|
| |
| |
| |
XII. Spreekwoorden van de scheepvaart, en landreizen, enz.
Hy veert vroeg, en vaart laat. Dat is, hy maakt vroeg toestel, en is laat vaardig. Dat de schippers wel gewoon zyn vroeg te zeggen, of uit te laten roepen, wanneer zy varen zullen, en eerst laat afsteken, ondervinden de reizers. Op 't laatst geld: t'Scheep, die meê wil;en zit op, wil je meê ryden.
Ga uit myn schuit, gy bederft myn vracht. Dit spreekwoord word toegepast op ymand, van wiens gezelschap men zich geerne ontslaan zoude: gelyk wanneer een schipper, onder andere reizigers, b. v. een luisbos t'scheep heeft. Zo bederft een rotte appel de geheele mande,en een schurft schaap besmet de gantsche kooi. Doch die den Droes t'scheep heeft, moet'er meê overvaren. Hy zie toe, dat hy hem werk geve, en nooit het roer toevertrouwe. Anders zegt het spreekwoord: Ontzeg geen vracht, eer de schuit vol is.
Die eerst in de boot is, heeft keur van riemen. De voorbaat heeft voorrecht. Dat komt over een met, die eerst komt, die eerst maalt.
Hy heeft het ys gebroken. Dit zegt men van ymand, die eerst den weg baant, door de beletselen weg te ruimen. 't Is ontleent van die een vaarweg door 't ys openen. Men kan geen ys met handen breken,maar wel byten.
Wy zyn in een schip. Dit zegt men van die in een gevoelen zyn, en het zelve doelwit beoogen: gelyk die in een vaartuig naar eene plaats stevenen. Maar de ouden wisten ook van een Narrenschip te spreken, dat voor ballast mallast voerde. Is dat gesleten, zo dient'er zonder tydverzuim een nieuw op stapel gezet te worden, van vry meer dan hondert en zestig voeten lang.
Zy vaaren in eene beurs. Dit zegt men zulke, die zamen doen tot gemeen voordeel. 't Is | |
| |
genomen van de schippers. Dit word onbeschaafder dus uitgedrukt: Zy kakken in eenen pot.
Hy heeft de fok opgezet. Dat wil zeggen, hy heeft een bril op den neus. Dit is ontleent van de fokken, welke de schippers byzetten tot hulp van 't groot zeil. Zo word een bril op den neus gezet tot hulp der oogen.
Hy moet de fok uit houden. Dit zegt men van die het tegen ymand moet uitharden. 't Is genomen van een schippers knecht, die in 't wenden van 't schip de fok tegen den wind met kracht moet vast houden.
't Is met hem voor den wind. Dat wil zeggen, de wind van voorspoed begunstigt hem. Zo zegt men ook, 't Waait in zyn zeil. Het zelve is, Dat is water op zynen molen. Dus drukt men uit, dat dient hem tot zyn voordeel, dat baat hem, gelyk water, dat het molenrad omdryft.
Hy zeilt ruim schoots. Dat is, hy hoeft het niet nauw te nemen, maar mag het zeil of den schoot vieren. Het tegendeel is, scherp by den wind te houden. Ook dit word tot een gelykenis en spreekwoord gebruikt.
Recht door zee. Dit zegt men van ymand die geene omwegen, noch kromme streeken gebruikt, maar onbeschroomt, zonder iets te wyken of myden, doorstreeft, gelyk een schip dat in de ruime zee voortbruischt, en zynen koers houd. Maar Jan recht uit kan met zynen kop wel eens tegen een muur botzen.
't Is Jonker Jan in 't oog. Dit zegt men wanneer het vlak in den wind is. Maar hoe komt Jonker Jan daar in 't spel? 't Zal zyn uit een ander spreekwoord: Johannes Contra. Wie heeft toch Johannes,of Jan,voor zulk een dwarsdryver te boek gestelt? Zo ik denk, zyne tafelvrienden, volgens dat andere spreekwoord: 't Is al Johannes, Johannes, zo lang'er wyn in de kan is: Maar als de wyn uit is, zeggen ze dat Jan een guit is.
| |
| |
Dat stuit geen vaart. 't Wil zeggen, dat wederhoud den drift en voortgang niet. 't Is ontleent van een schip, dat in zyne vaart is. Het tegendeel is, Hy legt riemen in;'t geen een roeyer doet, als hy het voortschieten van zyn schuit wil ophouden.
Onder 't staande zeil is 't goed roeyen. 't Roeyen kost weinig moeite, en 't schip gaat wel voort, wanneer de voorwind in 't zeil blaast. Dit word toegepast op iets dat licht valt, wanneer men sterk geholpen word door ymand, of iets anders. Hier mede stemt over een: Neven 't schip is 't goed zwemmen. Neven 't paard,of den wagen, is 't goed te gaan.
Hy moet tegen wind en stroom oproeyen. Dit past men op ymand, die veel tegenloop en wederstand heeft, zo dat hy zeer moet arbeiden, om die te boven te komen.
Hy is den wind quyt. Dit is ontleent van een schip, of molen, wiens zeilen den wind ontbeeren, en word toegepast op ymand, die verstand, beleid, of krachten mist om iets te verrichten, 't zy door drank, bedwelmtheid, of anders. Stil en in den wind, is 't ergste dat men vind.
Daar komt een luchtje. Dat is het als'er een labberkoeltje begint te waayen, dat in 't zeil valt, en het schip voortdryft. Dit past men toe, wanneer zich eenige grond van hoope opdoet. Maar wat is de reden, die men geeft van Ymand om een luchtje te helpen,en Om een luchtje te geraken,voor om hals te helpen,of komen?Zoude dat wel zien op de gyp?
Daar komt wel een rak in den wind. Dat is, 't gaat niet altoos voor den wind; daar komen ook wel tyden en gevallen van tegenspoed. 't Is niet altyd zomer,of kermis.
Hy wend het op een anderen boeg. Dat is, hy onderneemt het op eene andere wyze, hy slaat een anderen weg in, hy neemt een anderen streek en koers. Zo doen de schippers, als de vaart dat vereischt. Men kan doch niet altoos bezeilen, 't geen men bestevende. Hier van weeten zich meesterlyk te bedienen die | |
| |
de huik naar den wind hangen, tusschen water en wind zweven, tusschen beiden laveeren,en altoos maken, dat zy geen honger hebben,maar aan hooger boord blyven.
