|
| |
| |
| |
XIII. Spreekwoorden van spaarzaamheid, gierigheid en verquisting, naarstigheid en verzuim, enz.
Kleine vogeltjes maken kleine nestjes. Zo leert de natuur die diertjes alleen voor het noodige te zorgen, en is met weinig te vreden. Dwaas is dan de begeerlykheid der menschen. Leest wat de wyste Koning zo opmerkelyk zegt, Prediker 5: 9, 10. Groot is 't Hof, veel moet'er of. Een musch is met haare pluimen zo wel gedekt, als een zwaan.
Hy zal het hooi over den balk niet werpen. Dit zegt men van ymand die zuinig is, en geen quistgeld. De zin van dit spreekwoord komt my wat duister voor. Myne gissing is deze: Hooi word wel in schuuren op de balken geworpen, als by de boeren in Gelderland, en elders, op dat het daar bewaart zy tot noodig gebruik. 't Geen men over zulk een balk werpt, valt weêr naar beneden, en kan dus verlooren gaan. Zo is 't ook een spreekwoord: Daar en gaat niet verlooren, dan dat bezyden valt.
Hy neemt te veel hooi op de vork. Dat wil zeggen, hy overlaad zich zelven, en onderwind zich iets boven zyne krachten. Die te veel hooi op zyn vork genomen heeft, kan dat niet opsteken, 't zy om dat het hem te zwaar is; of ook om dat het afvalt.
Hy doet zyn best, gelyk de kinderen die in 't bed k...... Dit zegt men boertende van zulke, die waanen, dat zy zich door 't beyveren van kleinigheden wonder wel uitslooven. Doch het draaft te hard door, als men zegt: 't Is een schelm, die meer doet dan hy kan. 't Zoude echter goed zyn, zo'er geen andere schelmen en waren. 't Was een spreekwoord by de ouden: Al is de Kerk groot, de Paap zingt niet meer, dan hy vermag.
Wiens de koe is, die vat ze by den steert. Te weten, om ze uit de sloot te trekken, als ze daar in gevallen is. Men zegt ook: Wiens de koe is, die vatze by 't hoofd; of by de hoornen. Zo zorgt elk voor het zyne. | |
| |
De vreemde koe lekt het vreemde kalf niet. Een koe lekt alleen haar eigen kalf, dat zy geworpen heeft, om dat te reinigen, of liefde te bewyzen. 't Wil dan zeggen, een vreemde zal zich niet het onze, maar alleen het zyne aantrekken.
De beste bode is de man zelf. Dat is, elk is best zyn eigen knecht, elk kan best zyn eigen zaaken verrichten. Zelf is de man. Zo zegt men ook: Daar ymand zelf komt, word hem het hoofd gewasschen. 't Schynt dat gespeeld word op die geschoren zal worden: 't geen men niemand in zyn afwezen kan doen. Zo was 't noch een spreekwoord: Ik mag lyden, zei de meid, dat men my kust daar ik by ben; anders zou ik het qualyk genomen hebben. Geen beet smaakt ymand beter, dan die hy zelf eet. Maar die verre is van zyn goed, is na by zyn schade.
't Oog des meesters maakt het paard vet. Naamelyk door wel toe te zien, dat het naar behooren gevoeder en gehavent werde; dat anders van de knechten dikwyls verwaarloost word. Dit past men toe op andere dingen.
Hy houd de pan by den steel. Dat is, hy grypt ze aan, daar hy ze behoort te vatten, om die in zyne macht te hebben, en zyne vingeren niet te branden, of de pannekoek in de asch niet te gooyen. Dit zegt men van ymand, die zyne zaaken wel ter hand neemt, en bezorgt. 't Is waar, zy houden de pan ook wel by den steel, die op Vastelavond pannetje vet spelen: maar dat is een andere greep; en dikwyls konnen zy die niet lang houden. Zo zegt men ook: Hy houd de ploeg by den steert. Hy heeft het hecht in de hand.
Men heeft niet meer goeds, dan men verspaart. 't Geen niet gespaart, maar opgeteert is, is men quyt. Daar niet meer overig is, valt niet te sparen. De kraayen geven dan aan de spilpenningen een nuttige les, door te roepen: spaar! spaar! 't geschreeuw der raaven, cras, cras, morgen, morgen, komt als heden alles op is, morgen te laat. En daarom zeiden de ouden zeer wel: Kalfje, spaar uw hooi, de winter is lang. Gedenk aan den ouden man, dat is, den tyd wanneer gy een oud man zult zyn. | |
| |
Mout spaart meel. Dat wil zeggen, dronkaards eeten weinig. Doch die door 't zuipen van moutgebrouw het meel wilde spaaren, hebben zelden volle meelzakken tegen den hongersnood opgelegt. Zy leggen, zeggen ze, hun geld aan in natte waaren, tegen brand. Doch zo maakt een volle kelder een ledigen zolder. Dus geraakt mout en meel weg, en men komt van Vastelavond in de vasten. Dan is 't: 't is wel te zeggen, Bakt wit: daar behoort meel toe. Niet voordeeliger is dat spaaren, waar van 't spreekwoord zegt: Spin ik niet, zo houde ik mijn vlas.
