|
| |
| |
| |
Nederduitsche spreekwoorden.
XII. Vyftig.
't Is puik van slechtigheid. Dit is eene geestige uitdrukking, waar aan eene zelftegenspraak meer klem geeft. Puik is 't beste. Ziet de Fakkel, bladz. 288. 't Zegt dan 't beste slecht, dat uitsteekt in slechtheid: gelyk Fraai van lelykheid. Op zulk eene wyze hoort men wel zeggen: Hy avanceert te rug, zo ongerymt als, Hy deinst voorwaards; 't en zy men 't oog op een roeyer hadde. Ik las laatst lachende in zekere Stad, voor een huis op een steen in den muur:
Wie weet hoe zeer de vernuftige dichter zich wel behaagt heeft over dat schoone rymwerk, en die schrandere en zinryke vinding, waar door hy de fortuin en Gods providentie, ongeluk en prospereren, zo aardig en welgepast wist te paaren? Was dat niet overwaardig om in een steen gehouwen, en den voorbygaanden Lezer in 't openbaar, t'zyner leering, voorgestelt te worden. Kampt dat vers niet om de kroon met dat overaardige en konstryke zarkschrift: | |
| |
Hier ligt Meester Gerrit onder.
Hy leerde kinderen a, b, c.
My schiet by deze gelegentheid noch een raar grafschrift te binnen. Ik zag in een Dorp op een zarksteen, hoe daar een man onder begraven lag tusschen 't Onze Vader en 't Geloof. Dus luidde het: Onze Vader, die in de Hemelen zyt. Hier ligt begraven N. N. enz. Ik geloove in God den Vader, den almagtigen Schepper van hemel en aarde. Dit grafschrift zoude al eene ryke stoffe tot zoete aanmerkingen konnen verschaffen. 't Was een oude Kerkwet by de Engelschen, dat men niemand op 't kerkhof begraven mogt, die 't Vader Onze en 't Geloof niet hadden willen van buiten leeren, om dat men zulke voor geene Christenen hield. Doch ik denk niet, dat die man ooit zulk een klokje had hooren luiden. Dit zal uit den geest gekomen zyn.
Dat is een stukje van Albert Durer. Albert Durer was een zeer konstig en beroemt schilder, plaatsnyder, en beeldhouwer in Duitsland; wiens konstwerken in zeer groote achting en waarde gehouden wierden. Dit past men toe op andere uitstekende dingen. Doch meest word dit gebruikt in een strydigen zin, om nadrukkelyker de verfoeyelykheid van eenige euveldaad aan te wyzen. Zo zegt men: 't is wat schoons.
't Is van 't opperste bordetje. Dat wil zeggen, 't is van 't beste in die soorte. Men pleegt de beste dingen wel zo te leggen, dat ze buiten | |
| |
oog en hand zyn, en'er elk niet by kan. Dit word toegepast.
't Zal noch schoonder komen. Dus spreekt men met misnoegen en belging, wanneer iets ongerymts voorkomt. Dit is dan eene uitdrukking, die schimpswyze het tegendeel zeggen wil, als in, 't Is wat schoons. Gy zyt een fraai man, enz.
Ik hou daar niet van. Dat is, ik heb daar voor geene genegentheid, het behaagt my niet, ik heb dat niet geerne. Maar hoe past die uitdrukking daar op? Iets daar men zin in heeft, houd men graag by zich. Houd men dan niets van iets, 't is een blyk, dat men 't als met den voet stoot, en niet hebben wil. Een gelykluidende spreekwyze is: Dat staat my niet aan. Laat dit eens naar de letter uitgelegt worden.
Die roet handelt, maakt zyne vingeren vet. Dit komt overeen met, Die met pek omgaat, word'er van besmet. Die men honden omgaat, deelt van de vlooyen mede.
