|
| |
| |
| |
XXVII. Spreekwoorden mede van mengelstoffen.
Al weêr wat nieuws, zelden wat goeds. Dit ziet men dagelijks bewaarheid. De wereld bestaat in gedurige veranderingen. De Ouden wisten al te zeggen, Men verandert zich wel, maar verbetert zich zelden. Zo zeggen wy mede: Alle verandering is geen verbetering. Daar is wel niet nieuws onder de zon, volgens Prediker 1: 9. 't Is zo 't was. Doch 't oude t'elkens wederkomende, is op dien tyd weder wat nieuws. Waarlyk is'er zelden wat goeds in dit zondig traanendaal. Matth. 6: 34. Dit verslimmert in dezen droessem der eeuwen: want de ouderdom van de wereld komt, gelijk die van den mensch, met veele gebreken. 't Is zo 't is; maar niet zo 't behoorde.
't Is al oud vuil. Dat zegt men van dingen, die al lange quaad geweest zyn, en door den tijd niet verbetert, maar meer verergert. Zo is 't niet van heden of gisteren, dat de wereld in 't booze ligt. Dit past men ook toe op tydingen, die al oud zyn.
't Is in de verkeerde wereld. Dit zegt men, als de zaaken averegts gaan, b. v. 't Schaap wil den wolf bijten. 't Ei wil 't hoen leeren, dat is, de onwetende zulk eenen, die wyzer is dan hy; als of 't kind zyn moeder wilde leeren gaan. Zo gaat het in de wereld: de eene loopt baarvoets, en de andere draagt schoenen. Daar van zegt men mede: Wat gaat'er al om in de brouwery van de wereld? Maar de zin word geheel verkeert, en omgekeert in dat spreekwoord: Gemeene schaapen eeten de wolven, dat zeggen wil, de wolven eeten gemeene schaapen; of, gemeen goed gaat verloren. Doch de wolf eet ook wel een getelt schaap.
Hy is in de wol geverwt. Dit word toegepast op ymand, die niet te veranderen is, gelijk 't geen in de wol geverwt, en uit de natuur is, niet verschiet. Zo is 't vergeefs, den Moriaan te wasschen. Dus ziet men, 't Is in 't gebeente. Hy is zo gemaakt, hy moet zo versleten zyn.
Hy betert zich als de oude wolven. Dat wil zeggen, hy word hoe langer, hoe erger. Wolven konnen | |
| |
zo lang zy jong zyn, wel eenigszins tam gemaakt worden; maar wanneer zy verouderen, breekt de aangeboren wolfsaard weder door. Naturam expellas furcâ, tamen usque recurret. Natuur doch gaat boven de leer. Men drukt dat ook dus uit: Hy betert zich als zuur scherpbier op den tap, dat onder 't tappen hoe langer hoe zuurder word.
Men moet de koe melken terwyl men ze heeft, maar haar de speenen niet aftrekken. De zin van dit spreekwoord is, men moet de goede gelegentheid gebruiken, als die zich aanbied; maar met bescheidenheid, zonder gewillige paarden te veel te vergen. Is uw vriend van suiker, eet hem niet op. Dit stemt overeen met de spreuk van den Keizer Tiberius: Een goed herder moet de schaapen scheeren; maar niet villen.
Steek uwen voet niet verder uit, dan uw bed reikt. De reden is, dan zou die buiten 't dekzel bloot geraken. Vergelykt Jes. 28: 20. Dat wil zeggen: Wil niet verder springen, dan uw stok lang is; of gy valt in de sloot. Onderneem niet dat te hoog, of te zwaar voor u zoude zyn, en buiten uw bestek gaat. Laat liggen dat hachtje.
Gy hebt monds genoeg, maar gaap zo wyd niet. Dat drukt uit, gy moet niet te veel willen hebben. Als men te wyd gaapt, geraakt de mond wel uit het lid.
't Water komt aan de lippen. Dat zegt men als de nood aan de man gaat, en iets in 't uiterste gevaar geraakt. Dronkaards hebben liever, dat de wyn aan de lippen komt. Zy spreken van iets op de lippen te nemen. Doch dus hebben'er menige zich verzopen, door te veel over de lippen te nemen.
't Was wik, of wak. Dat is, het stond zus, of zo. Dit is van wikken, wegen, wanneer de schaalen der balans als in twyfel staan, naar welke zyde zy overslaan zullen. Zulke verdubbelingen, met verwisseling van de klinkletter, zyn in meer spreekwoorden: B. v. Hy zwoer by kruis en kras. 't Ging grip grap weg. Dus is ook wiegewagen. Zo spelen jongens wel wiggelewaggele bootje; doch maken door 't omtuimelen zelf wel een gat in 't water. 't Is een heilzaame raad: Eerst wikken, dan wagen. Verzint eer gy begint. | |
| |
Hy legt'er een loodje by. Zo zegt men van die iets toebrengt tot ymands bezwaaring in de gerichtsschaale. 't Kan zien op lood, wiens stoffe zwaarwigtig is; of op een loot, het twee en dertigste deel van een pond. Men pleegt van beschuldigende geruchten te zeggen: 't Is een schelm die'er wat af doet: maar dikwyls is waarachtig, 't is een schelm die'er wat by doet. Zo is de gewoonte van boosaardige leugenstoffeerders.
Dat haalt het over. Dat is, dat maakt de overwigt. Dit is ontleent van gewigt, dat in een schaal gelegt zynde, het tongetje in den evenaar naar de eene zyde doet overslaan.