Gereed geld lyd geen kommer. Die dat heeft, zal geen gebrek lyden; of 't moest een overgegeven vrek zyn. Gereed geld, zegt men ook, dingt nauw. By den ontfang is geen verlies. Maar denkt, Neering, en heeren gunst, is geen erf.
Die 't in 't vuur verloren heeft, moet het in de assche zoeken. Dat is, men moet iets zoeken, daar het te vinden is. Men zoeke dan geen spek in 't hondennest: want eerder zoude men een naald in een voeder hooi vinden. Koeyen worden niet geschud van kerssenboomen, en de katten leggen geen endeneyeren.
Men moet zyn oude schoenen niet weg werpen, eer men nieuwe heeft. Dat eischt de voorzichtigheyd: want anders zoude men baarvoets, naar de mode der ganzen, of op de zokken, moeten loopen. Zulke hebben echter dit gemak, dat zy niet weten, waar hen de schoe wringt. Dit word niet onaardig op andere dingen toegepast. Zekerlyk beter zyn oude schoenen, dan geene. Men kan zich met oude sleetjes, of een paar sloffen behelpen, als men niets beter heeft, gelyk die met kakhielen, of uitgesneden schoenen om 't voeteuvel loopen. Zomtyds worden de oude schoenen weder wat opgeflikt. Dan zyn die oudmaaknieuw. Ook dit is een nuttig ambacht, beneven het weven. De schoelappers hadden dan gegronde reden, om een proces van injurie te doen aan dien Paap te Antwerpen, die om in zyn sermoen de boosheyd der menschen van onzen tyd op 't krachtigst en levendigst uit te drukken, zeide, Beminde Katholyken, zy zijn erger dan duivels, ja dan schoelappers. Dit verhaalde my een oorgetuige.
Men zal hem schoenen naar zyn voeten passen. Dat is, men zal met hem handelen, zo als met zyn gelegentheid o- | |
| |
vereenkomt. Goliaths schoenen passen niet aan David, noch die van den boer van Lekkerkerk aan mynen voet. Men late die voor Flodder Slofschoe, om daar in te woonen. Maar daar zyn'er, van welke gezegt word: Zy schoeyen op eenen leest. Die zyn vogels van eener veêren; en de beste van die in hunne schoenen steken. 't Is echter bezwaarlyk, 't elk van pas te maken. Dus was 't een spreekwoord by de ouden: 't Waait te hard, of te stil, daar is niemand die my wil. Byzonder klagen die nieuwe nauwe schoenen en exteroogen hebben, wel deerlyk, dat zy in schoemakers bedwang zyn. Met het eerste komt overeen: Men moet elk doeken naar zyn aangezigt. Doch zo moet men een koe geen goude huif opzetten.
Zyn oude schoenen weten 't wel. Dat zegt men van ymand, die zich onwetende veinst van 't geene hem al lange bekent is geweest. De zin is, hy heeft dit al geweten, wanneer hy noch in zyn oude schoenen stak.
Hy heeft zyn kinderschoenen uitgedaan. Dat is, hy koot niet meer, de man is geen kind meer, hy is de plak en roede ontwassen. Doch te vroeg wil ymand op een mans kakhuis gaan, die noch door den bril valt. Men moet niet uit het nest willen vliegen, eer men slagpennen in de vlerken heeft.
Elk weet waar hem de schoe wringt. Dit is aardig gezegt, elk kent en gevoelt zyn eigen leed, dat andere menigmaal niet merken: want niemand hinkt aan een anders zeer. Men snyd ook in een anders oor, als in een vilthoed. Daarom, uit een anders leêr is 't goed breede riemen te snyden. Een anders ham, en eigen mes.
Men ziet aan 't been, waar de kous een gat heeft. Zo kan men dikwyls iets niet verbergen; maar de gek kykt uit de mouw: gelyk doe de ezel zyne ooren uit de leeuwshuid stak, volgens die geestige fabel van AEsopus. Anders zegt men ook: 't Is wel aan de kous te zien, waar het been gebroken is.