Hy heeft daar een scheel oog op. Dat is, hy ziet dat met geen goede oogen aan, hy ziet dat met nyd, of argwaan. Scheele oogen zyn verdraait. Spreuken 4: 24. Ongelyke deelen maken scheele oogen. | |
| |
Zyn hert verdaagt als hy 't ziet. Dat is, zyn hert ontluikt dan, en 't word vervrolykt. 't Is genomen van 't lieflyk aanbreken des dags uit een naaren nacht. Pred. 11: 7. Hier aan is in zin niet ongelyk de uitdrukking, Ik schep daar vermaak in. Dat wil zeggen, ik vind daar in myne verlustiging. Maar hoe dient scheppen daar toe? De zaak word aangemerkt als een put, of bron, die stroomen van vermaakelykheden uitlevert. Dus is ook die zegswyze van een ryken zin. Vergelykt Spreuk. 5: 15– en Jes. 12: 3.
Hy heeft een goed humeur. Dat wil zeggen, een goeden aard, inborst, gemoedsgesteltheid, zinnelykheid. Humeur, ontleent van de Franschen, is gevormt uit het Latynsche humor, vochtigheid. Bloed en sappen zyn vochten. Van de goede of quaade geschiktheid der zelve hangt het lichaam af, en dat heeft invloed op de ziel. Dus stelde men in de lichaamen vier vochten, naamelyk bloed, fluim, gal, en zwarte gal; en naar dat een derzelve de overhand had, was de aard der menschen verscheide. Ziet achter de Schola Salernitana.
Dat hangt als een koe in een kerssenboom. Dit is eene oubollige gelykenis, die men drollig toepast op iets dat ongevoeglyk ergens aan gehecht is. Dus zegt men mede: 't Hangt als een kakhuis over een gracht. Daar ontbreekt het by de boeren niet aan drollige invallen.
Hy maakt het als eyeren die uitloopen. Dat is te zeggen, slecht, tot schade, en anders dan 't | |
| |
behoorde te wezen. Zoude daar op niet zien het spreekwoord: Hy heeft het van eyeren gemaakt?
Hy maakt geuren. Dit spreekwoord hoord men dikwyls by de Zeeuwen, en word genomen in een goeden en quaaden zin. Geuren zyn kluchtbedryven, vermaakelyke poetzen, en ook wederbarstige parten. Zo zegt men: Hy stelt de geuren, voor Hy speelt de parten. Maar hoe komt dit geuren daar in te pas? Geur is reuk, en dus iets van een goeden, of quaaden geur, of reuk. Doch daar op word, myns oordeels, in dit spreekwoord niet gedoelt. Ik twyfel nauwelyks, of dit geuren is verbastert van 't Latynsche gerrae, beuzelklap, belachelyke grollen. Dit is van woorden overgebragt tot de daaden. Of wil geuren zyn kuuren?
Dat vuurtje heb ik gestookt, zei de gek, en hy had zyn moeders huis in brand gestoken. 't Zy dat dit waarlyk dus gebeurt, of slechts verziert mag zyn, het past op zulke, die dwaaslyk roemen op bedryven, waar over zy zich behoorden te schaamen, en die hen hooglyk strafwaardig doen zyn. Vergelykt Phil. 3: 18.
Gy fielt daar gy zyt. Dit hoort men wel uit den mond van kyvende. Van fielt ziet de Fakkel bladz 91. Maar hoe komt dat daar gy zyt by dien scheldnaam te pas? Wil 't zeggen, gy fielt, waar en op wat plaats gy zyt? Buiten twyfel, is dit gesproten en verbastert van 't Hoogduitsch, en mogelyk al hooger uit de aaloude taal. Der du bist, is die gy zyt. Dus zeggen de Hoogduitsche: Vatter unser der du bist im
| |
| |
himmel. In 't oude Nederduitsch word dat vertaalt: Onze Vader, die daar zyt in den hemel. Wy zeggen: Onze Vader die in de hemelen zyt. Van der, voor die, is daar geworden. Dit blykt klaar, om dat men ook anders zegt: gy fielt, als gy zyt, dat is, gelyk en die gy waarlyk zyt. Ik merk dit slechts op als een staaltje van dagelyks gebruikte spreekwyzen, welker bewoordingen verdienen dat nauwkeurige taalliefhebbers daar op letten.
