|
| |
| |
| |
IX, Spreekwoorden van de Keuken.
Honger is de beste sauçe. Wegens de waarheid van dit spreekwoord, beroep ik my op het getuigenis van een graage maag. Honger maakt raauwe boonen zoet. Honger ziet struif voor taart aan. Men neme de proef aan een boer, die in drie dagen niet gegeten heeft. Doch de honger moet in 't land al zeer groot zyn, wanneer de eene wolf den anderen eet. 't Is noch dragelijk, als men by gebrek van brood, korstjens van pasteyen eet. Is 't niet een groote moedigheid, die men getuigt van de vroome borgers van Zirikzee: Zy zouden de stad niet overgeven, al moesten zy hun brood met het gruis eeten? Honger is een scherp zwaard. Hy moet ook al vry scherp zyn, die een spyker den kop zoude afbyten. Men mag al roepen, vast, vast: een ledige buyk heeft geen ooren. Menige zak word echter toegebonden, eer die vol is. Hier op verstaat zich meester Hans, wanneer hy voor ravenkok speelt, en den eenen galgvogel op den anderen te gast noodigt. Ravenkost verdrinkt niet.
Lek wat zouts. Zout scherpt de eet- en drinklust op, en vermeerdert de smaakelykheid. Vergelykt Job 6: 6. Dit spreekwoord kan schynen ontleent te zyn van de bokken, of geiten, die graag zout lekken. Maar mogelijk is het een verbloeming van een ongezoutener spreekwoord: gelijk kus myn elleboog. Ik vaag daar myne hielen, dat is myn agterste, aan.
Zy is zo gerust, als of zy gebakken had. Dit zegt men van eene onbekommerde. Die gebakken heeft, is weder van brood voorzien, en behoeft daar voor niet te zorgen. Zoude dit niet konnen speelen op de geschiedenis van die weduwe, welke voor Elia eene koek had gebakken, en daarna van brood in den honger verzekert wierd, 1 Kon. 17: 16? Immers het schynt my dus toe. Zo is dan ook dit spreekwoord uit de H. Schrift.
Het beste brood legt men op 't venster. Dit wil zeggen, met het beste lokt men de koopers aan. Schoon voorgedaan is half verkocht. Dan doet aanzien gedenken; en goede waar pryst zich zelven. Hier aan is niet ongelijk, schoon onbeschofter gezegt: De blankste billen boven.
| |
| |
Zyn mond watert daar na. Dat wil zeggen, zyn lust is daar toe zeer ontsteken. Het zien van iets lekkers kan ymand speegzel in den mond doen komen. Dat is doen wateren, en watertanden. Hier uit kan men ook zien wat zeggen wil, Ergens bek op hebben.
Hy heeft'er zyn mond op gemaakt Dat wil zeggen, bereid om dit te nuttigen. Doch zulke maken wel een quaade rekening, zo dat'er vyf mis tasten, en het hen van onder den neus word gevaagt. 't Geen men spaart voor den mond, eet wel de kat of de hond.
Hy heeft daar zyn boontjes op te weeken gelegt. Dat is, hy heeft daar op en daar tegen staat gemaakt. Men weekt boonen tegen zekeren tyd, om die dan te eeten. Doch 't gebeurt wel, dat zulke te gast gehaalt worden met Jan t'huisblyvens wagentje; en dat zy'er geen vette vingeren van lekken.
Is de brok groot, men moet'er den mond naar zetten. Dat is, men moet zich voegen naar dat de zaaken zyn. 't Is een harde brok, daar men aan worgt. Dan is 't, Hy stikt aan de brokken. Zo schiet wel iets in de verkeerde keel. 't Gaat dan niet altoos door, Is een weinigje goed, veel is niet quaad. Anders zegt men ook: Al is de kerk groot, de Paap predikt maar aan een einde.
Dat smaakt als klokspys. Dit wil zeggen, 't is zeer lekker. Klokspys is metaal, waar van men klokken giet; immers dient dat voor den mond niet. Zoude het wel zyn, om boertende te spelen op de dubbelzinnigheid van 't woord spys? of ziet het op klokken, ingorgelen? Doch dat past meer op drank.