Dat doet de deur toe. Dit zegt men van iets, dat ze zaak voldingt, door gelykenis van een gesloten deur, die geene opening tot uitvlugt over laat. Het zelve is: Dat haalt den knoop toe. Men zegt ook van ymand, die in een sterfhuis geene medeerfgenaamen heeft: Hy doet de deur toe. Anders is 't'er gestelt, wanneer men den sleutel op de kist legt.
't Houd geen steek. Dus zegt men van eene bewysreden die niet bondig is. 't Is ontleent van uitgesleten laken, dat geenen draad ter benaaying kan houden. Men zegt ook: De naayer die geen knoop en legt, verliest den steek.
't Is lood om oud yzer. Dat is, de eene slechte waare word verruilt voor de andere. Lap om leêr. Zo word betaalt met gelyke munt.
Zyn penning geld hier niet. Dat wil zeggen, hy word hier niet aangenomen, het zyne vind hier, gelyk ongangbaar geld, geenen ingang. Dus zegt men ook: Hy slagt den quaaden penning, hy komt altyd weêr t'huis.
Geeft my de hand. Dit zegt men, als ymand ons ergens in gelyk is, en doet of lyd gelyk wy: want de hand te geven, is een teken van maatschappy en overeenstemming. Zulk een laat zyn buuren mede. | |
| |
Zo pot, zo dekzel. Dit hebben wy van de Latynen. Dignum patellâ operculum. 't Wil zeggen, zy gelyken malkanderen, en passen op een. Gelyk zoekt zich, gelyk vind zich. De zool houd het met de schoe. Zy zyn van een alloi. Simile gaudet simili. Zy passen op malkanderen als Hanne en Lijsje. Geen zo scheeven pot, of men vind'er noch wel een dekzel toe.
't Kalf komt by zyn maat. Dit zegt men, als twee makkers elkanderen ontmoeten. Ik denk dat dit ontleent is van hokkelingen, die in de weide by een komen, wanneer het op een huppelen en springen pleegt te gaan. Dat is ook, Huig by Haag.
Hy stelt zich aan als uitgelaten. Dat wil zeggen, uitspoorig dertel. 't Is mede genomen van hokkelingen, die eerst van den stal in de weide uitgelaten worden.
Zo Heer, zo knecht. De knecht schikt zich naar de zinnelijkheid en zeden van zijnen meester, om dien te behagen, en kiest zijne zyde. Dus zeggen de Latijnen: Regis ad exemplum totus componitur orbis. Vergelijkt Spreuken 29: 12. Maar ziet ook Eph. 6: 5, 6. en Kol. 3: 22, 23. Dus is 't ook een spreekwoord: Wiens brood men eet, diens woord spreekt men. Doch die regel heeft ook wel uitzonderingen. Ziet Psalm 41: 10. en Mich. 7. 6.
Gelijk de waard is, betrouwt hy zyn gasten. Dat wil zeggen, elk neemt een anders hert af by het zijne, en meent dat yder is als hy. Vergelijkt 2 Korint. 10: 12. Hier mede stemt overeen: De eene boef weet, hoe de andere om 't hert is. Maar de vette zeuge weet weinig, hoe de magere te moede is.
't Is niet geraaden van de galg te spreken, daar de waard een dief is. Dit wil zeggen, men moet zich hoe en waar men spreekt. Hier mede komt over een: Steek uw vinger in de aarde, en riek in wat land gy zyt.
Zyn hart ligt op zyn tong. Dat zegt men van een openhartig man, die geen ja zegt, als hy neen | |
| |
meent. Zulk een behoeft geen venstertje in den boezem. Van zulk een zegt men: 't Is Jan recht uit. Anders is 't gelegen met die, waar op past Psalm 55: 12. 't Is echter dikwijls niet veilig, alles tegen elk een te zeggen, wat men denkt. Zwijgen best.
Uilen vliegen met geen bontekraayen. Dat wil zeggen, gelijk voegt zich by gelijk, en schept daar in behagen. Vogels van eener veeren vliegen graag zamen. Doch gezelschap doet wel doolen; en daar men by verkeert, word men meê geeert. Ik keur af dat spreekwoord: Gelijk by gelijk, zei Heintje Pik, en hem ontmoette een schoorsteenvager. Zeer uilachtig is het spreekwoord: Uilen broeden uilen onder moêrtjes pels.
Maakt u niet te gemeen met de Edellieden van den Prins. Dit wil zeggen, dat men zich niet te veel vryheid en gemeenzaamheid moet aanmaatigen by meerdere, dewijl dat gemeenlijk op schade en schande uitkomt. Zo ondervinden zy, die met groote Heeren kerssen willen eeten. Dat pleegt hen te bekomen als den hond het gras. 't Is beter met den uil gezeten, dan met den valk gevlogen. Gelijk by gelijk.
Die met honden omgaat, krijgt vlooyen. Dit is het zelve als, Die met pik omgaat, word'er van besmet. Die met kreupelen omgaat, leert hinken. Die met katten jaagt, vangt muizen. 't Staat slecht met hem, van wien men zegt: Hy is den honden gelevert.
Beter is een goed nabuur, dan een verre vriend. Dat bevind men in den dagelijkschen omgang, door dienst en vriendschap. Wat nut heeft men in onweêr van een kabel op den Zolder? Vergelijkt Spreuken 18: 24.
't Is geen laken van eene koleur. Dit zegt men van twee, die in eenige zaak zo verschillen, dat ze niet wel te zamen gevoegt zouden konnen worden: gelyk het is met lappen van verscheide verwen. Evenwel de bedelaars weten tot het laatste raad.