Hy schiet kruiswant. Dat is, hy zet den voet dwers, hy ligt in 't vaarwater; hy werkt'er tegen aan, en zoekt alles te verbysteren, en in de wer te helpen. Zo doet hy, die ymands vangst belet, door zyn net dwers voor dat van een ander te zetten. Van zulk een zegt men ook: Hy steekt met kromme pieken.
Daar de Duivel zelf niet durft komen, zend hy een oud wyf, of een Monik. Door dit spreekwoord wilden de oude uitdrukken de arglistigheid van deze twee, in 't besteken en uitvoeren van schelmstukken, als waren zy loozer en boozer, dan zelf de Duivel. Ziet het spreekwoord, Zy is den Duivel te erg, in 't I Deel, bladz. 29. Hier aan is niet ongelyk dit spreekwoord der Franschen: Als een lakei voorby de hel gaat, dan sluiten de Duivelen de poorte.
't Is eene schurfde commissie. Dat wil zeggen, 't is een slechte last. Schurft word in 't gemeen gezegt voor iets moeyelyks en onaangenaams. | |
| |
't Was ook een oud spreekwoord: Raakt de schurfde niet aan, zy zyn mede besmeert. Maar schurft leert wel kraauwen, tot een zoet tydverdryf.
Daar oude wyven danssen, gaat veel stof op. De reden is, om dat die bestemoeders de luchtigste kabriolen niet plegen te maken; of 't moest zyn in den krukkendans, of 't springen over een stroo. 't Wipt dan al van den grond, behalven de voeten. Zoude dit wel zien op der hexen kattendans? Ik maak weder deze spreekwoorden niet; maar ik vind ze in gebruik. 't Is ook een spreekwoord: Hy maakt zich uit het stof. Dit wil zeggen, hy begeeft zich uit het gevecht, of 't worstelperk, daar 't stuift, hy gaat loopen. Zo zegt men ook: Hy maakt zich van onder de paarden voeten, die in den stryd gevallene vertrappen.
Hy kruist en zegent zich. Dit zegt men van ymand, die over iets onverwachts en schrikkelyks zeer verbaast en ontstelt staat. 't Is overgenomen uit het Pausdom, daar men in zulke gevallen zich met kruisjes zegent en wapent; byzonderlyk tegen den Duivel, die'er voor weg loopt, als een hond voor een stuk spek. Doch 't is geen teken van droefheid over ymands vertrek, wanneer men hem een kruisje achter na schryft.
Hy kan dat over zyn hert niet krygen. Dat is, hy kan daar toe niet komen. Men kan hem daar toe niet bewegen, noch overhalen. Maar hoe drukt | |
| |
die zeggenswyze dat uit? Is 't hert het geweten, dat zich om iets te oogluiken, niet laat toeschroeyen? Of is 't de natuurlyke genegentheid, gelyk men zegt: Het moedershert kan niet liegen? 't Kan beide waarheid zyn.
Hy mag zyn handen wel over zyn hert leggen. Dat wil zeggen, hy mag God wel danken, dat het zo is. 't Was eene oude plegtelykheid in 't eed zweeren, en ook in 't bidden en danken, dat men de handen kruisselings over 't hert leide.
Ymand met het hair ergens toe sleepen. Dat wil zeggen, hem zeer tegen zyn wil, en met geweld ergens toe brengen. Opmerkelyk is de geschiedenis van dien wreveligen zoon, die zynen ouden vader by 't hair, over de vloer, tot aan de dorpel van 't voorhuis sleepte. Hier op zeide de gryzaard: Niet verder, myn zoon: want tot hier toe heb ik uwen grootvader maar gesleept. Hem wedervoer dan volgens de wet van vergelding, gelyk Recht. 1: 6, 7. Doch 't komt'er zo niet op aan by die met een hair te trekken zyn. Men past dit by 't hair trekken ook toe op woorden, die men als met geweld tot zyn oogmerk draait en wringt.