Niet al té, houd maat. De deugd en goedheyd van een zaak bestaat in de middelmaat. Al té, overschryd die, door al te veel, of al te weinig, dat beide nadeelig is. Door al te groote wysheid word men een nar. Dus zyn zommige in 't drinken van Té, al té. | |
| |
Is een weinigje goed, veel is niet quaad. Dit zegt men in boerte; maar die stokregel gaat niet altoos vast, en heeft zeer veele uitzonderingen. Est modus in rebus. Al te veel, is ongezond. Al te veel, is onzoet. Al te veel, scheurt den zak.
't Zy Geus, Menist, of Papist, elk schraapt in zyn kist. 't Is zeker, dat de Mammon, of Geldgod, onder alle gezindheden zyne aanbidders of dienaars vind. Zulke zouden ook wel om 't goude kalf danssen. Maar 't schraapen helpt niet, als de pot leeg is. Zy zullen ook in hunne doodkist niets mede nemen. Psalm 49: 12.
Zy speelen primum mihi. De liefde begint van zich zelven, Dat drukten de ouden dus uit: 't Dyn hier, 't zyn daar, 't myn is best. En, myn gebuur vaare wel: maar liever ik zelf. 't Spel is, zich voor dich. In zulke spreekwoorden heeft de schraapzuchtige wereld zin.
Geeft men hem den vinger, hy grypt naar de geheele hand. Dit zegt men van stoute, onbeschaamde, en onvernoegbaare menschen, die ymands goedheid en mildheid misbruiken, en inpalmen zo veel zy konnen. Dus zeiden de ouden: Komt de Duivel in de Kerk, hy wil op den outaar zitten.
Van de boot raakt men in 't schip. Dit wil zeggen, het klein is een middel en trap, om tot het groot te komen. Men moet met een kleintje beginnen.
Wie een penning niet acht, word van een stuiver geen heer. Dat zegt men ook: Wie 't klein niet begeert, is 't groot niet weerd. Hier geld: Veel kleintjes maaken een grootje, veel hairtjes een borstel, veel rysjes een bezem, en veel veêrtjes een bed. Veel slagen maken den stokvisch murw.
't Komt op een turf niet aan, als men in 't veen is. Dat wil zeggen, in overvloed is men niet kaarig op een weinigje. De winnende hand is de milde hand; mits dat die niet sta aan 't lichaam van een vrek, gelyk gierige Gerrit, die zyn schoorsteen toeleide, op dat hem geen rook ontvloog. | |
| |
Hy zou op een luis dood blyven. Dit beschryft boertig een karigen potter, die niet het minste zou laten glyden: gelyk die Euclio van Plautus, die de pyp van zynen blaasbalg toebond, op dat hy geenen wind daar uit quyt geraakte. Ik heb'er een gekent van vry goede middelen naar zynen staat, die wanneer hy een gebakken steen, een droogen koedrek, een paardenvyg, of iets diergelyks op den weg vond, dat zorgvuldig opraapte, en in een tas onder zynen rok (die daar toe gemaakt was) stak, om daar mede zyne mestvaalt te vermeerderen, of tot eenig ander dusdaanig gebruik. Zo helpen alle baaten! Zulke zullen geen vyf vierendeel voor een el geven, maar klieven een zwavelstok in vieren.
Hy is zo mild, dat hy snottebellen te grabbel werpt. Dit eene aardige beschryving van eenen vrekken Schrapianus. Van zulk een is waarachtig: 't geen hy geeft, heb ik liever op een schop, dan in myn hand. Zo is een drek op een spaantje. Beter gelykt die naar den milden Sint Marten, van wien men zegt: Hy is zo mild, dat hy zyn billen zoude weg geven, zo ze niet vast waren aan zyn lyf. Evenwel, Veel te beloven, en niet te geven, doet de gekken in vreugde leven. Zo zegt zulk een, Hou daar, en geeft niet. Dan geeft de mond, en de handen houden.
Gaf zy my wat? of k.... zy in myn hand. Dit, zegt men, vraagde een blinde bedelaar, wanneer een wyf hem een hand vol warme bry gaf; waar over hy in twyffel stond, wat hy kreeg, en of hy 't wilde ontfangen, of niet. Men past dit boertig toe op zulk een gifte, van welke men nauwelyks weet, of men die om haare geringheid wel een dankhebt waardig wil achten. Dus is ook een spreekwoord: Hy geeft een groot stuk van een kleine krente.
Hy is van Kleef. Dit kan gezegt worden van een gierigaard, en van een dief, welke beide als pek aan de vingeren hebben, zo dat'er het geld, of iets diergelyks, aan vast blyft hangen. Het zinspeelt op den naam der Stad Kleef, gelyk dat geschied in meer andere spreekwoorden. Dus is Duren een schoone Stad.