Een hond zou dat zyn moêr niet geven. Zo zegt men van een lekker beetje. Honden laten geen andere aan 't zelve been knagen, al waren 't hunne eigen moeders, en gunnen niemand iets, dan zich zelven, volgens dat spreekwoord: Hy slagt den hond die op 't hooi lag: hy mogt dat zelf niet, en wilde niet toelaten, dat de os het at. Men zegt ook van zulk een lekkernytje, daar zou men vinger en duim na lekken. Men zou 'er een hoer om worden, en slapen in een goot.
| |
| |
't Is 't neusje van den zalm. Dat word van de liefhebbers voor 't beste en lekkerste van dien smaakelyken visch gehouden, en dit word by gelykenis tot het puikje van andere dingen overgebragt.
Zyn mond is van geen schaapsleer. Dat wil zeggen, hy mag wel wat lekkers, hy heeft zyn smaak wel, Hy mag zyn natje en droogje wel, schoon niet boven zyn neus. Doch tot die te zeer op zyn mond gezet is, zegt men: Moogt gy dat niet, zet het zeven voeten verre van u, dan hindert u de reuk niet. Dat zoude echter niet doorgaan van iets, waar op past; het stinkt zeven roeden in den wind.
Lekker is maar een vinger lang. Als het lekkere door 't keelgat is, heeft het geene smaakelykheid meer, om dat die maar is in den mond, op de tong en 't gehemelte. Om die reden wenschte de oude Wysgeer Philoxenus, naar 't verhaal van Aristoteles, dat hy een kraans hals mogt hebben. Zoude die borst niet in de keuken ter school hebben gelegen, en de kelderkoorts onderhavig zyn geweest? 't Is ook waarheid: Lekkere hoeren kosten veel van onderhouden. Doch al mogt gy den Droes, wie zou hem u kooken?
De oogen zyn grooter dan de buik. Dit zegt men van kinderen, in welker oogen eenige spyze, die zy graag eeten, te weinig schynt, schoon zy die niet konnen opkrygen, of in hunnen buik bergen. Daar van zeiden de oude: De oogen moeten vol zyn voor den buik. Doch dit spreekwoord past ook op ouden, in welke de begeerlykheid der oogen meer wil, dan zy gebruiken konnen. Vergelykt Prediker 1: 8, en 5: 9, 10. Ook Luk. 12: 15. Waarachtig is die spreuk: Multi nimium, nemo satis. Menige hebben te veel, en niemand genoeg.
Buikleer rekt wel Dit zegt men boertende, van die in 't schranssen een reefje van hunnen gordel ontgespen en los maken. Daar zyn echter dingen, die beter zyn in de ruime wereld, dan in den nauwen buik.
Zo de gekken geen brood aten, 't koren zou goed koop zyn. Dit spreekwoord zegt lachende de waarheid. De gekken vermeerderen niet slechts het getal; maar zelf met zulk een menigte, dat men'er kakhuizen mede zoude konnen dekken. Narwegen en Zotland levert veele | |
| |
eeters uit. Deze helpen wel degelyk het brood uit de schimmel houden.
Hy heeft verkensdorst. Dat wil zeggen, hy heeft honger. De uidrukking is daar van genomen, dat de spoeling der verkens ook hun kost is. Dit verschilt dan van een muizenmaaltyd, waar in men allen eet, en niet drinkt.
Geen verken sterft van een vuilen troch. Dat past men toe op die de vieste en zinnelykste niet en zyn; denkende, Vuil maakt vet. Doch morssigheid is geen heiligheid.
Die uit de zeunie gestoten is, was'er geerne weêr by. Een zeunie is een verkenstroch, daar zy de spoeling uitslobberen. Ik denk dat het verbastert is uit zwyny. De verkens die daar uit van andere verdrongen worden, zoeken'er zich weder by te voegen. Dit word toegepast.
Als de zog zat is, werpt zy den troch om. Zatheid baart dertelheid en brooddronkenheid, met onmededogendheid omtrent behoeftigen. Ziet Spreuken 27: 7. En Ezech. 16: 49 't Is daarom wel gezegt: Die den buik vol heeft, meent ook dat andere zat zyn. Daar is wat honger over, als men zegt: 't Smaakt naar den troch, had ik meer, ik at noch.
Hy gaat in grasduinen. Dit zegt men van ymand die wel onthaald word, en zynen lust kan boeten met het geene hem lekker smaakt. 't Is genomen van beesten, die op grasrijke heuvels weiden. Het woord duinen gebruikt men nu alleen van de zandbergjes op de zeestrand: maar ouds tyds wierd dat ook in ruimer zin genomen. Ziet de Fakkel, bladz. 76.