Hy laat zich met een stroo binden. Anders zegt men ook: Hy is met een stroo te trekken. Dit past men toe op ymand, die lichtelyk te houden is, zo dat men hem den mantel niet hoeft te scheuren, en'er geen zeven nieuwe zeelen noodig zyn. 't Zyn gemelyke menschen, die zich stooten aan een stroo, dat is, aan | |
| |
eene geringe beuzeling, of daar over vallen. Best legt men zulke niet een stroo in den weg. Doch 't is ook een waarachtig Spreekwoord: Een hond is niet lang aan een worst gebonden.
Kinderen die willen, slaat men op de billen. Zo behoort men te handelen met styfkoppige en eigenzinnige, die om de Ouders te dwingen, van Ik wil spreken. Ziet Spreuk. 13: 24. Willen is onwaard. Dus zegt men: Kinderen wil staat by den bezemstok, achter de deur.
Hy is braaf gekappittelt. Dat wil zeggen, Hy is wakker gehekelt, hy heeft lustig door de spitsroeden geloopen. Dit is overgenomen uit de kloosters der Moniken. Deze hebben een vertrek tot gemeene byeenkomsten, waar in ook bestraffing en tucht door opgelegde boetoeffeningen en straffen, die zomtijds al vry hard waren, gepleegt word over die 't verkerft, en buiten den bogt gesprongen hebben. Zulk eene vergadering, en ook die plaats, word genoemt het Kapittel; en daar van heet bekyven en kastyden kapittelen. Hier toe behoort mede, Hy heeft ook een woord in 't kapittel. Dat is, hy heeft daar een stem, en meê wat te zeggen.
't Is een bezukt werk. Zo plegen ongezinde te spreken, wanneer iets hen mishaagt. Doch weinige weten wat zy dus zeggen. Bezukt is verbastert van bezucht, gelyk men zegt, ziek en zuchtig. Of liever, van beziekt. De ouden voegden by | |
| |
een, beziektheden en evelen. Maar men gaf by uitnemendheid, gelyk nu noch, aan de pest den naam van de ziekte. Bezukt is dan het zelve met pestig, dat voor ten hoogsten quaad en besmettelyk gestelt word. Vergelykt Handel. 24: 5. Dus is een smaadnaam: Een pestige Vlaming, een pestige hond, enz.
Ontneem den hond zyn been niet. Honden gaan te gast op beenderen, en vinden veel smaak in die hertelyke beetjes. Men maakte nooit hond gram met een been. Als de hond een been heeft, dan heft hy zynen steert op. Wil ymand hem dan zulk een kluifbeentje ontweldigen, die verwachte zekerlyk een hap. Men late dan den hond zyn been. Dit word toegepast op zulke, die ymand iets wil afhandig maken, waar op hy gezet is, en waar van hy niet vreedzaam zal afscheiden. B. v. wanneer ymand zynen makker de vryster wil ontvryen. Twee honden aan een been komen zelden overeen. Een hond, die aan een been knaagt, kent geen vrienden. Maar daar twee honden vechten om een been, loopt'er de derde niet zelden meê heen.
Die lust, die plukke. Dit speelt op de snoode gewoonte van die vechtzuchtige boeren, die in de deur der herberg wel een mes plachten op te hangen, en al wie dat aftrok, moest een sneedje met hen leggen.
De blankste billen boven. Dat wil zeggen, elk zyn best. Dit is geen onbillyk, | |
| |
maar een onbeschaaft spreekwoord. 't Is genomen van zulke, die zamen worstelen, om malkanderen onder te krygen. Dan konnen ontbroekte wel met de billen bloots hoofds geraken. Zo dat spreekwoord door den beugel kan.
Hy is in de galere geraakt. Galere is galei in 't Fransch. Die op eene galei aan de riemen zitten, hebben het beste leven niet. Dit is het zelve met, Hy is in de mat geraakt. Hy is in de kink, of in den draai gekomen.
In zulke wateren vangt men zulke visschen. Dat drukt uit, dit zyn de vruchten van zulk een bedryf. Op zulke kermissen geeft men geen andere aflaaten. ´t Is een spreekwoord: In groote wateren zyn groote visschen. Maar ook: Men vangt wel in een kleine beek een grooten visch. Doch niet alle zyn zo gelukkig. Dit gaat vaster: De groote visschen eeten de kleine. De kleine beeken loopen in de groote.
