|
| |
| |
| |
Nederduitsche spreekwoorden.
X. Vyftig.
Hy heeft de boon gekregen. Dat wil zeggen, 't geluk is hem toegevallen. 't Is genomen van de boon, die in eene vastenavonds taart plagt gebakken te worden. Dien deze in 't omgedeelde stuk te beurt viel, die was Koning, zo als die de Paapegaai had afgeschoten. Doch 't word ook wel toegepast op die tot een Magistraatsampt is gekoren, dat in veele Steden door erweten en boonen geschied. Dan komt het overeen met, Hy is op 't kussen geraakt. Doch zy zyn niet te wel met het hoofd bewaart, die in de boonen komen.
Hy zit op 't kussen. Dat is, hy is in de Staats of Stadregeering. Zulke hebben hunne kussens, met wapens verçiert. Van een afgezetten zegt men: Zyn kussen is omgekeert, of, zyn kussen is hem t'huis gezonden. Doch 't valt noch gemakkelyker op een omgekeert kussen, dan op eene hekel te zitten, al waare het tusschen twee stoelen in de asch.
Als 't spel op stelten is, maakt men wel een Koning van een stroowisch. Bekent is uit de geschichtboeken, hoe in oproeren het onbandige graauw, gedreven door een zinneloozen tuimel- | |
| |
geest, zich wel zulke tot hoofden heeft opgeworpen: gelyk die van Napels den Visscher Mas Aniello.
Als een luis in den meelzak gevallen is, en zich wit bestoven ziet, meent zy, dat zy de molenaar zelf is. Dit past men boertig toe op menschen, die zich om eene beuzeling verheffen, en groote gedachten van zich zelven maken. Doch zy zyn niet alle molenaars, die witte kleeren hebben. Als niet komt tot iet, dan kent het zich zelven niet. Ziet Spreuk. 31: 21– 23. Doch men zegt ook van die de wyste niet zyn: Hy is van 't meel bestoven, dat is, Hy is te dicht by de molen geweest. Hy heeft eenen slag van den molen gekregen. Is dat ook geen waarheid van zulke waangrooten?
Hy is een Heilig, dien men wel een kaars mag ontsteken. Dit wil zeggen, 't is ymand, wiens gunst men wel zoeken mag, die vermogen heeft om ons dienst te konnen doen. Hier toe ontsteekt men kaarssen voor de Heiligen in 't Pausdom, grooter af kleinder: want, Zo de Sant is, is zyne offerande. Maar daar zyn'er ook wel, die den Duivel een keers ontsteken, om over al vrienden te hebben.
Hy steekt een borst op, als een pekelharing. Dat zegt men schertzende van de trotsche en hoogmoedige menschen, die met hun gelaat dat betoonen. Evenwel dit teken gat niet altoos vast: want die voor eene bult hebben, doen dat mede. | |
| |
Men moet de leuze by hem halen. Dat is, men moet geheel afhangen van zyn ordre en bevel. 't Spreekwoord is ontleent van de leuze, of het wachtwoord, in een leger, of Stad, dat gegeven word van den Veldheer, of Gebieder. Die de leuze weet, kan zich daar van bedienen. Nu is by veele geld de leuze.
Men ziet hem naar de oogen. Dat drukt uit, men past op zyn oogwenken, om hem te behagen, en te doen wat hy wil. De oogen zyn de spiegels van het hert, en daar in vertoonen zich liefde, haat, behagen, misnoegen, enz. Zelf merken honden dat uit de oogen hunner meesters, en springen op, of duiken neder, naar dat ze die zien. Maar leest Eph. 6: 5, 6. en Kol. 3: 22.
Men heeft veel met hem op. Dat drukt uit, men maakt een grooten heiligen dag van hem, men maakt van hem veel werks, of groot beslag. Maar hoe komt dat op daar toe te pas? 't wil zeggen, men heeft, of houd en acht, hem hoog, men verheft hem zeer. Een Voorzanger in zekere Stad maakte, tot betuiging hoe veel hy met een nieuwberoepen Predikant op had, dit overaardige en konstig welkomvers: Welkom Domine B. Enschade, Gelyk Kornelius sprak tot Petre, Actorum tien. Wy zyn verblyd, Dat gy tot ons gekomen zyt. Is dat niet wel geniest?