De hond zit op zyn tas. Dit zegt men van een zeer deunen vrek, uit wiens beurs niet lichtelyk geld komt, als of'er gedurig een wachthond op zat. Van zulk eenen zegt men ook: Hy is hondsch gierig. | |
| |
Hy heeft geen kind, noch kraai. Dit zegt men, om de redenlooze schraapzucht van een kaligen spaarigen kinderloozen gierigaard uit te drukken, als die daar toe nog door inwendige, noch door uitwendige reden word aangeport. Ouders hebben uit de natuur in zich een drift, om voor de kinderen, als hunne erfgenaamen, te spaaren, (2 Korinth. 12: 14.) en 't schreeuwgeluid der kraayen is, spaar, spaar. Die dan geen kind of kraai heeft, ontbeert zulk eene aanspooringe. Van zodaanige zeiden de ouden: Spaar, spaar, voor uw Zwager, of voor uw Snaar. Ander is 't spreekwoord: De kat muist best, als zy jongen heeft.
Men krauwt hem aan de zyde, daar de beurs hangt. Dat wil zeggen, pluimstrykers en vleyers streelen hem, om wat uit zyn beurs te krygen. De gelykenis is van beesten, die na 't krauwen luisteren. Maar aan dat oor hoort de vrek zelden, en men klopt op zyn tas aan een doof mans deur. Verkens doen niemand nut, voor dat zy dood zyn. 't Is ook een spreekwoord: Uw goed kan groeyen door oude Moeyen: maar oude Oomen, dat zyn maar droomen. De reden is, om dat de laatste wel eene bui krygen om te huwelyken: waar door de gewaande erfgenaamen, om hunne misrekening, wel een langen neus krygen.
't Is een goede gans, die altyd dropt. Zekerlyk dat moet een vette vogel zyn. De pannelekkers houden veel van de tafel van zulke, als is het niet juist op Sint Martens dag.
Quaad vleesch gaf nooit goede zoode. Zo is de vrucht naar den boom, de uitwerking naar de oorzaak. Elk zie dan toe, dat hy aan 't vleesch niet bedrogen worde. Een oude hin, zegt men, geeft vette zoode. Maar wat jongs verheugt het hart.
Daar geen brood is, is 't quaad hoven. Hoven is hoveeren, hof houden, teeren als Graaven kinderen.
Een bedelaars tas is nimmermeer vol. De hebzieke truggelzucht zegt nooit, 't is genoeg. Hier na gelykt de tas van eenen gierigaard, die in 't midden van zynen rykdom arm is. Ziet Spreuken 30: 15, en Prediker. 5: 9. Gierigheid is niet verzaad, voor dat zy den mond vol aarde heeft. Op zulk een schraapzot past dan niet: Een kinds hand is haast gevult. | |
| |
't Is wel gezegt, God help u: maar de bedelaars hooren het niet geern. Dus scheept men bedelaars goed koop af, wanneer zy liever menschen hulp zouden hebben. Of men zegt: gaat voorby. Dus is 't een spreekwoord: Gaat voor een ander deur: daar geeft men twee brooden. Zo is licht mild te zyn uit een anders beurs, en een goed vuur te stooken van een anders turf. 't Is goed danssen op een anders vloer. 't Is goed nooden, daar vry gelag is. Doch zulke woorden vullen geen bedelaars zak.
Als men 't God opgeeft, is 't wel half verloren. Dit spreekwoord heeft zyn waarheid in zulke, die slechts op God zien, wanneer zy wanhoopen van zelf meer te konnen verrichten; maar niet zo lang zy zelf raad en magt meenen te hebben. Zo willen zy God gebruiken als een troup de reserve. By voorbeeld, een wraakgierige geeft Gode het straffen van 't gewaande ongelyk op, wanneer hy zelf zynen wreveligen euvelmoed niet kan koelen. Doch als iets recht God opgegeven word, is 't geheel gewonnen. Psalm 10: 14.
Dat met bede gekregen word, is duur gekogt. Dit was een spreekwoord der ouden. De waarheid hier van ondervinden dikwyls zy, die iets te verzoeken hebben. Indien zy dat door geen klinkende beweegredenen, of voorspraaken van klem, weten aan te dringen, krygen zy al dikwyls Nihil op 't request; en niet zelden moeten zy lange loopen en aanhouden; ja wel met een beschaamt aangezigt, zo zy al niet bruskelyk afgeslagen worden, harde antwoorden verkroppen. Vergelykt Spreuken 18: 23. Anders handelt God. Luk. 18: 1-7. De ouden zeiden niet qualyk: God bejegende'er menig, die hem groeten konden. Waare bidders ontfangen. 't Is ook een spreekwoord: Wilt gy weten een dukaat waardig is, zoek'er een te leenen.