Die schuldig is, droomt licht van den Duivel. Dat is, zyn wroegend geweten baart in hem schrik, en daar uit naare droomen. Daar op ziet ook die bedreiging: Hy zal van den Duivel droomen.
Hy is altyd in 't hoekje, daar de slagen vallen. Dat wil zeggen, hy is de ongelukkige, die overal van den ramp word getroffen. Zyn huid moet, waar hy is, aanhouden. | |
| |
Viel'er een steen uit den hemel, hy zou op myn hoofd vallen. Zo pleegt ymand te spreken, dien het ongeluk altoos en overal treft. Hier aan is gelyk: Hy zou zich beslabben, al at hy hazelnooten. Zo mede: Al regende het verkens, hy zou niet een borstel krygen. Hy is geboren op Sint Galperts nacht, drie dagen voor 't geluk. 't Ongeluk wilde dat enz.
Een ongeluk komt niet alleen. Dikwyls pleegt een ramp van meer andere vergezelschapt en gevolgt te wezen. Zo bleek uit de boden van Job. Job 1. Men zegt ook: Een ongeluk luistert nauw.
Hy zucht boomen uit de aarde. Dus spreekt men boertende van ymand, die om eene beuzeling zwaare zuchtingen uitboezemt. Hieraan is niet ongelyk: Hy schreit traanen met tuiten. Op die wyze zegt men ook: Hy heeft zo veel wind, dat'er een molen van zou omgaan.
Klagers hebben geen vrienden. Die klaagt, hem gaat het qualyk; en dan worden de vrienden dun. Spreuk. 14: 10. De muggen zwermen daar de zon schijnt; en de vliegen komen naar de suiker. Ryke lieden hebben veel vrienden. 't Is Neef, neef, zo lang als ik geef Dan zyn'er Vrienden als haft. Waarachtig is derhalven het spreekwoord: Beter benyd, dan beklaagt. Ten besten genomen, Vrienden mogen u beklagen; gy zult den last dragen. Men zal u met de smert laten begaan. | |
| |
Ymand het vierkante gat wyzen. Dat is het gat van de open deur, om daar uit te gaan. Dit is een daad van gramschap en verontwaardiging. Niet zelden word zulk een bevel door een voetschop aangedrongen. Zo kan men ymand beenen maken. Dus kan gat voor deur genomen worden in het Spreekwoord: 't Is uit myn gat, en in myn gat: 't welk uitdrukt de groote gemeenzaamheid van zulke die gestadig tot malkanders huis uit en in loopen. De ouden zeiden: Gevaderschap is een sleutel tot de deure. Ziet het Spreekwoord: 't Is een kannegevaêr, in 't I. Deel, bladz. 218.
Scheer je van hier. Dus zegt men tot ymand uit ongezintheid. 't Is maakt u fluks van hier. Maar hoe past scheeren daar op? Immers dat gelykt naar geen gekscheeren. Dit scheeren is buiten twyfel verbastert van der Vlamingen sjeeren, dat by hen van zulk een ruime en schier algemeene beduiding is, als onder ons dat zo misbruikte woord bruyen. Ziet het Vervolg der Fakkel, in Sorren. Even zo zegt men: Pak u weg. Dus gebied men ymand terstond tot vertrek pak en zak te maken, of zyne spillen te pakken.
Hy nam zyn aars in den arm, en ging heen. Dit zegt men van ymand, die met misnoegen weg gaat. Maar koddig is deze uitdrukking. Daar word ook boertende gezegt: Neem uw bil mede. Dit bedoelt het spreekwoord. Men pleegt in den arm iets mede te nemen, 't zy een reiszak, of iets diergelyks. Dat word hier, om te drolliger te zyn, tot het achterste overgebragt. | |
| |
Hy liet geen gras onder zyn voeten wassen. Dat is, hy stond niet lag stil, hy draalde niet lang. 't Wassen van 't gras vereischt tyd. Op een betreden weg wast geen gras. Zo zegt men: Hy liep'er over heen, als een haan over de heete koolen.