't Gelykt als een ei een ei. Dit word ook gezegt, Zy gelyken malkanderen als twee droppelen waters. Zo wel gelykt een koe niet naar een windmolen, of een kat naar een endvogel. Dat echter onderscheid tusschen eyeren is, wist die boer, die | |
| |
zeide: Een ei is een ei, en greep naar 't ganzen ei. Zy doen dan niet verstandig, die naar 't hoender-ei grypen, en het ganzen-ei laten varen. Dat is dan, Een duit gezocht, en een oortje verloren. Zo bedriegt de gierigheid dikwyls de wysheid. Daar word echter van een wys hoen wel een ei verloren, en in de netelen gelegt; en zommige maken het van eyeren. Doch de eyeren zyn naar de hoenderen. Zou 't ei anders zyn dan 't hoen, dat zou de Droes doen. Maar daar zyn ook haaneneyeren, en kromme eyeren, met zulke die de boeren van roggenbrood leggen.
Hy ziet geen schooner ei, dan dat hy zelf legt. Dit drukt niet onaardig uit het dwaaze zelfbehagen, dat de hovaardige eigenliefde schept in eigen werk. Daar op past, Aap wat schoone jongen hebt gy! Dan ziet men alles door een vleyende bril, en onzen uil voor een valk aan. Ondertusschen zouden andere daar van zeggen: Ik gaf'er niet een verrotte mispel voor. 't Is niet een myt waardig.
Eigen drek stinkt niet. Dit vertoont levendig de natuur der verdorven zelfsliefde, die niets quaads in zich zelven wil erkennen, maar ook de vuilste gebreken liefkoost, blanket, en verdedigt; terwijl men in den naasten niets oogluiken wil. Zo is de zak, die voor op de borst hangt, vol, en die op den rugge geschoven is, blyft ledig. Hier moet behertigt worden Matth. 7: 3–6. Waare bekeering doet anders van ons zelven oordeelen. Ezech. 36: 31. Psalm 38: 6. Evenwel de wereld zoekt bedekzelen der schande, zo dat het is: Stinkende lieden hebben riekende kruiden. Ik wil dat niet toepassen op den liefelyken tabakgeur, van wiens liefhebbers men zegt, Zy rooken als kalkovens. Doch ik doe niet meê.
Hy zal met een wind-ei betalen. Dat wil zeggen, 't zal op wind en niet met al uitkomen, daar is niets van hem te wachten, dan een schoone, vergulde, en opgepronkte niet. Een wind-ei is echter noch beter dan een stink-ei, zo 't geen stinkende wind is. Van dod-eyeren is by uitnemendheid waarachtig: Hoe meer op den hoop, hoe quaader koop. Zulk een ei moet uit de struif blyven, of het zou die bederven.
Hy is vinger naast den duim. Dat word gezegt van ymand, die by een ander gemeenzaam, en doen en laten is. Men weet wat kaaren den duim en voorste vinger zyn. | |
| |
Hy is zo goed als wijn en brood. Dit zegt men van een grondgoed mensch. Beter dan brood en wyn, is'er niets voor ons lichaam te bedenken. Maar te water en te broode te zitten, valt wat schraal, en dan plegen de broodkruimen niet te steken.
Hy is zo goed als een dubbeltje. Tweestuiverspenningen worden van goed allooi geslagen. Dus zegt men ook: Daaldertjes is goed geld. Het tegendeel is: Hy slagt den quaaden penning, hy komt t'elkens weêr t'huis. Smullebroêrs houden meer van een braspenning. Zulke houden van geen dubbeltjes spouwen, om dat dit de vrucht is van een drooge keel.
Zo trouw als goud. Geloutert en beproeft goud bedriegt niet. Daar by word getrouwheid vergeleken. Zulk een man is waardig in goud beslagen te worden.
Men zou hem gemaalen goud toevertrouwen. Dit zegt men van ymand, dien men by uitnemendheid trouw acht, als die niet slechts geen goude geldstukken, maar zelf geen stofje gouds, dat niemand tellen, wegen, of missen kan, zoude ontvreemden. Op zulk een past: Hy zou niemand een schraapzel van een nagel te kort doen. Dus zegt men ook van ymand: Men zoude een kerk op hem bouwen. En, Hy ziet zo onnozel, dat men hem zyn geldbuidel te bewaren zoude gegeven hebben.
Dat is hem noodig, als een bedelaar een goudgewigt. Dus drukt men aardig uit, dat ymand iets gantsch niet behoeft, om dat het hem overtollig, en zonder nut of dienst is, zo weinig als den bedelaar een goudgewigt, om zyne geschooide kopere duiten te wegen: want zelden ontfangt hy, behalven deze stukken van achten, goude Dukaaten, of Roozenobels. Het zelve is: Hy heeft dat zo noodwendig, als een arm man een vleeschgaffel: om dat die weinig Paterstukken daar mede af te langen heeft. 't Is dan ook: Ik weet daar geen weg meê.
Hy staat en wiewauwt met alle winden. Dat zegt men van een losse waggelmuts, en ongestadigen weêrhaan, die met alle winden waait. Maar wat ie wiewauwen? Ik twyfel niet, of dat is verbastert van wiegewagen, op en neêr. of heen en weder. bewogen worden. Ziet de Fakkel bladz. 425, in Wagen. Slechter staat het geschapen met ymand, van wien men zegt: Hy waait met alle winden
| |
| |
naar alle hongerkampen. Doch als 't wezen moet, eischt de voorzigtigheid, dat men den wind toegeve, en den schoot viere.