Hy zuigt aan een sneeuwbal. Dat zegt zich zeer schraal en armelyk behelpen. Een sneeuwbal levert zeer weinig voedzel uit; en by na al zo wel kan men van den wind leven.
Hy maakt goed çier. In de oude taal was çier gelaat, gedaante. Zo is dan goede çier maken het voorhoofd ontfronsselen, zich vrolyk aanstellen, 't geen geschied door wel eeten en drinken. Ziet de Fakkel, bladz. 57, in Cier.
| |
| |
't Is boter tot den bodem toe. Dat wil zeggen, 't is al weelde: gelyk een ton, die met boter van boven tot onder opgevult is. Boter word meermaal genomen voor een zinnebeeld van vettigheid en wellust. Vergelykt Job 29: 6. Jes. 7: 15. Dus is 't een spreekwoord van ymand, die een vette gelegentheid gekregen heeft: Hy is met zyn aars wel in de boter gevallen. Zulke konnen tot de kneukels toe in 't vet zitten, en vetpot, en pannetje vet spelen. als zy vastelavond houden, of roepen, De Koning drinkt, zo zy na Sint Martens gans niet willen wachten. Maar by Schraalhans is Magerman kok, en 't is'er schier 't geheele Jaar door in de Vasten.
't Gaat'er op alle vingeren. Dat is, men speelt'er gaudeamus. Zulke plegen te danssen, te huppelen, en op de vingeren te knippen.
Hy haalt zyn hart op Dit zegt zich vrolyk maken en verlustigen. Droefheid maakt neerslagtig, en doet den lust en moed zinken en vallen. Door blydschap word het harte weder opgebeurt en opgehaalt. Vergelykt Spreuken 15: 15. Men zegt van een moedeloozen, 't Hart zinkt hem in de schoenen. Dat haalt men dus weder op.
't Is hertje, wat lust u? mondje, wat begeert gy? Dit zegt men van een kind van weelde, dat naar zyne wellusten leeft. Hier aan is gelyk: Daar hy 's nachts van droomt, heeft hy op den dag. Doch Duren is een schoone Stad.
't Is een wittebroods kind. Dat is, een malle moeders zoontje, dat als men enkel wittebrood, of randjes van pannekoeken, en korstjes van pasteyen opgequeekt is. Zodanige plegen vroeg bedorvene te zyn. Doch 't gebeurt al dikwyls, dat zulke hun wittebrood voor af op hebben;endat moeders keuken zo niet altyd volgen wil.
By gebrek van brood, eet men korstjes van pasteyen. Dit wil zeggen, als men iets ontbeert, word wel iets van meerder waarde in de plaats gebruikt. 't Beste is dan goed genoeg. 't Is echter niet geraaden, Zakken met zyde te naayen.
| |
| |
Hy speelt mooi weer. Dat is, hy maakt goed çier door teeren en smeren. Wanneer 't mooi weêr is, vaaren of ryden zommige met schuiten of wagens uit spelen, om zich te verlustigen en vermaaken; en dan moet ook de koude keuken en wynkelder niet bekrompen mede, al zoude men een schraale beurs en kouden haard 't huis vinden. 't Moet'er dan op staan. Zo geraken zy wel met'er tyd tot Sint Reinuit, door 't verkeerde kanaal van Leuilekkerland. Een spreekwoord der ouden was: Vaart men over een sloot, men laat'er een brood: vaart men over een veer, men laat'er meer. Men noemt dat ook spelemeyen, 't zy van de maand Mey, die daar toe de aangenaamste tyd is; of om dat men de speelwagens daar mede pleegt te besteken, en dan takken en meyen van bloeyende doorn, enz. van buiten t'huis te brengen.
't Zyn sterke beenen, die de weelde konnen dragen. Dus is het waarlyk. Hoe menige zyn daar onder bezweken? De weelde doet'er veel meer, dan de armoede, in hun verderf storten. Gemeste ossen groeyen voor de byl.
't Vet wil boven drijven. Dat is, rykdom verheft en maakt hoogmoedig: waarom de ryke boven aan willen zyn, gelyk het vet op den pot dryft. Maar de dood heeft de schuimspaan.