Hy houd het aan hooger boord. Dat is, hy houd het aan de zyde van die meester zyn. 't Is een gelykenis van zulke, die in 't hellen van een schip, de hooge zyde kiezen.
Ymand de loef afsteken. Dat zegt, voordeel op hem behalen, hem iets afwinnen: gelyk schepen, welke geraken boven den wind van andere, die dus in de ly zyn.
In ymands zog varen. Dit beduid van ymand mede gevoert te worden, en hem op 't spoor te volgen. 't Is ontleent van de varende scheepen, die 't water als na zich zuigen, en 't geen'er in dien stroom is, nasleepen.
Men moet het roer in 't water houden. Dat zegt de zaaken in bestier, en aan den gang houden. Zo lang het roer in 't bedwang des schippers is, is hy het schip meester. Dus zegt men van ymand die 't bewind en bestier heeft: Hy zit aan 't roer.
Hy is 't hoekje te boven. Schippers moeten wel langen tyd, en met moeite laveeren, eer zy eenen uitstekenden hoek te boven gekomen zyn, waar na zy ruimer voor den wind, of gunstiger ty krygen. Dit past men toe op het te boven geraken van eenige zwaarigheid.
't Blokje is in 't schyfje. Dit is ontleent van 't scheepswand, en wil zeggen, 't is zo als 't wezen moest, en men 't geerne had, alles gaat naar wensch. Zo zegt men, Zyn karretje gaat op een zandweg.
Daar is een kink in de kabel gekomen. Dat wil zeggen, een stremming, of beletzel. Een kink is een krink, een omkrulling, waar door de kabel in 't ongereede komt.
Hy haalt te veel wand over hoop. Dat word toegepast op ymand, die zich door te veel dingen sevens | |
| |
belemmert en verwert. De gelykenis is ontleent van een schip, waar op te veel wand van touwwerk, zeilagie, en diergelyk scheepstuig over hoop gebragt word, 't geen malkanderen maar in den weg is, en'tschip ontreddert. Zo zegt men: Hy neemt te veel hooi op de vork.
Daar dienen geen twee groote masten op een schip. Op een schip moet'er maar een zyn; anders zouden ze malkanderen in den weg wezen, en 't schip te gronde helpen. Zo konden geen Pompejus en Caesar malkanderen in 't Roomsche gebied verdragen. Twee die even groot, en even veel baas willen zyn, plegen haast oneens te worden, tot schade van 't gemeen. Dus zegt men ook: Geen twee handen op eenen misthoop. 't Is een spreekwoord: Beter 't hoofd van een rat, dan de steert van een leeuw.
't Is een vlaggeman. Dat is, hy is een hoofd en voorganger, als die ter zee de gebiedsvlag voeren. Anders zegt men ook, Hy voert de vlag, Hy is Admiraal, Hy laat de vlag waayen.
De vlagge stryken. Dit beduid zwichten voor eenen meerderen; of ook het gewonnen geven. 't Is overgenomen van de schepen, die door 't stryken van hunne vlaggen een eerbewys aan andere doen; of wel zich als verwonnen overgeven. Als meerder man komt, moet minder man wyken.
Hy vaart meê, gelyk de groote mast. Dat past men toe op ymand, die in een zaak slechts mede gesleept word, gelyk de mast in een schip, die nergens van weet, en geen opmerking noch bestier heeft.
De Admiraal heeft geschoten. Dit is een spreekwoord over tafel, wanneer elk, na ymands voorgang, in de schotel toetasten mag. Zo pleegt de Admiraal op zee het sein te geven. 't Is dan, Val aan, als Turken. En waarlyk, men vind aan volle disschen al menigmaal zulke buikbeesten, die door overdaad weinig bedenken, noch betoonen, dat zy Christenen zyn. Dan stryden die helden van Bachus liever met glazen vol wyn, dan met stukken vol kogels, en behalen roode kalkoensneuzen tot zegetekens. | |
| |
Niemand kan een slag aan den bak krygen. Dit zegt men, als ymand alleen zo veel snaps heeft, dat hy anderen geen beurt laat om ook te spreken. 't Zal ontleent zyn van de gortbakken in de groote schepen, die zo omzet zyn, dat'er niemand meer met zynen lepel by kan. Gemeenlyk zyn'er zeven aan een bak.
Als Kok en Bottelier zamen kyven, hoort men waar de boter gebleven is. Deze hebben 't bestel over den scheepsvoorraad. Zo lang die vrienden zyn, konnen zy samen ontrouw plegen: maar wanneer daar tusschen twist komt, dan beklappen zy malkanderen, en 't gepleegde komt aan den dag. Dit is een gelykenis van zulke, die zamen 't bewind hadden, en oneens worden, waar door de gepleegde slinksche streeken wederzyds uitkomen. Dan blykt, dat niet alleen Kaaloor de boter heeft gegeten, schoon het spreekwoord hem de wyt pleegt te geven.
't Is een doodeeter. Dit zegt men van ymand, die behalven te eeten, niets meer verricht, dan of hy dood ware, en enkel ballast. Zo zend men ymand die 't verkorven heeft, en daarom van alle bedieningen en wedden ontbloot is, uit Indien wel met de schepen voor doodeeter naar huis.
Een man over boord, een eeter te minder. Dit drukt uit, dat door ymands dood niet meer dan 't fatzoen verloren is, tot meer voordeel, dan nadeel. Zo zegt men ook, Men zal een schreef voor hem uitdoen,als men ymand ergens niet meer onder telt, 't zy onder levendigen, gasten, enz. Dit is genomen van 't optekenen met een krytje.
Hy vaart met dobbele passen. Dit is in zin het zelve met, Vuur in d'eene, en water in de andere hand dragen. 't Is genomen van schippers, die in oorlogstyden vrybrieven van beide zyde nemen, en zich daar van bedienen, naar dat hun belang is.
