk is en zoet.

De rust is nuttig, en 't bewegen zelden goed.

[p. 55]

CAP. CI.

Quibus moribus & aetatibus phlebotomia conveniat, & quantum sanguinis quoque tempore sit detrahendum.

Principio minuas in acutis perperacutis.
AEtatis mediae multum de sanguine tolle.
Sit puer atque senex, tollet, uterque parum.
Ver tollat duplum, reliquum tempus tibi simplum.

Voor wat ziekten en ouderdommen het laaten nut is, en hoe veel bloed men op elken tyd moet aftappen

In scherpe ziekten moet men laaten in 't begin.

Trek vry veel bloeds van die zijn in de kracht der jaaren.

Maar van hen, die noch jong of oud zyn, tapt men min.

In Lente meest: het bloed moet andre jaartyd sparen.

CAP. CII.

Quae membra quoque tempore venae sectione evacuanda.

Ver, aestas dextras, autumnus hyemsque sinistras.
Quattuor haec membra, hepar, pes, cepha, cor, vacuanda.
AEstas hepar habet, ver cor, sicque ordo sequetur.

[p. 56]

 

 

In wat leden op elken tyd het aderlaaten moet geschieden.

Men laate 's Zomers in des lichaams rechterleden,

En in de Lente: maar in Herfst en Wintertyd

Ter linkerzijde, zo men 't wil met vrucht besteden.

Dan worde lever, voet en hoofd, en hert bevryd

Van overtollig bloed. De lever zy gelaaten
Voor zomertyd. De lent zal aan het herte baaten.

Laat voor den herfst het laaten van den voet.

Maar laat men 't hoofd, dat is des winters goed.

CAP. CIII.

De commodis ex sectione Salvatellae.

Ex salvatella tibi plurima dona minuta.
Splenem, hepar, pectus, vocem, praecordia purgat.
Innaturalem tollit de corde dolorem.

De nuttigheden van 't laaten der ader Salvatella.

Een ader die men salvatella noemt,

Word van de vrucht van 't laaten seer geroemt.

't Baat lever, milt, en borst, en stem, en deelen
Des binnenbuiks, en zal de hertpyn heelen.

EINDE.