Hy gaêrt daar een vuist dik spek af. Dat wil zeggen, hy is daar over blyde, en in zyn schik, dat doet hem deugd, en goed aan 't herte. Die dik en vet worden, gelyk de verkens, gaat het naar hunnen zin; daar ongenoegen vermagert. Men past dat gemeenlyk toe op zulke, die groeyen door vermaak in een anders leed, dien zy dat met welgevallen gunnen. Doch zoekt geen spek in 't hondennest.
Hy eet zyn hart op. Dit zegt men van ymand die zich ergens over verkniest. Zo zegt men van de nyd, dat ze haar eigen hart opeet. Hier op zag de spreuk van Pythagoras: Cor ne comedito, eet geen hertenvleesch.
In een anders schotel is 't altijd vetst. De begeerlykheid en nyd veroorzaakt, dat de mensch niet te vreden | |
| |
is met het zijne, en altyd met een boos ooge aanziet 't geene den naasten toegedeelt is, als ware dat beter.
Gelijke schotelen maken geen scheele oogen. 't Pleegt misnoegen in gasten te veroorzaken, en zy zien loens en leep, wanneer in schotels; die voor andere staan, beter opgedischt is, dan in de hunne. Dit word door een gelijk onthaal voorgekomen.
Daar is koek te deelen. Dit zegt men als'er ampten, voordeelen, of iets diergelijks, te vergeven, en uit te deelen zyn. 't Is genomen van 't omdeelen van peperkoek aan de kinderen. Zo zegt men ook: Elk zyn deel aan de stokvischvellen. Elk wat wils, dat deelt best. Elk het zyne, zo krygt de booze niet. 't Gaat wel, geschied'er Broêrs deeling: maar elk trekt gemeenlyk om 't langste einde, gelijk in de kraakelingen. Den man een vogeltje, den boer een gans. Die dood gedeelt word, dat is, die gerekent word als een doode, en niets krygt, pleegt niet wel te vreden te zyn. Maar die zyn koek op heeft, heeft zyn deel gehad.
Ymand een brok in den mond werpen. Zo doet men aan booze en bassende honden, om ze te paayen, en te doen zwygen. Dit word toegepast.
Hy heeft een vaag uit de pan gekregen. Men noemt broodvrienden en tafelvrienden, pannelekkers. Zo krygt hy, die ook een brok krygt, een vaag uit de pan. Byzonderlijk moet de pan op Vastelavond aanhouden, om pannekoeken te bakken. Daar van is 't spreekwoord van eene bezige Martha: Zy heeft het zo druk, als de pan te Vasten avond.
Ergens aan de pan blijven. Dit zegt men van gasten, die zich ergens, zonder veel te laten noodigen, of den mantel scheuren, mede aan de tafel voegen, gelijk van pluimstrykende pannelekkers pleegt te geschieden. Zulke zyn ook wel gewoon zich zelven te noodigen. Een pannelekker gelykt een schuimer en lekkebroêr, als of hy 't zelf was. Zy passen zich toe dat spreekwoord: Een goed vriend is haast genoeg genood.
Hy loopt op schuifjes. Schuifjes is verbastert, en moet zyn schuimtjes. Men noemt zulke pot- | |
| |
boeven schuimers, en potschuimers, die graag op de kosten van andere pannetje vet spelen.
Hy zou wel om een beuling zweeren, dat het verken gortig is. Dit zegt men van ymand, die om 't minste gewin eenen valschen eed zoude doen. Vergelijkt Spreuken 28: 21. Maar dat zal zulke qualijk bekomen. Ziet Spreuken 20: 17.
Hy teert op zyn eigen smeer. Dat is, hy bestaat van het zyne, en behoeft niets meer. 't Is ontleent van zulke dieren, die 's winters zonder voedzel in hunne holen liggen en slaapen, wanneer de natuurlijke warmte het vet verteert, 't geen zy des zomers vergadert hadden. Anders zegt men, Hy kan zich met zyn eigen vet bedropen: Dat zeggen wil, hy kan zich zelven geneeren, hy kan van zijne eigen inkomsten leven; en, 't Is een vette vogel, die zich zelfs bedroopt. Dat is, dien men aan 't spit by zyn eigen vet kan gaar braaden. Doch dat bedruipen van zich zelven geschied ook wel van druipneuzen. Evenwel daar op kan men geen vette soppen weeken, gelijk gesnoept worden van die een snepje eeten met zyn drekje.