Hy heeft'er veele op zyn hand. Dat geeft te kennen, veele staan vaardig tot zyn wil en | |
| |
dienst: Hand wil zeggen, zyn handwenk, zo ras als hy een teken met zyn hand geeft. Dus zegt men ook: Zy vliegen van zyn hand af. Vergelykt Psalm 123: 2.
Niemand durft aan zyn stokje bassen. Dat is, niemand durft tegen hem den mond opdoen, of kikken. Vergelykt Jes. 10: 14. Niemand durft zich aan dien paal wryven. Niemand durft hem aan boord komen. Honden plegen te bassen, als ymand met een stok komt, vermits zy slagen vreezen. Dit ondervinden bedelaars, die gestokt en gestaaft op der boeren hoeven komen. Het drukt dan uit, dat ymand zeer ontzien word.
Daar geen dwang is, is geen eer, zei de Koster, en hy sloeg de beelden in zyn kerk. Verstaat hier door eere, vreeze en ontzag, waar uit men ymand eert, als Mal. 1: 6. Hier mede komt over een: De heer uit, de eer uit. Als de kat slaapt, spelen de muizen. De oude zeiden: Daar de vrouw komt, is 't gemak, en daar de man komt, is de eere.
Heeren peeren rotten niet. Heeren peeren zyn eigentlyk bekende boomvruchten. Doch die zyn 't verrotten zo wel als andere peeren onderworpen. Wat wil dit dan zeggen? Ik denk dat gespeelt word op den naam, en dat dit de zin is: Heeren laten zich voorstaan, en meenen, dat'er in het hunne wat uitnemends is, boven 't gemeen, en als of hun drek niet stonk. Maar zy moeten ook zelf, zo wel als de armste, verrotten. Ziet Job 3: 14–. Psalm 49. 12–. Dus zegt een ander Spreekwoord: Heeren peeren rotten. Psalm 82: 6, 7. | |
| |
Groote visschen scheuren 't net. Dat wil zeggen, Grooten en magtigen ontkomen de straf. Hier aan is gelyk: Groote visschen springen uit de ketel. Even zo zegt men: Kleine vliegen blyven in 't spinrach hangen: maar de groote booren'er door.
Strenge heeren richten niet lang. De dwinglandy maakt hen gehaat, en de onderdaanen niet zelden afvallig. Rehabeam is daar van een voorbeeld, 1 Kon. 12: 14. Niet zelden worden Tyrannen omgebragt door een geweldige en bloedige dood, als Caligula, Nero, enz. Een dulle hond, zeiden de oude, loopt geen zeven jaar. Maar het spreekwoord word ook ruimer toegepast, b. v. op eene vroeg streng aanvangende vorst, enz.
Hy is een afgezette Sant. Dat zegt men van ymand, die van 't kussen gebonst is. 't Is ontleent uit het Pausdom. De Paus stelt de vierdagen der Roomsche Heiligen aan, en af, naar zyn welgevallen. Die dan van dit jaar met roode letteren in den Almanach praalt is in 't volgende wel in den zwarten rouw, of ten hoogsten maar met eene roode Hoofdletter vereert; om dat een ander Heilig ook eens zyn beurt moest hebben. 't Mogt anders scheele oogen maken. Maar zulke afgezette Santen mogen hopen, dat de kans eens weder keeren zal. Dus spelen de kinderen: Hoogen berg myn.
Zyn vleugels zyn gefnuikt. Dat zegt, zyne magt is hem benomen: gelyk men aan vogelen, welker wieken gekort zyn, het vliegen belet. | |
| |
Het zelve is, Ymand zyne slagpennen uittrekken, en hem de nagels korten. Dus zegt men ook: Zyn tanden zyn gebroken.
De spreeuwen gaan den molik in den kerssenboom op 't laatst op 't hoofd kakken. Dit past men toe op persoonen, of dingen die eerst als een bullebak verstrekten, maar daar na veracht en bespot worden. Zo verandert de bullebak in gelach, volgens dat ander spreekwoord: Men lacht met een bullebak, die niet en byt.
Hy laat zich op 't hoofd k . . . . Dat zegt men van ymand, die zich als ongevoelig op de verachtelykste wyze laat behandelen. Ik denk dat dit ziet op het voorgaande spreekwoord. Doch 't is noch erger, dat ymand zelf in zyn hoed k . . ., en dien op zyn hoofd zet. Niemand zie zuur, om dat ik zulke spreekwoorden schryve, die men dagelyks hoort, en zelfs wel gebruikt. 't Lust my niet om of met een drek te vechten. 't Heeft doch een drek te bedieden.