Daar zyn roovers op de kust. Daar zegt men, als'er zyn, die ymand ergens van trachten te ontzetten. 't Is genomen van de zeevrybuiters, die Alle zeilen blank spelen. Die op de reine kaap varen,zullen daar onder niet willen getelt zyn. | |
| |
Alle zeilen blank. Dat zeggen de vrybuiters van alle schepen, die zy aantreffen op de reize naar Kaap de gryp. Dit hebben zy met de zeeroovers gemeen; waarom zy tot eene maatschappy en galg behooren. Zeven van de zelve is een galg vol. Die op de reine kaap vaaren, roepen slechts: Een zeil! een zeil! Dan zet men om te volgen, en te vluchten, alle zeilen by. Dit word by gelykenis over gebragt tot het aanwenden van alle middelen.
't Is daar niet pluis. Dat drukt uit,'t Is daar onklaar, 't Is daar niet helder,'t is daar niet veilig, daar is onraad. Ziet de Fakkel bladz. 281 in Pluis.
Zy quam met een opgetogen zeil. Dit zegt men van ymand, die met toornigen en opgezetten moede tot ymand quam. De gelykenis is van een schip, dat met opgehaalde en volle zeilen komt aanbruisschen, om een ander aan te doen.
Ymand aan boord klampen. Dat is, hem aanranden. De spreekwyze is genomen van een schip, dat men aan een ander vast maakt, om het te enteren.
Hy moet krengen. Dit woord gebruikt men van een schip, dat uit een gevecht moet deinzen, om dat het zo gehavent is. Een kreng is een smaadnaam van een verachten hond. Aan deze word krengen toegeeigent, wanneer zy uit bloodheyt hunnen steert tusschen de achterste pooten krommen, en weg loopen; 't geen ook gaan druipsteerten genoemt word. Dus zoude dit spreekwoord daar van konnen ontleent zyn, en willen zeggen, zich dragen als zulk een bange kreng. Anders kan men krengen aanzien voor kringen, het schip omdraayen, of wenden, gelyk dan geschied. Dit luid voor een goed krygsman wat eerlyker.
Tegen ymand in den wind leggen. Dat is, zich tegen hem kanten. 't Schynt genomen te zyn van een schip dat met zyne zeilen aan een ander den wind onderschept en belet. Zo steken ook schippers malkanderen de loef wel af; dat overgebragt word tot andere dingen, waar in de een de anderen verkloekt. | |
| |
Dwars dryven. Dit zegt ymand in den weg zyn, en verhinderen; hoedaanig een dwarsdryver men ook noemt een dwarspaal, en Johannes Contra. Dwars dryven is ontleent van schepen, die dwars in 't vaarwater gaan liggen, en zo aan andere in den doorvaart tot belet zyn. Hier van is ook, Ymand in zyn vaarwater zitten,of liggen. Daar mede komt over een, Ymand den voet dwars zetten.
't Is een moeyelyk zeeschip. Dit zegt men van een gemelyk en onhandelbaar mensch, die te roer noch ter hand wil. 't Is ontleent van zwaare en lompe schepen, die in zee bezwaarlyk tot keeren en wenden te brengen zyn.
Daar is geen touw aan te beleggen. Dit zegt men van een onstandvastig en bedrieglyk mensch, op wiens trouw geen staat is te maken. 't Is ontleent van een verrotte of loffe paal, waar aan het schip niet gemeert mag worden. De ouden zeiden dus ook; Aan meenen bind niemand zyn paard.
Hy ryd aan dat touw. Dat wil zeggen, hy is vast aan die zaak, en daar van hangt hy geheel af. De gelykenis is van een schip, dat op zyn ankerkabel ryd. 't Staat'er slecht geschapen, als men zeggen moet, Het houd als verrot touw.
Een kabel op zolder. Dit drukt uit, dat iets niet by de hand is, wanneer men zich daar van zoude moeten bedienen: gelyk een kabel, die 't huis op den zolder ligt, een schip in den storm ter zee niet baaten kan.
Zet uw muts vast, 't zal'er waayen. Dat is, daar zal storm en onweer opstaan. Dit past men toe op hevige onrusten, die men te gemoet ziet, en waar tegen men zich moet schikken. 't Is dan, Daar komt een bui: Duik, laat over gaan. Zo zegt men ook: Die bui zal wel overwaayen.
Men moet wel een reefje inbinden. 't Wil zeggen, de voorzichtigheid eischt, dat men zomtyds wat toegeve, en inkrimpe; gelyk schippers hun zeil verminderen, en reeven inbinden, wanneer de wind te sterk is, dan dat een schip zulke hooge en opgezwollen zeilen zoude konnen voeren. | |
| |
Hy wil het laten doorstaan. Dat zegt men van ymand, die niet wil zwichten, maar het zeil in top wil blyven voeren, hoe 't ook waayen mogt. Dit word toegepast op stoute en styfzinnige menschen. Hier mede komt over een: Dat moet'er op staan, 't ga hoe 't ga. Maar zulke peilen den grond wel eens, en gaan naar den kelder.
Dat moet'er onder, of over. Dit zegt men, als iets op 't uiterste gewaagt, en op haaren en snaaren gestelt word. Ik denk dat dit spreekwoord is van een ysbaan, of van een schip, dat in storm vaart, en of onder de baaren moet zinken, of daar over vaaren. Doch veele zouden zeggen, schipper, keer weer, of zwicht te vooren een reefje. Men past dit op andere gevallen toe. Hier aan is niet ongelyk; Aut Caesar, aut nihil; Drek, of koning, Ridder, of mersman.
't Moet buigen, of bersten. Zo zegt men mede van iets, waar aan het uiterste gewaagt word. De gelykenis is genomen van een styven stok, of iets diergelyks. Zo gaat het ook wel met de mast.
Men moet een oog in 't zeil houden. Dit wil zeggen, zorgvuldig iets waarnemen. De gelykenis is van voorzichtige schippers, die op hunne zeilen letten. 't Is, Schipper, pas op! eer de boelyn over de ree geraakt.
Wacht u voor de gyp. Hier door drukt men uit, dat ymand op zynen voorspoed niet zorgeloos moet zyn. De gelykenis is van de uitgespannen zeilen, in een sterken voorwind, die een schip wel lichtelyk doen omslaan: waar tegen een schipper op zyne hoede moet wezen. Met waarheid word daarom gezegt: In den grootsten voorspoed, behoeft men den meesten raad.