Om go gaan. Dat is, met den bedelzak, of bedelkorf loopen. Om go is verkort van om Gode. Bedelaars begeeren wat om Gods wil. Hier van is schooyen, en gokorf een bedelkorf. Ziet de Fakkel bladz. 330. 't Valt ook slecht uit met zulke, waar op past: Zoekers van konsten, zyn vinders van den bedelzak. Dit leert de ervarentheid aan de Alchimisten. Dus zyn'er broodelooze konsten. Zo zegt men mede, de konst gaat om brood. | |
| |
't Is den eenen bedelaar leed, dat de andere voor de deur staat. Dit drukt geestig uit den aard der nydigheid tusschen twee die van den zelven styl, of medevryers zyn; wanneer de eene vreest dat de ander hem zal benadeelen, of met den buit doorgaan. De Latynen zeggen: Figulus figulo invidet. Ons spreekwoord is ook: 't Is den eenen hond leed, dat d'ander in de keuken gaat.
Hy kan niet lyden, dat de zon in 't water schynt. Dit zegt men van eenen nydigen, die met scheele oogen aanziet, dat aan ymand anders eenige gunst word bewezen. Als of de zon voor hem alleen moest schynen.
Hy gunt hem 't licht in de oogen niet. Dit drukt uit een grooten nyd en afgunst, 't zy dat het ziet op 't licht der zon, dat de goedertieren Schepper aan alle verleent, Matth. 5: 45; of op het ooglicht, zo dat men ymand het gezicht benyd. Bekent is de Fabel van den nydigen, wien van Jupiter wierd aangeboden te eischen wat hy wilde; met belofte dat hy dat soude verkrygen; maar een ander het dubbel deel daar van. Hier op begeerde de nydigaard, dat hem een oog mogt uitgestoken worden, op dat de andere beide zyn oogen quyt wierd. Dit vertoond levendig den aard der nydigheid. Hier van is noch deze verbeelding: Hy slacht den hond die op 't hooi lag: Zelf mogt hy dat niet, en uit afgunst wilde hy niet lyden, dat de os het at.
Hy mag hem niet zien noch luchten. Dit is eene beschryving van den uitersten haat en afkeer, dien men van ymand kan hebben. Luchten is rieken. Zo hebben de honden lucht, als zy 't wild rieken. Dus zyn'er die den reuk van appelen, kaas, katten, enz. niet konnen verdragen.
Konde hy hem met een lepel waters verdrinken, hy zou'er geen emer vol toe halen. Dit wil te kennen geven eene zeer groote ongenegentheid tot ymand, dien men graag met de minste moeite zoude van kant helpen, zo 't geschieden konde.
't Is beter benyd, dan beklaagt. Het eerste onderstelt, dat het ymand wel gaat, en het andere, dat hy in onheil is. Doch ongegunt brood word meest gegeten. De ouden zei- | |
| |
den: Die my benyden, en niet en geven, moeten my lyden, en laten leven. zy zeiden ook niet onaardig: Laat de kievit stippen, ik heb de eyeren in den hoed.
Dat schaad hem niet. Dit zegt men, wanneer ymand door zyn eigen schuld zich eenige smert, verlies, of diergelyk nadeel, op den hals gehaalt heeft, 't geen men hem wel gunt, en waar over men geen mededogen heeft, noch hem beklaagt. Maar immers schaad dat zulk eenen dikwyls wel degelyk. Hoe is dan dat spreekwoord waarheid? 't Zal zyn, ik reken dat niet als ware het hem schade, ik ben daar van ongevoelig, en zonder ontferming met hem. Zo moet hy vaaren. Zo moet het hem bekomen. Het zelve heeft plaats in het woord schadeloos, dat eigentlyk beduid zonder schade; maar ook wel zegt beschadigt. Zo word wel een schip schadeloos door schieten, of onweêr, enz. Even dus zegt men wel schieloos, voor schielyk.
Ik geef daar niet om. Dat wil zeggen, ik acht dat niet, ik laat my daar aan niet gelegen zyn, om dat te willen afkoopen. Anders drukt het ook uit, ik heb daar voor geen genegentheid. Zo zegt men, ik geef niet om die spyze, voor zy is van mynen smaak niet. 't Is dan ontleent van dingen, die men geenen prys waardig acht. Maar men zegt insgelyks, Ik geef 'er niet dat om; Ik geef niet dat om u. Ik heb niet dat voor u. Daar onder pleegt men dan met de vingeren een knip te slaan. Zo is niet dat te zeggen, niet een knip.
Hy laat Gods water over Gods land gaan. Dit zegt men van ymand, die zich niets aantrekt, noch zich bemoeit om ergens de hand aan te slaan, maar die alles laat loopen gelyk het wil. 't Spreekwoord is genomen van vloeden, die men door geen dyken of dammen zoekt te keeren. Hier aan is niet ongelyk: God schept den dag, en hy gaat'er door. 't Is hartje zonder zorg. 't Verschilt hem niet wat de boter geld. Hy heeft'er geen erg in. Hy laat de gekken om de wereld vechten.