't Is aan 't kenteren. Dat is, kanteren, als het naar een anderen kant, of zyde, overslaat, of keert. Ziet het Vervolg der Fakkel. Dan keert de kans, en die in de ly was, krygt de loef wel.
Hoe is de wind met u? Men zegt van een ongestadigen weerhaan, die de huik naar den wind hangt, Hy waait met alle winden. In kalmte weet men nauwelyks, of niet, hoe de wind is. Dit zal passen op ymand, aan wien men niet weet, wat men heeft. | |
| |
't Is een Fransch spreekwoord: Fol est, qui ne sçait de quel costé vient le vent. 't Is een zot, die niet weet van wat, zyde de wind komt. Zekerlyk zulk een kan dan de huik niet naar den wind hangen. 't Is slecht gestelt met ymand van wien men zegt: Hy is de wind quyt. Voorspoediger zeilt het schip, waar van men zegt: Daar is wind achter. Maar Regen, stil, en in den wind, is 't ergste vaaren dat men vind.
De storm quam uit dien hoek niet. Dat is, van daar kreeg het quaad zynen oorsprong niet. Het waaide uit eenen anderen hoek. Echter stellen veele zich uit misbevatting aan gelyk de hond, die den geworpen steen naloopt, en daar in byt; maar niet let op den werper.
De beste stuurlieden staan aan land. Die aan land van verren een schip in storm op de zee zien, plegen zich in te beelden, dat zy 't beter zouden te recht stieren en redden, dan die'er in zyn, terwyl zy in zulk een ongeval meer raadeloos en handeloos zouden staan. Dit eigent men toe op diergelyke zaaken. Doch op zulke past schertzende: Gy zyt'er de man toe, Gy zult het verken wasschen.
't Gaat grif voort. Dit zegt men van 't geene vaardig en licht van de hand schiet. Zo zegt men, Hy heeft dat grif. Dit grif is gerf, van 't aaloude gerwen, bereiden. Ziet het Vervolg der Fakkel. Als al het noodige bereid, en by de hand is, gaat een werk wel voort. 't Gaat zo glad niet met iets, waar van men zegt: Daar zyn veel speldetjes te steken. | |
| |
Daar gaat veel geryfs in een zak. Dit wil zeggen, men kan wel met een kleintje veel inschikking en bescheidenheid oefenen, of malkanderen dienst doen. Geryf behoort al mede tot het oude Gerwen. Ziet daar van de Fakkel, bladz. 107. en 't Vervolg. Doch dan moet dat geryf in dien zak zich beter vlyen, dan haspels. Hier om was 't spreekwoord: Haspelen in zakken, en hoeren in schuiten, zullen altoos boven andere uitmuiten, 't wil zeggen, uitmunten.
Het rolt als van een leyen dakje. Een bal op een schalien dak geworpen, rolt zeer snel, en zonder eenigen wederstand, naar beneden. Hier by vergelykt men dingen, die zeer glad en ras voortschieten. Gemakkelykst gaat dit toe, als men malkanderen den bal van een anders dak toekaatst.
Zo glad als een stuk spek. Dat zegt men mede van iets, dat zeer licht toegaat. Ziet dit op het smeeren met spek, gelyk men zegt: 't Gaat zo glad, als of't met zeep gesmeert was? Maar men pleegt niets, op dat het glad zoude zyn, met spek te bestryken. Ik twyfel niet, of het spreekwoord oogt op de gemakkelykheid, waar mede men het spek doorsnyd. Verbeeld u eens een baak spek aan een boeren balk, ter dikte van een staande hand, of vier vingeren, ten minsten zo veele jaaren oud, en zo geel als dukaaten goud, die den mond de aanschouwers doet watertanden, en 't hert verdagen: hoe gemakkelyk word daar van met het mes een goeden homp tot den koolpot afgevaagt? Geen wonder: Men vind daar geen been in. | |
| |
Zy volgen de groote vlag. Dat is, zy houden 't met de Grooten, en den grooten hoop, als, Regis ad exemplum totus componitur Orbis. De gelykenis is van den Admiraal, die de groote vlag voert, en dien de andere schepen nazeilen.