Hy is goed: maar was hy een vischje, men zou 't hoofdje voor de kat werpen. Dit zegt men boertig, om uit te drukken, dat ymands hoofd, om zyne wanbakken herssens en driftkoppigheid, het slechtste van zyn lichaam is: gelyk de hoofden van kleine vischjes, die men de kat voorwerpt. 't Is dan geen groote loftuiting van ymands inborst. Van zulk een zegt men mede: Hy heeft een hoofdje, waar na hy leeft. Zy is ook geen Engel, van welke men zegt: 't Is de beste zuster niet, al hiet zy Engeltje.
Geeft my aan de andere zijde ook wat. Dit zegt men, wanneer ymand ons een schampschoot geeft, of als men iets opneemt als spotswijze gesproken. De zin is, ga maar zo voort. Dit is genomen uit Matth. 6: 39. Doch dat geschied niet zonder misbruik van 't H. Woord.
Hy is van de goeden gekomen, hy slagt den drek. Dit zegt men van zulke, die op hunne afkomst roemen, en zelf niet deugen. Dus is 't ook een spreekwoord: Zy meent dat Keizers kat haar nicht is. Maar de ouden zeiden: Afkomst zegt niet.
't Is een hagen en veld. Dat is, 't is een puikje. In hagen en velden is zulk een niet te vinden, Hagen zyn bosschen, velden wei- en bouwland. Anders zegt men, In wegen en velden, dat mogelijk zeggen wil, wagen en velden. Wagen zyn in de oude taal golven, en dan is de zin, noch op zee, noch te lande. Doch ziet hier van de Fakkel, bladz. 425 in Wagen. Verneem-allen konnen daar na Man en Maagd vragen. Doch hy betoont zich den grootsten held niet, van wien men zegt: Ik had hem voor een ander man in 't veld aangezien. Laat dan zulke niet hagen en veld roepen, dat is, roemen dat'er in hagen noch velden niets beters, of diergelijks gevonden word.
't Land zal'er van wagen. Dit kan zyn, 't gantsche Land zal'er van gewag maken, gewagen, elk zal'er den mond vol van hebben. Of wagen kan willen zeggen, bewogen worden, schudden en beven. In dien zin zegt men: Als hy opspringt, dan waagt het al. Ziet de Fakkel, bladz. 425, in Wagen. | |
| |
Ik zal u dat uit een eekje klaaren. Dit wil boertig zeggen, ik zal u dat met een abelheid beschikken en verrichten. Maar hoe komt edik daar toe te pas? Ik weet dat niet te gissen, zo'er niet gespeelt word op de zilt van een braadverken, dat met azyn geen onsmaakelyke kost is; of iets diergelyks, dat in azyn ingelegt, en daar uit gegeten word. Hier aan is niet ongelyk: Ik zal dat wel bakken. Maar alle gebakten en gebrouwten vallen niet even goed.
In 't land der blinden is Een-oog Koning. Dat is, onder onwetende munt als wat groots uit, die eenige wetenschap heeft.
Een blind man, is een arm man. De elende der blindheid heeft dit tot een spreekwoord gemaakt. Blind, arm, en oud, is een Joden vloek. Maar zy zyn dikwijls niet minder te beklagen, die al ziende blind zyn. Wat baat kaars of bril, als de uil niet zien wil? Ik wou wel eens zien, zei de blindeman, dat myn kinderen vochten.
't Heeft geen oog. Dat wil uitdrukken, 't doet zich niet fraai en behaaglijk op aan de oogen. Van iets dat klem en kracht heeft, zegt men: Dat heeft handen en voeten.
't Is de gemeene sleur. Dit wil zeggen, zo gaat het doorgaans, dat is de gemeene gewoonte. Sleuren is sleepen. Ziet van dat woord de Fakkel, bladz. 338. Zo word men van den gemeenen stroom medegesleept. Hier mede komt overeen. 't Is de gemeene slender. Slender is gang, trant. Ziet de Fakkel aldaar mede in Slenderen. 't Is dan te zeggen, gelijk het gemeenlijk pleegt te gaan. Hier van is dat kluppelversje: Slendria est pluris, quam tota scientia Juris.
Door den band. Dat wil zeggen, doorgaans, zo als 't meest en gewoonlijk is. Dit zal overgebragt zyn van gebonden koornschooven, of takkebosschen, die elkanderen meest plegen gelijk te zyn, en d'eene tegen de andere gerekent worden. Met verbastering zegt men, Door de bank. Zo zegt men een labbekak voor labbekaak een snapster, als blaaskaak, stoute kaak, enz. | |
| |
's Lands wijze, 's lands eere. Dat is, 't word voor welvoegende geacht al wat met de gewoone zeden van een Land overeenkomt. Dus staat het ook wel, zo men meent, al wat de mode is, schoon'er wel redenen zyn, om met die zotternyen te lachen. Men neme tot een staaltje het oude queesten. Zo acht men in Engeland het hangen voor een eerlijke gerichtsdood. En zekerlijk, Een dief past nergens beter, dan aan de galg. Dus zeide men ook: Sint Pieter past nergens beter; dan te Romen.
Eer heb uw hart. Dit zegt men tot ymand, die zich edelmoedig quyt, en lof verdient: Hart word genomen voor persoon. Zo zegt men van een goedaardig mensch: 't Is een goed hart; en goede maats noemen malkanderen wel, Broêrs hart. Ook: Een eerlijk hert heeft veel te lijden. Dikwijls is aan iets geen eere te behalen.