Hy steekt de spade op den dyk. Dat wil zeggen, hy geeft het op, hy trekt'er de hand af, hy geeft den moed verloren, en scheid'er uit. 't Is ontleent van dykers, die den arbeid staken, om dat de stroom en vloed doch niet te keeren is. | |
| |
Hy geeft den boomgaard op. Dat is, hy geeft de zaak verloren. Ik gis dat dit genomen is van een boomgaard, dien men van de rispen niet meer weet te zuiveren, om dat zy te zeer vermenigvuldigt zyn; of wiens kerssen, en diergelyke fruiten, ymand niet langer tegen de roofvogels kan bewaren, en'er daar om eindeloos de hand van aftrekt.
Hy valt'er met de borst op. Dit zegt zich geheel daar toe te begeven, met inspanning van alle krachten. Zoude dat niet ontleent zyn van ymand, die op iets voor over valt? Of zoude het betekenen, zich met zyn gantsche herte daar toe stellen?
Hy slaapt daar niet op. Dat is, hy grypt de gelegentheid van stonden aan by 't hair, zonder te vertoeven tot morgen, zo dat'er geen nachtslaap tusschen beiden komt. Doch in veele gevallen is 't wysheid, dat men zich ergens op beslaape.
Die den naam heeft van vroeg op te staan, mag wel lang slaapen. Dit drukt geestig uit, wat het gerucht tot ymands voordeel en achting vermag. Evenwel, die 's middags opstaat, slaapt den geheelen dag niet. In 't tegendeel, Qualyk berucht, is half gehangen. Die een verken heet, moet in 't kot. Wee den Wolf, die in een quaad gerucht komt.
Hy is vroeg in de weer. Dat is, hy is vroeg in de wapenen. Weer was in de oude taal, gelyk noch by de Hoogduitschen, wapen, waar mede men zich weert in den stryd. Ongewapende zyn weerloos.
Hy is'er by, eer de Droes zyn schoenen aan heeft. Dit is met eene onbeschofte en belachelyke uitdrukking, hy is'er zeer vroeg by de hand, of aan 't werk. Zo zegt men boertig van iets spoedigs, Eer 't paard zyn oor lekt. Eer een hoen een koorn oppikt.
De morgenstond heeft goud in den mond. Dit drukt uit, dat wel bestede morgenuuren groot voordeel toebrengen. Dus zeggen de Latynen: Aurora Musis amica, de dageraad is een | |
| |
vriendin van de geleerdheid. 't Is een oud spreekwoord: Die verslaapt zyn ochtendwerk, bedorven is zyn dagwerk. Wel begonnen is half gedaan. In 't tegendeel, door 't qualyk in den oven schieten, word het deeg scheef.
Die eerst komt, die eerst maalt. Die eerst zynen korenzak ter molen brengt, pleegt eerst aan de beurt te liggen om meel te krygen. Dit word by gelykenis op andere dingen toegepast. Zo zegt men mede, Die eerst in de boot komt, heeft keur van riemen.
De voorbaat is den armen goed. De oorsprong en zin van dit spreekwoord schynt my wat duister. Zoude het willen zeggen, dat in de voorbaat, of voorwinst te zyn, den armen goed is, dewyl ze daar door ryk konnen worden? Of wil het te kennen geven, dat voorraad te hebben goed is voor zulke, die anders hun korentje zouden moeten groen eeten, en nauwelyks van 't eene brood aan 't andere weten te geraken. Zo heeft men wat buiten buiks. De baart, zegt men, wakkert de man.
Met drie haasten. Dit zegt men van iets, dat met zeer grooten haast geschied. Dit is overgenomen van de opschriften der brieven; op welke, wanneer zy haastig moeten bestelt worden, staat cito, cito, cito.
Al te ras brak den hals. Naamelijk door te haastig van de trappen beneden te komen, in 't van boven neder vallen. Festina lentè, spoed langzaam. Haastige spoed is zelden goed. De naayer die geen knoop in den draad legt, verliest een steek.
Men kan geen paard al loopende beslaan. Dat wil zeggen, om een werk wel te doen, word de behoorlyke tyd daar toe vereischt. Niets met'er haast, dan vlooyen vangen. Die jagtig is, moet op geen ezel ryden.
Al met der tyd. Al wat in der tyd geschied, moet zijnen behoorlijken tyd hebben. De tyd baart roozen. Met tyd en stroo meuken de mispelen. Met der tyd byt de muis een kabel in stukken. Met der tyd word de boer zyn geld quyt. Met der tyd komt de hen op de eyeren. Met der tyd wordt het kind een man. Met der tyd komt Harmen in 't wambus. Keulen en Aken zyn op
| |
| |
geen eenen dag gebouwt. Voetje voor voetje kan men met'er tyd verre gaan.