't Kompas is van de pen. Dat wil zeggen, de zaak is al haar bestier quyt, en loopt't spoor byster, en in 't wilde. 't Zinnebeeld is een scheepskompas, dat van zyn pin buiten staat is om dienst te doen. Hier mede komt overeen: 't Roer is van 't schip. Niet zonder reden geld dan; Hy durft niet van land steken.
Men kan'er noch hooger, noch laager wal meê bezeilen. Dat is, men kan'er nergens meê heen, noch te recht geraken. 't Zinnebeeld is een onbequaam schip. Dus zegt men ook: Hy wil te roer, noch ter hand. Dat is, hy wil niet te roer staan, noch zyn hand aan 't werk slaan.
Gy zult noch een anderen gang moeten gaan, om dien hoek te boven te zeilen. Dat wil zeggen, gy zult noch een anderen weg moeten inslaan, en een ander gedrag houden, eer gy uw oogmerk zult konnen bereiken. Dan wend men het op een anderen boeg. De gelykenis is ontleent van de scheepsvaart.
Men zal een anderen gang met hem gaan. Dat is men zal op eene andere wyze met hem handelen, men zal een anderen weg met hem houden. Dit kan ook spelen op schepen, die men over een anderen boeg
| |
| |
moet wenden, als'er over dien eersten boeg geen land te bezeilen is. Zo houd men dan eenen anderen koers.
Men zal hem wel anders leeren danssen. Dat wil zeggen, men zal hem wel anders mores leeren. Dus konnen zy spreken, naar welker pypen andere danssen moeten. Doch alle danssen zyn niet even vermakelyk. Zo ondervinden zy, die ten huize uit danssen, van de trappen danssen, door de spitsroeden danssen, aan de galg danssen, enz.
Ymand op steven draayen. Dat is, bejegenen, ontmoeten. De gelykenis is al mede ontleent van schepen, die malkanderen voor de boeg komen; dat niet altyd even zacht toegaat.
Ymand uit zyn eigen vaarwater dringen. Dat zegt, hem met geweld, en tegen recht en reden, uit zyne eigen gelegentheid te stooten, en zich zelven daar in te zetten. Hier toe gebruiken dwingelanden lontrecht, en den langsten degen. Hen is genoeg le droit de bienseançe, om dat het henzo gelegen ligt, als 1 Kon. 21: 1– Maar laat zulke lezen Jes. 5: 8. en Mich. 2: 1-3.
Hy zegt fok en lul by. Dat is, alles wat maar dienen kan, en helpen om voortgang te maken. Zo doen schippers, als zy om de eene of d'andere reden voort spoeden willen. 't Is dan, alle zeilen by. Alle riemen te boorde. Alle baaten helpen, zei de Bagyn: en zy roeide met een naald. | |
| |
Hy heeft geen belul. Dit wil zeggen, geen beleid, geen bestiering. Zo geschied iets zonder belul, dat is, dolschootig en onverstandig. Hy is zyn belul quyt, die geen verzei heeft, en niet weet wat hy doet, of hoe hy doen moet. Maar wat betekent belul? Ik ken dat woord niet, zo 't niet stamt van de lul, of fok, zonder welke een schipper met het groote zeil alleen het schip in zyne vaart niet wel kan bestieren. Van lul is dan belult, gelyk van zeil bezeilt. Dus is belul bellulling, en zonder belul, zonder belulling, als het vaartuig geene lul heeft.
In den grootsten voorspoed behoeft men den meesten raad. Dit is een waarachtig en merkwaardig spreekwoord. Wanneer het ymand alles voor den wind gaat, pleegt hy zorgeloos en vermeten te wezen, en dus naast by zyn ramp. 't Zyn sterke beenen, die weelde dragen konnen. Weelde en jeukte is qualyk te lyden. Maar wacht u voor de gyp. De ouden zeiden al: In de meeste weelde ligt de meeste zorge. In weelde ziet toe.
't spel heet, zie toe. Dat wil zeggen, men moet wel op den haspel passen, en een oog in 't zeil houden. Schipper pas op! Elk is de wacht aanbevolen. Een wys man heeft oogen in 't hooft. Prediker 2: 14.
Daar is onraad in de wacht. Dat wil zeggen, 't is'er à l'arm, 't is'er niet helder, daar
| |
| |
zyn roovers op de kust, 't is'er holdertepa. Dit is ontleent van eene krygswacht, als de vyand op de been, en zyn geweld of verraad te duchten is.