Hoeren en boeven spreken altijd van hun eere. Ondertusschen hebben zy'er geene. Dus plegen gewetenlooze menschen breed op te geven van hunne conscientie, wanneer zy andere bedriegen willen, en daar toe den huichelaar spelen, terwijl het by hen is: Weg conscientie, als 't geld kost. Mundus vult decipi, de werelt wil bedrogen worden. In nomine Domini fit omne malum. Ziet de Fakkel, bladz. 248, in Naam.
Die een hoer trouwt, is een schelm, of wil'er een worden. Zulk een betoont, dat eere en achting by hem op geen hoogen prys staan; dat een slecht teken is. Evenwel 't word dikwijls bewaarheid: Zyt gy hoer of dief, hebt gy geld, ik heb u lief.
Een schoon aangezicht verkoopt wel een schurfden aars. Dit spreekwoord is wel 't beschaaftste niet; maar echter niet zelden al te waarachtig. Dit ondervinden zy, die by mooye hoeren de Spaansche pokken, en diergelijke vuiligheden behalen. Zekerlijk, Schoon voorgedaan, is half verkocht. En daarom, Die zyn huis wil verkoopen, schildert den gevel. Op een verbrande taart dient suiker. Maar schoone appelen zyn ook wel zuur.
Wijst my een hoer, ik wijze u een diefeg. Deze twee ondeugden plegen doorgaans in een vel te steken. Zo zegt men ook: Wijst my een leugenaar, ik wys u een dief, om die zelve | |
| |
reden. Maar 't is te ruim gezegt: Een hoer, is een vrouwen naam. Dit moet bepaalt zyn tot die van de lichte bende. Doch de kat word met dien naam ook wel vereert, en valt mede wel vry wat diefachtig in 't snoepen. Maar snoepende katten maken gauwe dienstmaagden. Anders, 't geen men spaart voor den mond, eet de kat of de hond.
Tijd en plaats doet een dief steelen. Dit is het zelve met, Gelegentheid maakt een dief. Maar tyd en plaats doet ook een dief hangen. Die eens steelt, is altijd een dief. Een dief maakt ook wel gelegentheid. 't Spreekwoord zegt: Elk is een dief in zyne neering, zeide de Prediker, en hy schudde aan den zandlooper. Men betrachte Eph. 4: 28. Die tot werken is geboren, moet werken, of hy gaat verloren. Van iets waar mede ymand den kost wint, zegt men: Dat is zyn wagen en ploeg.
Met kleine lapjes leert de hond leêr eeten. Dit wil zeggen, door kleine beginselen gewent men aan een zaak, en gaat allengskens verder. 't Is waarheid: Nemo repente fit pessimus, Niemand komt met eenen sprong tot den hoogsten trap van ondeugd. Men komt van klein tot groot, en van quaad tot erger. De gewoonte word een tweede natuur.
Als een schaapje over den dam is, volgen'er meer. Dit word zeer wel toegepast op 't bedryven van eenige zonde. De eene is een trap en leidsman tot de andere. Daar de slang haaren kop inboort, kan ze lichtelyk het gantsche lyf in wringen. En daarom, Men moet het schaapje voor den dam schutten. 't Is ook een spreekwoord: Daar is niet duur, dan 't eerste pintje. Als natgierige den smaak weg hebben, dan is 't: tap nog eens. Zo zegt men: Wacht u van 't eerste kyven, dan zal wel vriendschap blyven.
De kat die 't spit lekt, moet men 't gebraad niet toevertrouwen. Daar uit blykt, dat zy'er op belust is, en van het mindere tot het meerdere zoude overgaan, zo zy'er gelegentheid toe konde vinden. Zo moet men ook aan den wolf het schaap, noch aan de kat de kaas niet bevelen. Dit word toegepast.
Daar is een schot voor geschoten. Anders zegt men ook, daar is een schof voor geschoven. De zin is, | |
| |
de zaak is belet, of voorgekomen; gelyk geschied, wanneer men iets tusschen beiden schiet, of schuift. Zo zyn'er wel schot- of schofbalken boven eene vestingpoort, die nedergelaten zynde, den ingang beletten. Daar aan is niet ongelyk dat spreekwoord: Smids dochter is'er voor. Dat gat is vernagelt. De brug is opgehaalt. Dus zegt men ook: Schut dien bal eens, of, Keer die kaats.
Hy vat de zaak in 't gewricht. Dat is, in haar kracht, en daar ze gevat moet zyn, om die wel te begrypen, en in zyn geweld te hebben. Dit is ontleent van de worstelaars. Dus spreekt men ook van een gewricht des tyds. Hy heeft het zo vast niet, die een paling by den steert grypt.
Daar ligt de knoop. Dat is, de zwaarigheid die opgelost moet worden. Bekent is de knoop van Gordius.
Hy zoekt een knoop in een bies. Dit wil zeggen, hy wil zwaarigheden vinden, daar'er geene en zyn; gelyk een gladde bieze geen knoopen heeft. Wy hebben dit overgenomen van de Latynen, die even dus zeggen: Nodum in scirpo quaerit. Zulke plegen niets in de beste vouw te slaan; maar stooten zich aan een stroo.
Hy zoekt een naald in een voeder hooi. Dit zegt men van iets, dat onder een groote menigte van andere dingen bezwaarlyk te vinden is. De gelykenis is aardig.
Daar ligt de brodde. Dat wil zeggen, daar hapert het, daar ligt het quaad, het werrenest. Zo is een broddelaar, die niet wel op een haspel past, en zyn werk niet behoorlyk weet af te doen. Broddelaars, knoeyers, hoetelaars, breekebeenen en martelaars behooren alle onder een gilde, met die hunne meesters te vroeg ontloopen zyn. Op deze overvliegers past: Vroeg meester, laat knecht. Men zegt in dien zin ook; Daar liggen de mosselen, dat op de mosselbanken ziet, en, Daar ligt het hem. Hy hinkt aan dat been.