Hy muist, maar mauwt niet. Dit zegt men van ymand, die stilzwygens iets verricht tot zyn voordeel, om niet te verzuimen, gelijk b. v. eeten. 't Is ontleent van de katten, die zonder geluid te maken, op de muizenvangst loeren; waar in het maauwen hen daar toe hinderlijk zoude zyn. Hier toe behoort mede. Terwyl het schaapje bleet, verliest het een beet.
Hy wil al de boter alleen op zyn koek hebben. Dit zegt men van nydige, onvergenoegbaare, en eigenbaatzuchtige gieren, die uit hebzucht alles naar zich schraapen, en andere niets en gunnen. Maar die den laatsten druppel uit de kan wil hebben, krygt het lid wel op den neus.
Daar is geen spit meê te wenden. Dat drukt uit, men kan met hem niet te regt geraken. Ik denk dat dit genomen is van een ontstelt raderwerk, 't geen men aan den gang niet kan krygen, om het spit te draayen. Zy verbrodden 't werk, die het spit in de assche wenden. Omne nimium vertitur in d'asch. Zy komen'er ook slecht by toe, die met het spit geslagen worden, en van't gebraad niet en hebben gegeten. | |
| |
Met bedekte schotels opdissen. Dit drukt uit de handelingen, die men met ymand houd, voor hem te verbergen: gelijk de gasten niet weten, wat hen in overdekte schotels opgeschaft word.
Ik zal u dat in uw schotel schaffen. Dat is, te pas brengen, en vergelden. Zo word by gelykenis ymand onthaalt op zyn eigen gerecht; en 't geen hy gebrokt heeft, moet hy zelf opeeten. 't Is een koekje van zyn eigen deeg.
Hy zal zyn kaas wel krijgen. Dit wil zeggen, zyn loon, of vergelding, het deel, dat hy behoort te ontfangen. Men zegt, kaas moet gesneden worden met een gierige hand. Doch zo snyd men de kaas niet te dik. Hier toe behoeft men kaarige stiefmoeders niet te vermaanen, welke slaan verstaan door kaas geven. Daar zyn'er wel, die zich hun kaas en brood niet zouden laten ontnemen. Men moet de kaas aan de kat niet bevelen. Met kaas en brood, zeiden de ouden, is 't goed te lyden. Maar wat is te zeggen: Dat's voor die geen kaas en mag? 't Is een spreekwoord: Geoogt brood, en blinde kaas. Liefhebbers verheffen kaas, die verrot en vol maden is, of stinkt als een boer tusschen zyn teenen, boven Loeremans kaas. Smaak laat zich niet betwisten.
Hy heeft het niet breed. Dat wil zeggen, 't is'er res angusta domi, Smalhans is daar keukenmeester. Men kan daar geen ruime keuken houden. Doch elk moet zyn teering naar zyn neering zetten.
Hy heeft zo veel, als hy pikken en maayen kan. Dit zegt men van ymand, die het krap heeft, om aan den kost te komen. De oogst is de tyd om voorraad van koorn op te doen. Daar toe moet de akkerman tot zweetens toe arbeiden door pikken en maayen. Die dan pas voor den mond werken kan, vergadert niets over. 't Is van de hand in den tand, en als de handen liggen, liggen de tanden.
Hy eet zyn korentje groen. Dit zegt men van ymand, die altoos een gebakte ten achteren is, zo dat zyn koorn, terwyl het noch groen en onryp op het veld staat, alreede opgeteert is. Dat is dan voorgegeten brood. | |
| |
't Gaat met de raapen in de pot. Dit zegt men, als'er niets over word gehouden, maar alles te gelyk in den pot gedaan, gelyk geschiet met de raapen, en 't geen'er by mogt gevoegt zyn. 't Is dan, Even op, en de buik vol.
Daar van rookt de schoorsteen niet. Dat is, daar van komt niets in den pot, die door 't ondergestookte vuur den schoorsteen doet rooken. 't Zyn broodelooze konsten. Hier op past ook: Op schoone lieden hals wast geen koorn. Gaat daar eens van eeten.
't Geen men heden ort, is morgen goed voeder. De zin is, 't geen men nu bespaart, kan morgen dienst doen. Ort is verkort van overt, overhoud. De gelykenis is van beesten, waar aan 't geen zy nu niet eeten, morgen voor goed voeder verstrekt. Men zegt dus ook: Een hongerige koe ort niet. Dat nu hooy is, is morgen haver.