Kom ik van dage niet, zo kom ik morgen. Dit zegt men van loome traagaards en sleeplendens, met welke het altyd noch vroeg genoeg is, en die als de ezels niet uit hunnen tred gaan. Zy galopperen, en spoeden voort, als een luis op een beteerde huik. Zo komen zy achter aan, als het scheepje met de schollen. De ouden zeiden: Hy komt als Kop met zyn schollen. Dit zal uit een oude, en nu onbekende, geschiedenis gesproten zyn. 't Pleegt ook de taal van zulke te zyn: Morgen komt'er noch een dag. Daar komen meer dagen in de week. Daar hangen meer dagen in de lucht. Die laat komt, komt'er ook. 't Is waarheid. Van pas koomen, is 't al.
Hy staat en tandtrekt. Dat zegt men van ymand, die van een zaak geen komaf maakt. 't Is een gelykenis van ymand, die zich eenen lossen tand zal uittrekken, en daar mede draalt en futzelt, zonder die recht aan te tasten.
Tyds genoeg quam te laat. Dit wil zeggen, die altoos meenen, dat het noch tyds genoeg is, laten den rechten tyd voorby gaan. Dikwyls vinden zich verrast, en achter uit gezeilt, die 't op 't laatste oogenblik laten aankomen. Na by quam'er niet.
Had ik quam te laat. 't Is te laat en vergeefs, wanneer men dit nabeklag doet wegens 't nagelatene: Had ik dit, of dat gedaan. De oude zeiden om dat te bespotten: Had gy voor uw vaêrken gekomen, gy had misschien uw moêrken gekregen. Zy zeiden ook: Haddekens kinderen bedyen niet, of waren nooit ryk. Als had ik komt, is heb ik weg. Beter is een heb ik, dan tien had ik. Maar van naween heeft het vroêwyf geen geld. Van zulk een zegt men: Hy slage Gysje aan de Hoornbrugge, die troefde wel acht dagen na. Zy zyn niet veel gelukkiger: die te voorbaarig, en te vroeg op zyn. Hier van was 't spreekwoord der ouden: Hy is op Sint Galperts nacht geboren, drie dagen voor 't geluk.
Had ik dat geweten. Zo zegt men, als iets onverwachts gebeurt, 't geen wy anders vermoed hadden. 't Wil zeggen, ik zoude anders gehandelt hebben. Maar dat is ook, Had ik! Die alles van te vooren wist, was vroeg ryk. | |
| |
Hy meende te vysten, en hy bekakte sich. Hoewel dit spreekwoord van den besten geur niet is, hebben veele dat in den mond, om uit te drukken, dat ymand in zyne meining gefeilt heeft. 't Is genomen van zulke, die wat dunlyvig zyn.
Men zal hem wat anders leeren. Dat wil zeggen, men sal hem andere mores, of zeden, leeren; zo dat hy zich in 't toekomende op een andere wyze gedrage. Hier toe dient straffen, waar op dit spreekwoord doelt. In dien zin zegt men ook wel alleen: Ik zal u leeren dat te doen, voor ontleeren, of anders leeren.
Hy heeft leergeld gegeven. Dit zegt men van ymand, die uit onbedrevenheid schade by iets heeft geleden. Zo moet men leeren, met schade, of met schande. Zekerlyk, Neering zonder verstand, is verlies voor de hand. Iets is elk wel even na, maar niet even nut.
't Is quaad water, zei de Reiger, en hy kon niet zwemmen. Dit past men toe op zulke, die hunne onbequaamheid niet willen erkennen, maar belachelyk de schuld aan iets anders wyten. Diergelyke spreekwoorden naar 't voorbeeld der Fabelen van AEsopus, zyn'er meer, en niet onaardig verzonnen. By voorbeeld; 't Is niet om mynen 't wil, zei de wolf, maar om myn schamele moêr. Als de vos de passie preekt, boeren wacht uw ganzen. Achter in 't veen, zei de vos, zyn de beste weiden, niet voor my, maar voor de goede ganzen. Haanbroêr sprak tot zyn hennen: Elk moet zich zelven kennen. Met het eerste komt overeen: Een slechte maayer heeft nooit een goede zeissen. Doch een quaade zeissen moet goede klavers hebben.
Ik zal u helpen, zei de Smid, en hy had geen yzer noch kolen. Dit drukt geestig uit, wat staat men op de beloften en toezeggingen van zommige mag maken.