Is dat niet wel verzonnen, zei brodder, en hy zette den lap beneven 't gat. Dit past men schertzende toe op ymand, die met veele neuswysheid | |
| |
en zelfsbehagen, iets dat hy onder zyne handen heeft, verknoeit en ver-verhoetelt. Het zelve is; Hy legt de plaaster neven de wonde. Door zulk een overleg, hangt men een goude deur aan een verkenskot. Dus zegt men ook: Alle ding daar 't behoort: de pispot op 't tresoor. 't Is dan: Dat pronkt als een vlag op een vuilnisschuit.
't Is verbrod. Dat is, 't werk is verdorven. Een brodde is een verwerde streng garen. Die gelykenis past hier. Het zweemt ook na, 't Is verbrod. Zo zegt men, 't Is een stink-ei. Insgelyks komt het overeen met, 't Is verbruit, voor 't is verbrouwen. Ziet de Fakkel, bladz. 47, in Brodden. Men zegt ook: 't Spit is in de assche gewend, en Hy is bekaait (dat mogelyk zyn wil bekeit) uitgekomen. Zo zegt men mede van ymand die slecht uitgevallen is: Hy is den uil; en van zulk een mislukt werk: 't Is een uiltje.
Dat de zog misdaan heeft, moeten de biggen ontgelden. Dat is, onschuldige worden dikwyls om de misdaad van andere gestraft. Zo word wel met het spit geslagen, die van 't gebraad niet gegeten heeft. Die niet mede gespeelt heeft, moet wel de ballen, en de onnozele 't gelag betalen. Quiequid delirant Reges, plectuntur Achivi. Peccata Germanorum. Maar hier behoorde te gelden: Dat het paard doet, kan de zaal niet boeten. Immers die kan 't niet gebeteren.
Hy doet alle kattenquaad. Dit zegt men van een dertelen en speelzieken jongen. 't Is ontleent van jonge katten, die speelzuchtig zyn, en dus wel ymand door byten en klaauwen quaad doen; maar van weinig belang.
't Zal katjes spel worden. Dat zegt men van spelen, 't geen op krakeelen uitkoomt, gelyk het spelen met katten op krabben.
Wy scheiden noch zo niet, zei de kat tegen de muis. Dit drukt uit, 't zal met die vrienden op 't laatste gaan, als met de kat, die eerst met de muis speelt, en ze daar na opeet. Zo is der katten spel, der muizen dood, als sterke lieden spel, der zwakke lieden dood is. Dus zegt men ook: Wy zien malkanderen noch van achter niet. Dronkaards hebben dit spreekwoord: Men moet niet scheiden als Heidenen en Turken, wanneer zy eerst volle glazen met malkanderen willen uitledigen. Maar dus gedragen zy zich wel erger dan zulke. | |
| |
Hy zoekt het futzelboek. Dat is, hy zoekt het bijltje, (ziet hier voor bladz. 5. Hy is 't bijltje quyt,) en 't liedje van verlengen. Ik gis dat het ontleent is van ymand, die veinst iets niet te konnen vinden in een boek, en daar om dat lang doorbladert. Men vind in alle wateren geen byl.
Daar van is taal, noch teken. Dat is, niet het allerminste overblyfzel, en 't is geheel uit de gedachtenis. Men hoort noch ziet daar van niets meer. Zy meenen al een goed gezigt te hebben, die zeggen: Myn oogen zyn geen koussen.
Men hoort verre, dat de winter koud is. Dit past men toe op dingen, welker gerucht wyds en zyds verspreid is. Evenwel, eene bontekraai maakt geen kouden winter, gelyk een hair geen wyquispel. Maar wat wil dat spreekwoord zeggen: De wever en de winter konnen 't niet verkerven?
Daar men nu zweet, gaat het vel af. Dat zegt men boertende in groote koude, wanneer de zon in den nek schynt, zo dat de neus druipt. Maar men past ook daar op toe het spreekwoord: Strenge heeren richten niet lang.
Gy komt om een kooltje vuur. Dit zegt men van ymand, die straks weêr heenen gaat, gelyk van die een kooltje vuur komen halen, pleegt te geschieden.
Ik sta op heete kolen. Dit zegt men by gelykenis, wanneer met grooten haast heeft. Op heete koolen kan men niet lang blyven staan. 't Is daarom ook een spreekwoord: Hy loopt'er over heen, als een haan over de heete koolen.
Een kleine vonk ontsteekt wel een grooten brand. Dit hebben wy overgenomen van de Latynen, en 't Is dikwyls gebleken door eene droevige ervarentheid. Men moet dan de beginselen van het quaad verhoeden, of dempen. Principiis obsta. Vertrap de adder in den dop. Dit beveelt de wyste Koning, Spreuk. 17: 14. Spotters zyn wel zulke brandstichters. Spreuken 29: 8. | |
| |
De brand is'er in. Dit zegt men, als iets voortgaat van den eenen tot den anderen, gelyk wanneer 't eene brandende huis 't ander mede ontsteekt. Dit past men toe, b. v. wanneer verscheide uit een huis zich ten huwelyk begeven, of verzocht worden, als blaakte daar het minnevuur. Doch die zyn billen gebrand heeft, moet op de blaaren zitten.