Hy legt op 't gypen. Dit spreekwoord gebruikt men van ymand, die zo staat den geest te geven. 't Is genomen van 't overslaan der zeilen, dat in een vlakken voorwind wel schielyk geschied, en een schip kan doen omkenteren. Dit heet men gypen. | |
| |
't Doet'er weinig toe, al krygt het waterschip een gat meer. Dit zegt men, als ymands zaaken zo zeer vervallen zyn, dat een weinigje meer, of minder, daar in geen verandering kan maken. De gelykenis is genomen van een schip, waar in men visschen levendig houd. Of daar het water door een gaatje meer of minder inloopt, is even veel.
Men moet weten, hoe na by land. Dit spreekwoord kan genomen zyn uit de scheepsgewoonte, dat de zwabber moet roepen, land! wanneer de matroozen zyn deel in den bak moeten laten. Doch zo hy te vroeg roept, en meer wil, dan hy opeeten kan, dan word hem een tafel voor de mast gedekt, dat is, hy moet ter straffe van zyne onmatige begeerlykheid, met een eintje dags voor de mast gelaarst worden. Zo gaan zyne billen slecht te gast, en moeten voor den mond 't gelag betalen. Hy moet dan weten, wanneer 't zyn tyd is, om land! te roepen. Anders moeten ook de stierlieden weten, hoe na zy by 't land zyn, om'er hunne rekening naar te maken.
Als 't diep verloopen is, verzet men de bakens. Dat is, men moet zyne zaaken schikken naar dat de gelegentheid vereischt. Andere tyden, andere zeden. Anders zoude men zyn schip aan den grond verzeilen. Men moet zien hoe't er gebakent is. Daar 't slecht gebakent staat, is 't niet wel.
Een schip op strand, is een baken in zee. Dit wil zeggen, de ramp des eenen is den anderen ter waarschouwing, om zich voor het zelve ongeval te hoeden. Hy spiegelt zich zacht, die zich aan een ander spiegelt.
Stille wateren hebben diepe gronden. De zin is, menschen van weinig woorden, zyn niet licht uit te halen, en weten hunne geheimen te verbergen; daar een luidruchtige straks zynen geest uitlaat. Al zeggen zy niet veel, zy denken niet te minder. Vergelyk Spreuken 20: 5, en 29: 11. Hier van wist Prins Willem I. zich wonder wel te bedienen, en wierd daar van Willem de Zwyger genoemt. Niet onaardig word daar op dus gespeelt: Tacitus is een goed historieschryver. Op zulke zwygers past: Men zou 't'er met geen nyptangen uithalen. Hierom is ook een spreekwoord: Men kent niemant recht, om hem te vertrouwen, of men moet'er een zak zouts mede gegeten hebben. Hier op past ook: 't Staat yder niet voor zyn voor-
| |
| |
hoofd geschreven; en 't is gewis Voor alle mans deur staat geen bebied.
Dat kan daar aan niet diepen noch droogen. Dat is, geen verandering maken tot voordeel, of nadeel. 't Is genomen van de gronden der vaarwateren.
't Kompas is verdraait. Dit zegt men, wanneer men om verandering der zaaken zich anders moet schikken, en zynen koers verandert. Naar 't draayen van 't kompas, richt de schipper zyne streeken ter vaart. Zo zegt men ook: De hekkens zyn verhangen. 't Blaadje is omgekeert,enz.
't Is'er holdertepa. Dit geroep hoord men op de schepen, als'er door de ondiepten gevaar is, dat men aan den grond mogt geraken, en die daarom gestadig gepeilt word. Ziet de Fakkel, bladz. 146. Dan geld: Schipper, pas op! 't Is te laat, als 't er toe zit. Dit word toegepast op andere dingen als'er gevaar, en alles in rep en roer is.
Hy is uit de lyk geslagen. Dat is, hy is geheel in de wer, en in onmagt gebragt. De gelykenis is van een ontreddert zeil. Zo zegt men ook in bastaardtaal: Hy is in route geslagen.
Hy is aan den grond. Dat is, hy zit vast: gelyk een schip, dat aan den grond geraakt is, en niet voort kan.
't Is in 't ried geloopen. Dat wil zeggen, de zaak is verydelt, en te niete gegaan. 't Is ontleent van een schip, dat in 't ried verzeilt, en vast gezet word. Zo zegt men ook, Iets in den wal schuiven.
Hy heeft het laten zitten. Dat is, hy heeft het laten steken. 't Zal genomen zyn van een verzeilt schip, dat vast zit, en als reddeloos van den stierman verlaten word. Zo zegt men ook, 't Zit'er toe. Maar 't Ligt'er toe, is ontleent van een geworpen dobbelsteen. Jacta est alea. Men laat ook ymand zitten, dien men verlaat. | |
| |
't Schip is gebleven met man en muis. Dat wil zeggen, niets dat leven had, is van de schipbreuk ontkomen, van het meeste tot het minste. Men zegt dat ook, Daar is kat noch hond afgekomen. 't Schip is naar de kelder gegaan.
Ymand laten vlotten en dryven. Dat is, hem geheel laten vaaren, en hem hulploos laten. 't Is ontleent van ymand, die in 't water gevallen ligt, en dobbert, en die men geen hand wil toesteken, om hem'er uit te redden. Die dus op Gods genade dryft,kan Hy dan noch behouden, Exod. 2: 3.
Hy is hier op een stroowisch komen dryven. Dit past men toe op ymand, die ergens, als by geval, naakt en berooit is aangekomen, als zonder schip of wagen, slechts op een dryvenden stroobosch, zo als wel in hooge watervloeden gebeurt. Zulk een pleegt geacht te worden voor een voetwisch, en als een jongen, die een half vat t'huis brengt. Hier aan is niet ongelyk, Hy is van Bazerabel gekomen. Ziet daar van de Fakkel, bladz. 19.
Hy is met de kous op 't hoofd t'huis gekomen. Dit zegt men van ymand, die van eene vergeefsche reize berooit wederkeert, zo dat hy zich van zyn kous voor een muts moet bedienen, en baarvoets loopen op zyn moeders velkoussen, en vaders schoenen van menschenleer, die niet licht afgelegt en versleten worden, noch van mode veranderen. Deze zyn dan in staat om te zingen dat deuntje: Wilhelmus van Nassouwe: Het hair al door den
hoed, den elboog door de mouwen. Zy komen dan hun moêr wel t'huis;en hebben zich wel uitgeslooft,als doolende Ridders van Sint Lazarus,of den bedelstaf. Een zeereize met verlies,noemen de Zeeuwen, een kous vaaren!