Ongewoonte maakt blaaren. Die ongewoon zyn te werken, krygen straks blaaren in hunne weeke handen; daar zulke die door arbeyd vereelt zyn; niet van weten. | |
| |
Nieuwe ruiters ryden lichtelyk een blikaars. Maar gewoonte maakt eelt.
Smids kinderen zyn wel vonken gewoon. Zy zien die dagelyks van 't aanbeeld stuiven. Dit past men toe op ymand, die voor geen klein geruchtje vervaart is, en weet wat op den teerling loopt. Zo zeide men ook: Een oude wolf is wel gerucht gewoont.
Hy weet'er op te loopen, als een boer op zyn klompen. Dat is, hy kent de loopjes, en weet'er zich van te bedienen. 't Zal ontleent zyn van de buithalzen, die op de gaarde loopen, (de zwarte garde, was de naam van een beruchte bende moeskoppers) en de binnenpadjes en sluipweegjes kennen. Zo spreekt men van gauwdiefs loopjes. De gelykenis van klompen is'er om te lachen bygevoegt: gelyk in, Hy staat op zyn respect als een scheel verken.
Dat legt hem geen windeyeren. Dit zegt men van iets, dat ymand veel gewin toebrengt. Windeyeren hebben een ydelen dop. Hier mede komt overeen: 't Is een goed kluifbeentje, of mergbeentje.
't Roomtje is'er af. Dit zegt men, als het best, of meeste voordeel, weg is, gelyk wanneer de room van de melk geschept is. Zo zegt men ook: 't Vet is van de pot, en daar zit geen vet meer op. Op die wijze zegt men mede: 't Nieuwtje is'er af, als de eerste lust en drift over is. Dan zegt men: 't Is al oud vuil.
't Is de pyne niet weerd. Pyne was in de oude taal niet alleen smerte, maar ook arbeid, moeite. Zo zegt men, 't is de moeite niet waardig. Of anders, de pijne wil zeggen, te pijnen, dat men zich daarom pijnige. Ziet de Fakkel, bladz. 290. Zo zegt men ook: 't Spel is de kaars niet waard.
't Is zo breed, als 't lang is. Dat wil zeggen, hoe men 't neemt, komt op een uit, 't is even veel. 't Is voor achter als lang, zei de Waal. De gelykenis is ontleent van dingen die evenredig vierkant zyn. Hier mede heeft eenige overeenkomst: 't Is even veel op wat bril hy zit, die niet kakken kan.
't Is hooi gedorssen. Dit zegt men van vergeefschen arbeid: gelyk, 't Is den Moriaan ge-
| |
| |
wasschen. 't Is den aap gevlooit. 't Is op een rots geploegt. Hier aan is niet ongelyk: 't Is vergeefs gefluit, als 't paard niet pissen wil. En, Wat baat kaars of bril, als de uil niet zien en wil?
't Is daar nacht meê. Dat is, 't is raadeloos en reddeloos, 't is hopeloos en uit daar mede. De nacht is naar en donker, en dan kan men niet werken. Dit is een zinnebeeld van ongeluk en ramp; gelijk het licht van 't tegendeel.
't Zijn heeren van zes weeken. Zo noemt men de Oostindievaarders, om dat zy gewoon zyn binnen dien tyd baldaadig en overdaadig te verquisten, alles wat zy in jaaren door de vaart met moeite en gevaaren overgewonnen hadden: waar na zy weder kaal en berooit het breede pad op te zwerven, om peper te halen.
Heeft de Droes het paard, hy neme ook den toom daar toe. Dit wil zeggen, is het meerdere weg, ik laat ook het mindere varen. (Vergelijkt hier voor bladz. 153 het spreekwoord: 't Is een hoer als een paard.) Doch dit is een onbeschofte en redenlooze taal. Die zyn pap gestort heeft, kan ze niet al op raapen, en Beter is een half ei, dan een ledige dop. Beter wat, dan niet. Men moet de kolf niet na den bal werpen. Op een plank van 't wrak drijft men wel te lande.
Ik heb daar geen belang by. Dit komt overeen met, daar aan is my niet gelegen, dat raakt, of roert my niet, dat gaat my niet aan. Belang is verkort van belanding. Belanding is aangrenzing. Dus zegt men, die akker is beland, oost zo, west zo, enz. 't Geen dan verre van ymand af is, is buiten zijne belangen. Op die wijze segt men: Dat raakt myn koude kleeren niet.
Om een haverstroo. Dat is, om een geringe en niets waardige saak, hoedaanig een haverstroo is. In dien zin vind men stroo in meer spreekwoorden, b. v. Hy kan niet een stroo in stukken byten. Hy zou over een stroo vallen. Ymand niet een stroo in den weg leggen. Dus moet men een steen uit den weg leggen, op dat'er niemand over en valle.
|
|
Auteursrechtvrij