't Is gesneden brood. Dit wil zeggen, 't is stoffe of werk, dat vervaardigt en gereed ligt, zo dat het geen nieuwen arbeid behoeft. Dus legt men het brood in sneden op de tafel.
't Zyn niet alle koks, die lange messen dragen. Dat is, schyn bedriegt. Ook de villers dragen wel lange messen: Dus maakt de kap de Monik niet. Hier mede komt over een: 't Is niet al goud, dat'er blinkt. Maar die kok staat noch geboren te worden, die zo kan kooken, dat het alle monden smaakt.
Veel koks verzouten den bry. 't Wil beduiden, dat men best een zaak bevolen laat aan eenen, die ze verstaat. Hier mede komt over een dit zeggen van Keizer Hadrianus: De veelheid der Mediçynmeesters heeft den Keizer van kant geholpen.
't Sop is de kool niet waard. Dit wil zeggen, die zaak verdient zulke kosten en moeiten niet. 't Moet zyn, de kool is het sop niet waardig. Kool is kost. Maar kool was een ongeachte kost; gelyk noch opgewarmde kool een spreekwoord by ons is. Zy is dan niet waard, dat men aan het sop van de zelve veel te kost legge. Anders kan men wel een keisteen zo koken, dat het sop
| |
| |
smaakelyk is. Kooken moet kosten. Maar dikwyls doen de kosten den lust vergaan. Hy zal soppen eeten, zegt by de Zeeuwen, hy zal verlies doen. Maar daar op kan men geen vette soppen weeken. Dat zyn dus magere soppen.
De druiven zyn te zuur. Dit zegt men, wanneer iets boven ymands bereik is, of het verkrygen hem te moeyelyk, of kostelyk. Dit is uit AEsopus fabel van den vosch, die wanneer hy druiven hem te hoog zag hangen, zich te vreden stelde, met te zeggen: De druiven zyn te zuur, ik zou ze niet mogen. Doch naar bruine kerssen klimt men hoog.
Dat is geen spek voor uwen bek. Dit wil zeggen, gy zult u wel met minder lyden. Men drukt dit wat onbeschaafder dus uit: Gy zult wel vysten, al eet gy geen porrei. Honden moeten beenen knagen.
Men moet geen struif om een ei bederven. Dat is, men moet geen goede zaak om een geringe kost onvolkomen laten. Die over den hond komt, komt ook wel over den steert.
Slaat'er wat eyeren in. Dat wil boertig zeggen, maakt het wat kort. Eyeren doen een deegbeslag kort zyn, waar op in een anderen zin gespeelt word.
Wat een ding is mostaard? het byt en heeft geen tanden. Dit zegt men scherzende, als ymand van een beuzeling een grooten ophef maakt, als ware het wat nieuws, wat wonders. Zo zegt men mede: 't Zyn breede dingen, drie schollen in eene schotel.
Boter by de visch. Dit wil zeggen, gereed geld by de koopwaare. Boter word by visch vereischt, zal ze smaaken. Voor al is stokvisch zonder boter niet aangenaam. Maar waarom zegt men, dat Kaaloor de boter heeft gegeten?
De bot is vergalt. Dat wil zeggen, het werk is verbrod; gelyk de gal van een bot in 't uitnemen te breken, dien visch bitter maakt. | |
| |
Daar is een hair in de boter. 't Is te zeggen, daar is iets, dat eene anders goede zaak onaangenaam en afkeerig maakt, gelyk een hair de boter. Zo zegt men ook: Dat is een lelyke vlek in een schoon laken; en, Daar is een maar aan.
Daar zyn te veel peën by den hutspot. Dat wil zeggen, daar is te veel omslag, en van ter zyden bygedaan, 't geen'er beter af, of immers minder was. Zo is 't met een hutspot, waar in men weinig vleesch, en veel peën heeft. Van dien zelven aard is het spreekwoord: 't Is mager moesje, zonder spek.
't Is een verzeeuwt kostje. Dat is een dronkaards gerecht, een kostje voor zulke, die door den drank verbuist zyn. Verzeeuwt is naar de oude taal zeeziek. Ziet de Fakkel, bladz. 453, in Zee. Zodanige plegen pyn in 't hoofd te hebben, met walgen en braaken. Even die werking heeft de onmaatige drank; en daar om worden zulke gezegt verzeeuwt te zyn. Hier op pleegt de nadorst te volgen.