't Wil niet hotten. Dat is, 't wil niet gaan, 't wil niet lukken. Ziet van hotten de Fakkel, bladz. 150, en ook in 't Vervolg. Hier van zegt men boertende: 't Zal wel gaan, als 't aan 't gaan is, zei de man, en 't kind had maar een been.
De koe wil niet over de brug. Dit zegt men, als ymand tegensporteling ontmoet, zo dat hy met iets niet voort kan geraken. Buiten twyffel spruit dit spreekwoord uit de Reisbeschryving van den Ierschen Ridder Tondacus door 't Vagevuur, | |
| |
waar mede de Gentsche Abt Columbanus dat ontwyffelbaar tegen de Geuzen bewyst, in zynen Troost der zielen in 't Vagevuur, bladz. 158. De ziel van dezen Ridder, vergezelschapt van eenen Engel, doorslenderde het Vagevuur, en zach daar zulke pynigingen der arme zieltjes, dat het bloot verhaal een steenen hert zou doen erbarmen, en schreyen als een kind. Zy wierden op een gloeyende yzeren plaat geroost, en als boter in eene pan gesmolten; en zelf daar door gezift, als loogwater door een zak. Zy wierden ingeslokt van een vreezelyk beest in zynen hollen balg, en lagen daar in op malkanderen als haringen in een ton, slimmer dan of zy in 't rasphuis zaten; want zy wierden daar verscheurt van de Duivelen als felle honden, beeren, leeuwen, slangen, enz; en boven dien gepynigt met brandent vuur, snydende koude, en onverdragelyken stank. Ook wierden zy gevierendeelt, en met stukken in 't vuur geworpen: maar die kropen weder aan malkanderen, als doorgehakte slangen. Hier van kreeg Tondalus in 't voor by gaan mede zyn kaas. Dus voortstappende, quam hy aan een grooten poel, die zeer beroert was door een zwaar onweder. Over dien poel lag een brug, die twee mylen lang, en maar eene handpalm breed was, boven noch beslagen met een lat of plaat vol yzere nagelen, de punten opwaards. Plofte een zieltje van die brug, straks wierd het van monsters in dat water, die daar op gapende loerden, opgezwolgen, gelyk het gevallen haft van hongerige visschen. Niet alleen moest de ziel van Tondalus bloots voets alleen over die brug gaan, hoe zeer hy vreesde van boven neêr te tuimelen, maar hy moest'er ook een dulle koe, welke hy met zynen vader eertyds gestolen had, overbrengen. Tondalus, zegt de historie, begon die koe te trekken over die brugge; doch meld niet of het was by de hoorens, of by den steert. Maar och lacy! de koe wilde niet voort. Als Tondalus stond of ging, dan viel de koe, en als de koe stond, dan lag'er Oom Kool toe. Dus sukkelde hy met groote moeite voort tot half wegen de brugge: maar daar bejegende hem een dief, die gestolen koornschooven op zyne schouderen had geladen. Dezen moest hy met zyn koe wyken, en voor by laten. Dit gelukte eer zy 't wisten, of ik mede; maar 't koste beide die zielen bloedige voeten. Dusdaanige quakken spelden de vagevuurkramers het volk op de mouw, op dat ze uit yzing voor die pynen, hunne beurs rykelyk tot veele zielmissen zouden openen. Zulke deuntjes worden gezongen op die oude wyze: Wie wil hooren liegen, liegen dat ik wel kan? Ik zag den molenaar vliegen, De molen vloog achter an.
't Is een hoer als een paard. Dit kan willen zeggen, 't Is een groote hoer: gelyk in dat spreekwoord; 't Is geen kleintje, een paard in de wieg. Maar den rechten | |
| |
oorsprong zegt ons de Roomsch Katholyke Abt Columbanus, in dat boven gemelde gulde boeksken. Hy getuigt bladz. 58, 59. De vyand quam te peerde. En zyn peerd was eens Priesters Meyssen geweest. Want oneerbaar Dochters en Vrouwen die met Priesters misdoen, worden alle 's Duivels jachtmerryen, ist dat zy geen groote penitentie en doen, eer sy commen te sterven. Dit schynt misschien te willen spelen, op Ezech. 23: 26. Zoude zulk een penitentie de geesseltucht van Broêr Kornelis aan zyne biegtelingen, niet zonderling te stade komen? Dit gedenkwaardig exempel daar van verteld ons een ander oud devoot Paapsch schryver, in zynen Zielentroost. Een Priesters byzit was in dat quaade leven gestorven, en 't lyk lag in de kerk op een doodbaare, waar by haare twee overgewonnen onechte zoonen zaten, om voor die moeder te bidden. De Duivel quam doe in de gedaante van een moriaan, en stiet met geweld de kerkdeur open, en dat lyk van die baare; dat terstond in een paard wierd verandert. Fluks had hy vier hoefyzers gereed, ( ik denk, ook een toom ) besloeg die merri daar mede uit de vuist, sprong'er op, en reed'er meê ter kerk uit, zo ik vermoede, het vagevuur voorby, en met een vollen galop naar Nobiskroeg, om ze daar op stal te zetten. Ziet daar een Zwarte ruiter op een witte schindmeer. Zoude daar wel van komen, dat men zegt, Een uitgereden hoer? Immers daar van zal zyn het spreekwoord: Ryd u de Droes. Doch anders kan men dat tot de nachtmerri brengen. Zie hier voor bladz. 33.