Het brand'er. Dit zegt men van een zaak, die geen uitstel lyd; gelyk het is in 't branden van een huis, dat aanstonds gebluscht moet worden. Zo plegen dronkaards brand in de keel te hebben, als hadden zy op een peper gebeten; doch zy willen dien met geen water laten lesschen. Water, zeggen zy, steekt dyken en dammen door. Maar door zulk een brand in de keel, loopen zy wel den gantschen dag met een nat zeil, en kruissen de straat tusschen Kalis en Sint Reinuit.
Spotters huis brand ook wel. Gods wraakoordeelen overkomen ook spotters, zelf in dat geene, waar over zy andere beschimpt hebben. Zo krygen spotters hunnen loon, gelyk Salomo zo dikwyls zegt in zyne Spreuken. 't Is geen wysheid, dat men zyn huis in den brand steekt, om zich by de koolen te warmen. Als uw buurmans huis brand, pas op! Niemand mag Oly in 't vuur gieten. Regent het daar,'t zal hier haast druppelen.
Als 't lukt, kalft de os. Dit is een boertig spreekwoord, gelyk: 't Zal wel gaan, als 't aan 't gaan is, zei de man, en 't kind had maar een been. Dus mede: 't Kan gebeuren dat de koe een haas vangt in een naauw straatje, en dat de krabben met den haas door gaan. Doch Maak dat de ganzen wys: Maar, Als 't koetje kalft, is te zeggen, als die zaak gebeurt, wanneer die eens komt, als de bommel uitbreekt.
Een ezel stoot zich geen tweemaal aan eenen steen. Dat hebben wy van de Latynen. Asinus ad lapidem non bis offendit eundem. Zy zyn dan dwaazer dan ezels, die zich niet wachten voor dat geene, waar by zy zich eens qualyk bevonden hebben.
Hy springt van den os op den ezel. Dit zegt men van ymand, die op een schielyke wyze van 't eene tot het andere overgaat, gelyk de exter van den eenen tak op den anderen
| |
| |
huppelt. De Latynen zeggen, Ab asinis ad boves, van de ezels tot de ossen, dat een opklimmen van minder tot meerder uitdrukt. Het tegendeel is, Ab equis ad asinos, van de paarden tot de ezels. Men kan de Adagia van Erasmus over dat beide nazien. Wy gebruiken het van ongestadigheid. Gezwinde ruiters plagten al van ouds in 't stryden van 't eene paard op het andere over te springen, en daar toe hadden zy versche en ledige handpaarden gereed. Doch hoe die paarden in ossen en ezels van 't gebruik verwissselt mogen zyn, weet ik niet. Ik gis, 't is om die zaak belachelyker te doen voorkomen. Hier voor bladz. 3, zagen wy, hoe Bileams ezelin in een paard verandert is.
De exter kan haar huppelen niet laten. Dit word toegeeigent op ymand, die zyne gewoonte niet wil, of kan veranderen. De ouden zeiden: Aard en wil van aarde niet, onkruid wil uit den gaarde niet. Wy gebruiken hier van noch: Onkruid vergaat niet.
Hy laat den hond hinken. Dat wil zeggen, hy maakt het onder 't verrichten van zyn werk, zomtijds slecht; gelijk de honden, die in hunnen loop door 't optrekken van eenen poot, wel voorthinken.
Het bloed kruipt daar 't niet gaan en kan. Dat is, de natuur heeft in bloedverwanten eene aangeboren en heimelijke neiging en drift tot malkanderen gelegt, die zich in byzondere gevallen openbaart. Maar wat zin heeft die spreekwijze? Men zegt, om te betuigen dat men ergens wezen wil, wat beletzelen zich ook mogten opdoen: Kan ik'er niet gaan, ik zal'er kruipen. Zo laat zich ook de natuurlijke trek nergens door wederhouden. Verwonderlijk en zeldzaam is, 't geen van 't bloedvloeyen zelf van dooden in verscheide gevallen, verhaalt word. 't Is een oud spreekwoord: De natuur trekt meer, dan zeven paarden. Even gelijk gezegt wierd: Een vrouwen hair trekt meer dan zeven paarden. Wy zeggen mede; De natuur, of 't moeders hert kan niet liegen.
Hy mag hem in zijn dood niet zien. Dit zegt men om een overgrooten haat en afkeer van ymand uit te drukken. Als menschen op 't sterven liggen, plegen zy te willen verzoenen met zulke, waar mede zy in onmin hadden geleeft. Maar zelf in 't doodbed ymand niet te mogen zien, geeft te kennen eene onverzoenlijke vyandschap. Doch laat zodaanige eens overwegen Eph. 4: 26, 27. Dus kan'er ook wel eene afkeer door verborgen tegenneiging zyn, van | |
| |
welke men geene reden kan geven. De Franschen noemen dat iets je ne sçay quoi. 't Is dan, om met dien Roomschen Dichter te spreken:
Ik min u niet, en weet geen reden van dien zin,
Andries. 'k Weet dit alleen, dat ik u niet bemin.
't Is roozen voor de verkens gestrooit. Men zegt, dat de verkens den reuk van roozen niet konnen verdragen. Immers zy houden meer van den stinkendsten drek, dan van de geurigste roos. Even zo zeiden de ouden: Gy wyrookt voor een kakhuis. Hier aan is niet ongelijk: Wat weet een koe van saffraan te eeten? Dit word toegepast op dienst die vergeefs gedaan, en qualijk besteed word aan onwaardige, of onkundigen, die daar toe geen vernuft noch lust hebben. Similes habent labra lactucas. Ezels lippen gaan te gast op distelen.