Goede raad is duur. Dat zegt men van iets, waar mede men zich verlegen vind, en waar tegen men geenen raad en weet. Duur wil zeggen dierbaar. Zeldzaame en kostelyke dingen zyn hoog van prys. Dit word in dat spreekwoord toegepast. Maar dit ondervinden naar de letter, die veel met Rechtsgeleerden raadplegen.
Hy weet niet wat daar te eeten is. Dat is, hy weet niet hoe men daar onthaalt, hoe 't daar omgaat. Dulce bellum inexpertis, de oorlog is zoet, voor die hem niet ondervonden hebben. D'onbezochte, d'onbedochte. Niet zelden komt men, ook buiten verwachting, ergens slecht te gast. 't Is dan vergeefs gezegt: Wie zou dat gedacht hebben? Had ik dat geweten!
't Is qualyk gedaan, den derden te dragen, die alleen kan gaan. Onnoodige en nuttelooze arbeid verdient geen loon noch dank. Dus spelen de kinderen pyp, pyp, kandelaar, als'er twee het derde tusschen beiden op de armen dragen. Zo doen mede die hunne voeten spaaren, en op 't hoofd slaan. Even belachlyk handelen de jongens, die met moeite en gevaar van op den neus te ploffen, op hooge stelten gaan, daar zy op hunne beenen gemakkelyker en veiliger konnen treden. Men zegt ook van noodeloozen of verhoetelden arbeid: Hy doet Moniken werk. | |
| |
Al roept men Sint Joris, men houd wel aan de maane. Dit oude spreekwoord versta ik dus, Sint Joris is de Patroon of Beschermheilig der Ridders. Liep'er een gevaar uit den zadel te tuimelen, hy mogt dien Sant om hulp aanroepen, maar moest zich ondertusschen ook vast houden aan de maane van het paard. Dit komt overeen met: Stroop uw armen, en zeg, God woud's. Help u zelven, zo helpt u God.
Daar is een leven van de andere wereld. Dat wil zeggen, 't gaat'er zeer grof en ongeregelt toe. Dit ziet op Matth. 24: 37. De andere wereld is die doe was, 2 Pet. 3: 6. Verstaat in de dagen van Noach, wanneer alle vleesch zynen weg verdorven hadde. Daar mede stemmen de laatste dagen overeen, en in 't byzonder dat wangedrag. Zulk een leven noemt men ook, een leven van den Drommel, en een leven als een oordeel, dat is, als 't voor 't oordeel zyn zal.
Dat is een lelyke vlek in een schoon laken. De zin is, dat is een zwarte schandvlek, waar door ymand zyn eere en goeden naam ontluistert en bezwalkt. Dus is'er een maar aan. Vergelykt Prediker 10: 1. Daar is niemand zonder lak. Elk mensch heeft zyn gebrek. 't Zyn getrouwe vrienden, die ymand daar van ter verbetering waarschouwen Spreuk. 27: 5, 6. Zo was 't een spreekwoord by de ouden: Die my zeit dat my misteit, die is myn vriend, al is 't my leid. | |
| |
Die omkykt, die is 't. Dat wil zeggen, die heeft het quaad bedreven, vermits dat omkyken een bewys van een quaad en bevreest geweten geeft. Het tegendeel is: Doe wel, en zie niet om. De oude zeiden ook: Die geraakt zynde geluid slaat, meld zich zelf. 't Wil zeggen, hy beklapt zich zelven, dat hy de man, en getroffen is. Schurft is licht geraakt. Die niet besnot is, behoeft zyn' neus niet te vagen. Doch de conscientie is duizend getuigen.
Die veel beginnen, eindigen weinig. De reden is, om dat het bearbeiden van 't eene werk het beyveren en voltooyen van 't andere belet. Pluribus intentis minor est ad singula sensus. 't Is dan, De omnibus aliquid, de toto nihil. Die veele ambachten 's evens leert, leert'er zelden een wel. Dus is het, Twaalf ambachten, dertien ongelukken.
De bal is aan den kuil gebragt. Dat wil zeggen, 't is gebragt tot op het uiterste, zo dat'er maar met weinig moeite de laatste hand aan te leggen is. 't Kalf is op een oor na gevilt. 't Spreekwoord is ontleent van de kinderen, die in 't kuiltje spelen, en den bal of iets diergelyks, met een stootje daar in doen rollen. Anders kan 't zien op de troktafel.
|
|
Auteursrechtvrij