Hy zit in Nobis kroeg, onder Lucifers steert. Dat spreekwoord wil zeggen, hy is in de hel. F. Junius gist in zyne Observationes ad Willeramum pag. 207, 208. dat Nobis verbastert is van Abyssus, de afgrond, zo dat het zoude willen zyn abyskroeg, met voorhechting van een n, als in nork, voor ork, noom voor oom. Ik wil myne toestemming daar aan wel geven. Kroeg is verblyfplaats, waar toe de kroeg van slempers gezocht word. Ziet de Fakkel, bladz. 193. Men zegt ook, Nobis gat, Ziet Junius. De Lezer gelieve my te goede te houden, dat ik schryven moet gelyk men zegt; vermits de verklaaring van 't spreekwoord dat vereischt. Hier by voegt men Lucifers steert, om dat men de Duivelen met steerten schildert; schoon zy geen Engelschen zyn, nakomelingen van die den heiligen Thomas Bekket daar heenen gezonden hebben. De Duivel vertoonde zich ook op 't gebed van Sint Dominicus, volgens zyne Legende, als een grooten zwarten hond, met groote brandende oogen, een lange breede en bloedige tong, en een scherpen opgesteken steert. Dus keerde hy altoos het achterste toe; en daar uit quam een onverdragelyke stank. 't Kan in bedenking komen, of die steerten den Duivelen in dat ryden niet onge- | |
| |
makkelyk vallen. Maar die zwaarigheyd word weggenomen, als men steld, dat het aapensteerten zyn. Grond heb ik om dat te vermoeden, dewyl de Duivel als een aap verscheen aan den selven H. Dominicus, wanneer die hem dwong de kaars te houden. Ziet hier voor, bladz. 23. Wie kan zulke oubollige monikengrollen zonder verontwaardiging en lachen aanhooren? Maar die plachten voor gewisse waarheden verkondigt en gelooft te worden. J. Lydius heeft'er in zynen Roomschen Uilenspiegel niet weinige opgehaalt uit oude boeken; welke het beschaamde Pausdom nu wel graag uit de wereld zoude helpen. Ik zoude uit diergelyke bronnen noch vry wat meer konnen scheppen, zo 't geeischt wierd. Echter keur ik ten hoogsten af, dat men den rampzaligen hellekerker tot een belachelyk spreekwoord maakt. Luc. 16: 24. Maar om dat men dit spreekwoord zomtyds hoort, en de bewoording wat duister is, heb ik'er eenig licht aan willen geven, 't welk niet zonder een lachje konde toegaan.
Zo de Duivel geen straatschender word. Dit is ook wel 't beschaafste spreekwoord niet; maar past echter niet qualyk op des Duivels gedrag, om de menschen op den hemelweg aan te randzen, en hen het goede te ontrooven. Vergelykt Luc. 10: 30. en 1 Pet. 5: 8. Dus bevatte het ook zeker Paap, die in myn byzyn zyne nicht, of huishoudster vraagde: Gelooft gy ook zalig te worden? Haare antwoord was: Ik hoop ja, met de gratie Gods. Hier op zeide hy: Zo de Duivel 't konvooi niet af en slaat. 't Spreekwoord zegt, De Duivel is een schelm;en men beschryft eenen slokzuchtigen: Hy gaapt daar na, als de Duivel na een ziel. Ziet de Historie van Tondalus. Men zegt ook tot een spreekwoord: 't Moet een slechte Duivel zyn, die zich van zulk eenen een ziel laat ontnemen. De Abt Columbanus verteld ons bladz. 101. al mede, een geval van eenen jongen onbedrevenen Duivel, die om zulk een verzuim zeer bang was, van Lucifer bekeven te worden, en vreesde dat de roede voor hem in de pis lag: maar die van een ouden Duivel getroost, en een hert onder den riem gesteken wierd. Dus beschryft men wel een ondeugend mensch: Hy,of zy, is uit de hel gekropen, doe de Duivel sliep. Doch buiten twyfel word hier tegen wel wacht gehouden, van die daar op schildwacht staan. De Paus heeft ook van de hellepoort den sleutel aan zynen riem, zo wel als van 't vagevuur, en van den hemel. Men zy maar bedacht om poortgeld. Hoe loens moet Lucifer hebben staan kyken als een bepiste Paap, wanneer 't gebed van Paus Gregorius I. hem de ziel van den Heidenschen Keizer Trajanus ontkaapte, en dien roof niet slegts voor, maar uit de hel weghaalde, zo als ons zyne Legende verzekert. 't Is waar, hem wierd wel verboden dat meer te doen; maar dat'er echter nu en dan | |
| |
noch al een zieltje ontglipt, kan men lezen by J. Lydius uit Roomschkatholyke schryvers, bladz. 605. Zo kaapen en vrybuiten de Paus en de Duivel zielen op malkanderen. Maar ik denk dat het maar gemaakt werk is, en dat ze al in eene beurs vaaren. 2 Thes. 2: 9-.
Ryd voort; maar ziet om. Dit is over genomen van de voerlieden, die wel moeten voortryden, maar ook zomtyds eens omkyken, of'er niet iets van den wagen gevallen is. Anders is 't van Ruiters, die wel moeten voortryden, maar echter ook omzien, of geen vyanden hen volgen.
Men moet steegen voor straaten kennen. Dat is, weten de gelegentheden, waar naar men zich te schikken heeft. Zo moet een voerman weten, of hy op een ruime en gebaande straat is; dan of hy slechts een nauwe steeg, en die mogelyk zonder uitgang is, zoude inslaan, om'er zynen wagen naar te bestieren. Men moet zyn wereld weten,om door de wereld te geraken.
Hy is 't spoor byster. Dat is, hy heeft het rechte pad verloren, hy is in den weg verbystert, en buiten 't spoor gedwaalt. Dit word by gelykenis op andere dingen toegepast.
Hy is in een derrigat geraakt. Dat is, hy is in een staat en omstandigheid gekomen, waar uit hy zich bezwaarlyk redden kan: gelyk wanneer een wagen in een derrygat gezonken is.
Een stok in 't wiel steken. Dit zegt men van die iets inwerpt, waar door hy den voortgang van een werk stremt: gelyk die een stok tusschen de spaaken van een rad steekt, het omdraayen verhindert.
Halte houden. Dit zegt, stilstaan, ophouden, uit het Hoogduitsch. Ziet de Fakkel, bladz. 127.
Hoe nader by den avond, hoe verder van huis. De reden is, als de duisternis valt, moet men de t'huisreize staaken; die men by dage voortzetten kan. Geen quade reislesse was in dat ou- | |
| |
de spreekwoord: Voor nacht in, voor dag uit. 't Was ook een goede raad: Voor op den wagen, achter in 't schip.
Beter op een ouden wagen in de heide, dan met een nieuw schip op de zee. Dus zyn gewoon te zeggen zulke, die de stoutste zeelieden niet en zyn. Hier na gelykt: Hy is liever een quaad wagenaar, dan een goed schipper. Beter is arm te land, dan ryk op zee. Acht geen vaarende have voor uw eigen. Zulk een spreekwoord hebben de Brabanders: Holland bol land, Zeeland geen land: Ik houde het met den heikant.