't Is in een amery gedaan. Dit is elders een spreekwoord, dat uitdrukt, in een zeer korten tyd, gelyk men zegt, in een oogenblik, in een ommezien. Amery is vervormt van Ave Maria, 't is dan, terwyl men een Ave Maria uitspreekt. Dus was ook in gebruik: Terwyl men een Paternoster leest. Ziet van Amery 't Vervolg der Fakkel.
Ymand den pas afsnyden. Dat is, hem onderscheppen, en beletten, dat hy langs dien weg niet voort kan gaan. Pas is schrede. Ziet de Fakkel, bladz. 274. Dit word op andere dingen toegepast. Dus zegt men ook van ymand: Hy heeft een quaaden pas gedaan, dat is, een lelyken misstap. Hy heeft zich ergens door misgaan, en iets bedreven, dat niet recht en wel is. De Franschen noemen dat un faux pas, een valschen pas. Zo geschied van alle die kromme wegen gaan, en slinksche streeken gebruiken.
Hy beid lang, die niet komt. Dit word boertende gezegt. Naar zulker komst is wel te wachten, maar niet te vasten. | |
| |
Hy is zo stout, als of hy noch een lyf in de kist had. Dat wil zeggen, als of hy meer dan een leven te verliezen had. Maar die'er eens zynen gaaper by heeft ingeschoten, zal dat voor de tweede maal niet na vertellen. Kist zegt in dat spreekwoord geen doodkist; maar een koffer, of geldkist, waar in iets in zekerheid bewaart word.
't Is een wilde wouter. Dit zegt men van een ongetemt en bandeloos mensch. Wouter is woudher, woudheer, een boschman, een wildeman. Van zulk eenen zegt men: Zo wild als uit een bosch. Vergelykt het Spreekwoord, 't Is een wildeman, hier voor bladz. 85. Maar waarom word gezegt, 't Is een wilde dag? Ik weet dat niet t'huis te brengen.
't Is beter te buigen, dan te bersten. Dit spreekwoord leert toegeving en onderwerping. Hardnekkige styfkoppigheid word menigmaal te laat beklaagt. Als 't moet buigen, of bersten, kiest de voorzigtigheid het eerste. De nood gaat al vry aan de man, als 't is: Gy moet springen, of baden. Maar Nood doet oude queenen draven. Dit blykt wanneer het gasthuis brand.
Hy stiert zyn kat. Dat zegt men van ymand, die ergens zelf niet komt, noch daar na omziet, zo dat men zich van hem niet meer bedienen kan, dan of hy zyn kat had gezonden. 't Is een spreekwoord by de Hoogduitschen: Menig zend zynen
| |
| |
hond daar hy zelf niet komen wil. Zeker, die is niet welkom in de keuken, en heeft slecht onthaal te wachten. Doch zomtyds is't wel geen weêr om een kat of hond uit te jagen. Hy moet ergens al zeer driftig willen zyn, die zegt: Ik zal gaan, al regende het vorkyzers.
Zyn paspoort is geschreven. Dat wil zeggen, zyn vertrek is vast gestelt, zyn afscheid is gegeven, men heeft hem afgevaardigt. 't Is ontleent van de vrygeleidbrieven der reizigers. Maar als soldaaten hun paspoort onder de schoenen nemen, slenderen zy daar mede wel naar de galg. Als men ymand den zak geeft, zal hy ook zyne paspoort daar in wel vinden.
Hy durft van land steken. Dat zegt men van ymand, die iets durft ondernemen of ondergaan. 't Kan zien op een zwemmer, die zich van zyn grond durft wagen. Of liever, 't is genomen van een schipper, die zich kloekmoedig van het land in de ruime en diepe zee begeeft, om de naaste buurman der visschen te worden, en slechts een handbreed van de dood te zyn. Dit wierd al van ouds voor eene stoute daad gehouden. Jan Durft niet blyft liever t'huis, en wil geen waaghals wezen.
|
|
Auteursrechtvrij