't Is verwarmde kool. Zo noemt men oude, en met walging herhaalde dingen. Dit is 't geen de Latynen zeggen: Crambe bis cocta, mors est. Van zulke lekkernyen zegt men wel: Ik ben dat zo moê als gespogen spek. Dit is ontleent van 't banket der honden, die hun uitspouwsel weder opslokken. Men zegt dus ook: Ik ben dat beu, en Ik heb myn buik daar van vol.
Hy eet tegen heug en meug. Dat is te zeggen, tegen vermaak en smaak. Ziet de Fakkel, bladz. 143, in Heuge.
Hy eet met lange tanden. Dit zegt men van ymand die kieskaauwt, en toond dat hem eenige spyze niet wel smaakt. Losse tanden schynen wel uit hunne kassen in 't kakebeen gerezen, en dus langer geworden te zyn. Dan kan men daar mede niet ras en scherp toebyten. Doch een tandeloos besje lyd daar van geen ongemak.
't Is Klaas, Klaas. Zo zegt men van ymand boertende, die langzaam en met lange tan- | |
| |
den eet; een blyk dat hy in de spyze weinig smaak heeft: maar als die welgevalt, is het Gerrit, Gerrit. Dan word gespeelt op het uitspreken van Klaas, en Gerrit. Klaas zegt men traagelyk, en Gerrit ras. Zo gaan de tanden op en neder.
Hy is kankaatig. Dit zegt men elders van ymand die vies en keurig is in zyn eeten. Ik gis dat dit verbastert is van krankaatig: want dus pleegt het met zieken te zyn, die niet weten wat zy nuttigen willen, en dikwyls geen lust noch smaak in de voorgedischte spyzen hebben. Vergelykt Job 33: 19–. Hier mede komt kieskaauwen over een. Ziet de Fakkel, bladz. 171. Daar tegen is geen beter helpmiddel dan groote honger; want die kok kan naar aller monden smaaken smaakelyk kooken, en van Klaas Gerrit maken. Dan mag ymand zyn kaas en brood, of zyn natje en droogje wel.
Hy zal'er nog vinger en duim na lekken. Dat geschied wanneer men iets lekkers daar tusschen gehad heeft, en'er noch iets aan is gebleven. Dit word toegepast op zulke, die nu eene spyze versmaaden, die zy daar na wel voor lekkerny zouden houden, als hen die gebeuren mogt. Zo zegt men ook, Hy zal'er noch na opspringen, dat van de honden genomen is.
De Vos en Kraan hebben malkanderen te gast. Dit zegt men van twee, die malkanderen over en weder, op hunne beurt, schalkelyk bedriegen, en met gelyke munt, ledige maag, en misgiste verwachting betalen. Aardig is dat uitgedrukt in de bekende Fabel van AEsopus. Dus is 't, Zo goed weêrom.
Hij is slecht te gast geweest. Dat is, hy is niet wel onthaalt; gelyk die getoeft word met de Rotterdamsche fooi, twee blaauwe oogen, met een dikke neus, of aan een open tafel van stokvisch zonder boter, knorrenhutspot, drooge bokkingen, enz. met een nabanket van vuistlook, muilpeeren, en diergelyke lekkernyen. De oorsprong van dit spreekwoord kan ook de even gezegde Fabel zyn. Doch zulke waarden behaalen by de gasten weinig dank. 't Is dan, Ik heb'er geweest, ik kom'er niet meer.
Hy vind den hond in de pot. 't Wil zeggen, hy komt om uit den pot te eeten, wanneer die uitge- | |
| |
schept, en aan den hond tot uitlekken overgegeven is. Dit past men toe op gasten, die te laat komen. Hier mede stemt over een het spreekwoord der Latynen: Post festum venire, miserum est, 't is elendig, na het feest te komen. Dat is, na de maaltijd ten eeten.
Ymand door de ren mesten. Dit is ontleent van de hoenderen, die in 't mestkot zo schraal gevoed worden, dat ze vermageren, en door de tralien druipen. Dat word toegeeigent op zulke, die Magerman tot kok hebben; of immers doorjagers en schendkeukens zyn.