Goed gezelschap maakt korte mylen. Dat is, het doet door aangenaam onderhoud den weg kort vallen. Van lange mylen zegt men: De vos heeft die gemeten, en den steert toegegeven. Doch hy is zo kortswylig niet, op wien past: Hy zou ymand eenen dag een jaar lang maken.
Zyn karretje gaat op een zandweg. Dat wil zeggen, hy heeft alles naar zyn gemak en lust. Een kar rolt zonder schokken en horzen op een zandweg zacht en stil voort. Daar van zegt men ook: 't Is of zyn zieltje op een kruiwagentje reed. 't Gebeurt echter wel, dat de kar eens werd omgeworpen; doch 't helpt, als men aan de kar stoot.
Goed voeder, en een warme stal. Dus noemt men goed onthaal, gemak en rust, 't geen vermoeide reizers tot verquikking begeeren. 't Is overgenomen van 't geene de paarden na zwaare tochten noodig hebben.
Hy valt met de deur in 't huis. Dit drukt uit, dat ymand straks met het openen van de deur binnen stapt, zonder te vragen, en antwoord te wachten, of men ook inkomen mag. 't Word toegepast op zulke, die zonder omwegen of vertoeven iets verrichten. Anders geld: Klopt, of belt, eer gy binnen treed.
Dat komt te pas, als 't vyfde rad aan den wagen. Dat is overtollig, en slechts in den weg. Hier mede komt overeen, Hy heeft dat noodig als een bedelaar een goudgewigt,of als een arm man een vleeschgavel. Dat dient hem, als een vuist in 't oog.
| |
| |
Hy spant de paarden achter den wagen. Dat is, hy doet zyne dingen verkeert, en 't achterste voor. Het zelve is, Hy toomt het paard aan den steert. Hy trekt het hemd over den rok.
Hy kan zyn streng wel trekken. Dit wil zeggen, hy kan zyn werk wel verrichten, hy kan wel staan voor zyn post. Dit is genomen van paarden, die in strengen gespannen zyn, om een wagen voort te trekken.
Hy is tegen zyn meerder ingespannen. Dit zegt men van die te doen heeft met ymand, tegen wien hy niet op en kan. 't Is ontleent van een ongelyk gespan paarden, die eenen wagen voorttrekken.
Zend een kat naar Engeland, zy zegt maauw als zy weêr komt. Dit past men toe op zulke, die in verre te reizen, niets opgemerkt noch geleert hebben. Even zo zeiden de oude: Dryf een var na Mompellier, komt hy weêr, hy blyft een stier. 't Is ook een spreekwoord op ymand die achter blyft: Hy stiert zyn kat. Reist dan een nar uit, daar komt een zot weder. Caelum, non animum mutant, qui trans mare currunt.
't Is voor alle gerpen weg. Dit zegt men van iets, dat verre van de hand ligt, gelyk Algerbe in Spanje. Onze voorouderen zullen dit spreekwoord van de Spanjaards geleerd, en verbastert hebben. Ziet de Fakkel, bladz. 106.
Wee! die in een quaad land geboren is. De reden is, elk wil weêr derwaards. Het Vaderland is een sterke trekplaaster. Met waarheid zegt de Latynsche Dichter: Nescio quâ natale solum dulcedine cunctos Ducit, & immemores non finit esse sui. Zelf een vogeltje is geerne, daar het gebroed, en de haas, daar hy geworpen is. 't Is een quaad land, daar niemand voordeel heeft.
Steek den vinger in de aarde, en riek in wat land gy zyt. Dit wil zeggen, overweeg in wat land gy zyt, en hoe gy u daar in naar 's lands wyze moet dragen. Hier mede heeft eenige gelykenis, dat men aan een natgemaakten vinger verneemt, uit wat hoek de wind | |
| |
komt. Elk is stout op zyn eigen grond, gelyk een haan stout is op zyn eygen mesthoop.
Men mag niet een vinger in de assche steken. De meening is, niet het allerminste doen, of het word geweten. Den vinger in de asch te steken, geschied zonder arbeid, en word straks gemerkt. Dat is echter veiliger, dan den vinger te steken in een geks mond.
Hy is overal t'huis. Dat is, hy is nergens, en in geene zaaken, een vreemdeling, maar overal en in alles bedreven, als ware hy in zyn eigen huis. Het tegendeel is, Ik ben daar niet t'huis. Dat wil zeggen, ik ben daar in niet ervaren: of ik vinde daar in geen genoegen, of behagen, gelyk ymand in zyn huis heeft, volgens dat spreekwoord: Oost, West, t'huis best. Het spreekwoord past naar de letter op een schelpslek, of schildpad. Bekent is de Fabel van AEsopus. Hier aan is niet ongelyk: Eigen haard is goud waard. t'Huis is men in zyn element,gelyk de visschen in 't water. Elders is men menigmaal bedreven, gelyk een karper op den zolder.
Ymand den zak geven. Men geeft ymand een reiszak, op dat hy zyne spillen pakke, en vertrekke. Hy heeft den zak gekregen, is dan, hy is doorgezonden. Nadrukkelyker is, hy heeft den boender gekregen, dat is, hy is'er uitgeboent, gelyk men vuiligheid doet. Zo zegt men, Ymand uit den huize boenen. Boenen kan ook zyn, wakker schrobben en roskammen. Maar 't allersmaadelykst is, den schop krygen, dat is, met verachting en onwil verstooten worden, gelyk wanneer men ymand met een voet weg schopt, of een voet onder den aars geeft.
Hy pakt zyn spillen. Dat is, hy maakt pak en zak om te vertrekken, hy kraamt op. Maar hoe komen spillen daar in te pas? Zoude spillen niet willen zyn spelen? Immers worden i en e dikwyls verwisselt, b.v. in pik, en pek. Dan zoude het zien op de Redenrykers en Komedianten, die hunne spelen, of de gereedschappen daar toe, gewoon waren op te pakken, en van de eene plaats naar de andere ter vertooning te voeren. Hier toe behoort het spreekwoord: 't Spel is op de wagen. Op die wyze zegt men ook: Steek uw kogels in uw' zak; uw spel is t'einde. Doch misschien moet het spillen blyven. 't Staat'er slecht geschapen, daar de spillen in de asch liggen. | |
| |
De baan is klaar. Dat is, de weg is gebaant, en daar op is geen onraad noch beletzel. Dat word op andere dingen toegepast. Zo zegt men, Hy heeft een goed baantje, die een voordeelige gelegentheid heeft, zo dat zyn zaaken wel gaan.