Ik heb zo veel dank, als of ik in de Kerk gekakt had. Dat men door dit te doen, geen grooten dank behaalt, kan men zien over 't spreekwoord: Dat komt van 't lange preêken, bladz. 60. Men past die toe.
Wat het kind niet mag, dat mag de voedster. Zo is 't geen de eene uitspouwt, naar de smaak van den anderen; en dus krijgt elk zyn meugje. Dit is ook het lot van deze spreekwoorden. Zyn die naar ymands mond niet, hy late ze voor andere.
Hy is daar van gehert, als of hy met een vaatdoek om de ooren was geslagen. Dat zegt men boertende van iets, dat ymand den buik weinig gevult heeft. Zo plagt in Duitsland de gewoonte te zyn, dat de baldaadige vastenavondzotten al wie hen tegenquam met een beaschten zak om de ooren sloegen. Het zelve drukt men ook dus uit: Hy is daar van verzadigt, als of hy voorby een bakkers deur had geloopen. Dat is goed voor die by den reuk, of wind, konnen leven. Doch is 't spreekwoord waar. Die wijn voert, die wijn drinkt, dan komt de smaak by den reuk. Water kan 't vat weêr vullen.
Dat helpt, als een boon in een brouwketel. Dus drukt men uit door eene belachelijke vergelijking, de geringheid van iets tot vervulling. Even zo zegt men: Alle baaten helpen zei de muis, en zy piste in de zee. Dus meede; Alle baaten helpen, zei de
| |
| |
Bagijn, en zy roeide met een naald. Dat louwt wat, zei de Reiger, en hy zat achter een bies. Beter wat, dan niet, zei de wolf; en hy hapte naar een mug. Dit zou echter geene algemeene toestemming vinden: Beter een luis in de pot, dan geheel geen vleesch. Doch dat brengt geen zooden aan den dyk. In 't tegendeel, Alle hagen schutten wind.
't Kalf is op een oor na gevilt. Dat is boertende gezegt, daar is weinig meer te verrichten. Hier aan is niet ongelijk: 't Zal een kort einde nemen, zei de Paap, en hy beet van een stuk metworst. Is 't maar, Kort en goed.
Alle gekken op een einde. Wat wil dat zeggen? Beduid gekken daar narren, zotten? Dan zoude dat einde veel last moeten dragen. Neen: gekken is boerten, jokken. Zo zegt men: Gy gekt'er meê; en begekken is den gek scheeren. Op een einde is, zy op een einde, of ten einde: 't is lang genoeg geboert, 't moet nu ernst zyn. Het tegendeel is, Met den gek besluiten. Dus zegt men ook: Daar meê op een hola, halte.
Ik heb nu lang genoeg in dezen rosmolen staan stipstappen. Dat wil zeggen, 't behoeft niet langer, ik ben dat moede, ik ben daar beu van.
Ik heb mijn taak afgedaan. Dat is, ik heb myn opgelegt werk voltooit. Taak is verbastert van tax, uit het Latijnsche taxatio, 't geen de Moniken in hun Latijn versmeed hebben tot taxa, en eigentlijk zegt een opgelegde schatting: maar dat word ook tot eene voorgeschreven werkbepaaling overgebragt. Ik pas dat mede toe op deze spreekwoorden. Op gedaan werk is't goed rusten.
Daar is 't hutje met het mutje. Dat is, alles, 't een met het ander, de sampte kraam, 't groot en klein, zo als 't volk te kerk komt. Maar wat wil dat uitdrukken? Is 't het hoedje met het mutsje? Ziet de Fakkel, bladz. 247. Is 't het hutje met het muitje? Of liever, is 't het hoedje met het mudje, de grooter maate met de kleinder, en dus het meerdere met het mindere? Die 't beter weet, kan 't zeggen. Hier mede komt overeen: Daar is 't mes, en de schede toe. | |
| |
Daar meê had je genacht. Dat is, daar meê was 't uit, dat was 't einde van lied. Als men weg gaat, zegt men 't gezelschap goeden nacht. Om die zelve reden is, Ik zeg u goeden dag, te zeggen, ik laat u varen. 't Is ook een spreekwoord: 't Brood is gegeten, en 't gezelschap gescheiden. Dit past op pannelekkers, en tafelvrienden om den broode, die heenen gaan wanneer het hammetje op is, gelijk de vliegen wanneer zy geen suiker meer vinden. Zy gaan dan weêr elders zoeken, waar men ook goed brood bakt.
't Is een uitspanning. Dat is, eene verademing onder moeyelyker bezigheden, tot verluchting en verlustiging van lichaam en geest. 't Kan schynen ontleent te zyn van paarden, die uit den wagen of ploeg gespannen zyn, en dus van 't arbeidzaam voorttrekken rusten. Maar liever, dit uitspannen wil zeggen uit de spanning doen, ontspannen. Een boog mag niet altoos even styf gespannen staan: want dan moet de pees bersten, of slap worden. Men moet zich niet zot studeeren. Laat deze spreekwoorden zulk eene uitspanning zyn.
Daar hebje 't al, zei 't wyf, en spoog het hart uit haar lyf. Dit zegt men jokkende, als men 't laatste te voorschyn brengt. Zo zegt men, daar hebt gy 't laatste gerecht, daar mede moet gy u vrolyk maken. 't Einde goed, al goed. Dat is ook het laatste gerecht van deze spreekwoorden; en met dit nabanket wensch ik den Lezer, gelyk de ouden zeiden: Geluk, en een goed jaar. Hier mede scheide ik
UIT.
|
|
Auteursrechtvrij