Hy komt wel beslagen ten ys. Dat wil zeggen, hy heeft zich tot die zaak wel geschikt en voorzien. 't Is genomen van paarden, die wel beslagen en gescherpt moeten zyn, indien men daar mede op het ys zal ryden.
De kar is aan zyn aars niet gebonden. Dat zegt, de zaak hangt aan hem niet, hy moet het werk niet doen. 't Is ontleent van een paard, dat voor een kar ingespannen is, en die moet voorttrekken.
Ymand voet houden. Dat is, zo ras gaan als hy, hem by blyven. Dit zegt ymand ergens niet in te wyken, noch hem voor uit te geven.
't Is een wandelende ziel. Zo zegt men van ymand die veel op de beenen is. Dit is ontleent uit den titel van dat bekende boekje van Filip Schabaalje: De wandelende ziel by Adam, Noach,enz.
Hy heeft een blok aan 't been. Zo zegt men van ymand, die ergens aan verbonden, en daar door belemmert is, zo dat hy niet los, noch weg kan. 't Is een gelykenis van paarden, die door een blok aan 't been, dat zy met moeyelykheid nasleepen, belet worden te loopen, en uit de weide te springen.
Kraakende wagens gaan langst. Men ziet dikwyls dat menschen, die schier altyd zwak zyn, en krochen en steenen, ouder worden, en een hooger top scheeren, dan gezonde en sterke, op welke men een kerk zoude bouwen, en lyfrenten koopen, die dikwyls in hun bloei en krachten worden afgesneden. Versleten wagens, die van ouderdom leuteren en kraaken, gaan zekerlyk langst: gelyk die langst eeten, ook langst leven. | |
| |
Oude voerlieden hooren noch graag het klappen van de zweep. Dat wil zeggen, oude lieden hooren noch geerne spreken van 't bedryf en vermaak hunner jeugd.
De kruik gaat zo lang te water, tot dat ze eens breekt. Dit past men toe op zulke, die lang en dikwyls eenig quaad plegen, maar eindelyk betrapt worden, en qualyk uitvallen. Dan betaald eens het al, en eindelyk loont het quaad zynen meester.
't Gaat'er op stelten. Dat wil zeggen ongeregelt, en niet zo 't behoort. Op stelten gaat men onvast, en kan lichtelyk op de neus ploffen. Ondertusschen leeren koeyen die konst niet lichtelyk, volgens dat spreekwoord: Men zou eer een koe op stelten doen gaan.
Hy wil'er met zyn kop meê door. Dat zegt men van een styfhoofdigen dommekracht, die zich door geene reden laat leiden. 't Is met zulk een: Ik zal daar gaan, al regende het vorkyzers, of baksteenen. Maar op zulk een kop past een narrenkap; en dus loopt men wel met zyn kop tegen een hekel.
Al stond hy op zyn hoofd, en spaarde zyn voeten. Dit wil zeggen, 't zal niet zyn, hy doe wat hy doe. Echter hier door weten de boerenjongens wel een duitje af te truggelen. Men telle dat dan niet geheel onder de broodelooze konsten; zo wel als een hekken open te doen.
Een ledige beurs is 't veiligste paspoort. Hier mede kan een reizer te water en te lande, zonder vreeze van plundering, door 't midden van vrybuiters en struikroovers gaan. Cantabit vacuus coram latrone viator.
Een gehuurt paard, en eigen spooren, maken korte mylen. De reden is, om dat het niet gespaart, maar gestadig voortgenoopt word: waarom zulke haast styf, en bek af zyn. Gewillige paarden behoeft men niet met spooren te steken. Men moet ook een gewillig paard niet al te veel vergen. 't Is mede waarheid: Vroeg hengst, vroeg guil. | |
| |
Ik weet een paardje, dat noch harder draaft. Dit zegt men, wanneer men iets weet, dat noch hooger en verder gaat, dan 't geene men hoort verhalen.
Klaas Vaak komt in de schoorsteen gereden. Dit zegt men boertende, als kinderen slaperig worden. Het speelt op het verzierzeltje, 't geen men de kinderen placht wys te maken, dat Sint Niklaas met zyn paardje ter schoorsteen inkomt, om wat te brengen in de schoenen, die daar op zynen avond met hooi gevult staan. Maar hoe komt die aan den naam van Klaas Vaak? 't Zal zyn om dat de kinderen uit die verwachting, vroeg en gewillig ten slaap gaan. Men zegt dan ook: Daar begind zand in de oogen te vallen, de reden is, om dat dit de oogen doet toeknypen.
De hinkende bode komt achter aan. Dit zegt men, als quaade tyding traag voorloopende goede geruchten gebragt word. Doch quaade tyding, zegt men, komt vroeg genoeg, en is gemeenlyk waar. Hinkende boden zeggen de waarheid. Niemand is graag om die eerst te boodschappen, om dat hy daar van geen dank en bodenloon te wachten heeft. De ouden zeiden: Een ongewillige bode is een half Profeet. Zoude dat wel spelen op Jonas? Jon. 1: 1-3.
Een vrouw, en gebroken been, moeten 't huis bewaren. 't Valt bezwaarlyker huisvrouwen, die graag straat- en praatvrouwen zyn, daar van te overreden, dan die met een gebroken been zitten.
Oost, west, t'huis best. Zo leert de ondervinding. t'huis heeft men zyn vryheid en gemak, en verveelt niemand door verblyf. Daar word dan geen kruisje achter den rugge nageschreven: Want versche visschen en namaagen stinken al ten derden dage. Hier geld dus ook: Eigen haard, is goud waard. Aan eigen tafel is men altyd welkom, en word het onthaal ons van herten gegunt. En daarom, Die gemak wil hebben, blyve t'huis.
Hy zou wel reizen, wou moeders keuken mede gaan. Dat zegt men van die op haar gemak gezet zyn. Reizigers moeten dikwyls gebrek, moeyelykheden, en gevaaren uitstaan, die men in moeders keuken niet ontmoet. Die deze vermyden wil, bedient zich best van Jan t'huisblyvens wagentje.
|
|
Auteursrechtvrij