Ymand een papje kooken. Dat is, hem eenig nadeel brouwen, of gebrui, voor gebrouw maken. Is dat genomen van pap, die men voor kinderen kookt? of ziet het op vergiftigen? 't Komt over een met, Ymand een spel berokkenen. Dus zegt men mede, Ymand iets in zyn schotel schaffen. Maar dat valt dikwyls niet smaakelyk, zo dat'er op past: Ik kan dat niet opkrygen; dat steekt my in de krop; dat ligt my hard in de maag; dat kan ik niet verduren.
Ik heb een eitje met u te pellen. Het zelve is, Ik heb een appeltje met u te schellen; 't geen ook op den twistappel kan zien. Dit wil zeggen, ik heb iets met u te verhandelen, en den kerfstok af te doen. Maar hoe word dat te pas gebragt? Is het om dat door 't pellen en schellen de schel van 't ei, of van den appel word afgelicht, en 't binnenste zo bloot gelegt? Dan kan het toegeeigent worden op het ontwimpelen van eene zaak. Daar na gelykt, Ymand met de billen bloot leggen.
Ymand een papje boteren. Dat is hem quaad brouwen, of een spel berokkenen. Boter is goed in de pap. 't Is daarom geen strenge bedreiging aan de kinderen, dat men hen boter in de pap zal steken, en ze baarvoets te bedde doen gaan; 't word dus in een quaaden zin genomen, gelyk ymand te gast noodigen, enz.
Gaap, als u de pap geboden word. Dat wil zeggen, neem de gelegentheid waar, als ze u voorkomt. Men moet het geval by 't hair grypen, het yzer smedem terwyl het heet is, en den goeden wind niet over 't hoofd laten waayen, eer men zeggen moet, 't is te laat, met de exter, doe zy den bout weg had. Haal op
| |
| |
als 't visje noopt. Dit is dan ontleent van de jonge kinderen; maar behelst ook een nuttige lesse voor de ouden.
Al wat lepel lekken kan. Dat is, jong en oud, alle zonder onderscheid, van de kleine kinderen af, die men met den paplepel opqueekt, welken zy dikwyls, bejaarder geworden zynde, liever in een brandewynkommetje met suiker zien; doch andere moeten zich vergenoegen met den brypot daar mede te schraapen.
Dat is hem met de paplepel ingegeven. Die zegt men, als iets ymand van de eerste beginselen zyner jongheid is ingeboezemt, wanneer hy noch met den gaapstok, dat is, met de paplepel gevoed wierd. Men drukt dat ook dus uit: Hy heeft het uit zyn moeders borsten gezogen.
Kook my een papje als ik dood ben. Dat is, te vergeefs, en te laat iets doen, als het niet meer baaten kan, gelyk medeçyne te bereiden, na dat de kranke gestorven is. Zo vult men een put, wanneer het kalf verdronken is, en sluit de kooi, als de vogel daar uit is gevlogen. Doch met een dood kalf is't goed sollen. Anders is 't ook een spreekwoord: Een ziek mensch moet wat in 't lyf hebben, om op te sterven.
Die zyn pap gestort heeft, kan die niet altemaal weder oprapen. De meening is, men kan dikwyls de geleden schade niet t'eenemaal herstellen. Doch beter is een half ei, dan een ledige dop. 't Is ook waarheid: Hy doolt niet geheel, die ten halven keert.
Hy behoeft veel bry, die elk den mond zal stoppen. Dat is, om elk te wederleggen en beandwoorden, is veel stoffe en moeite noodig. De gelykenis is niet onaardig. 't Zoude niet helpen, al schepte men op met den grooten pollepel, uit den bryberg van Leuilekkerland. Laat dan zulke gaapers gaapen, al spalken zy den mond op tot de ooren toe. Wat baat tegen honden weder te bassen? Men zegt ook: Hy moet wel een langen lepel hebben, die met den droes pap zal konnen eeten. 't Was een spreekwoord der ouden: Men kan alle dingen door zwygen, niet dood kyven. Op alle reden dient geen antwoord. | |
| |
't Zyn zo veel appelen, als peeren. Dat wil zeggen, 't een is zo veel als 't ander. Zoude dit niet zyn, om dat appelen en peeren in waardy weinig verschillen. Zo koopt men iets om een appel of een ei, en geeft Lap om leer, Loot om oud yzer.
Wy appelen zwemmen. Dit is overgenomen van 't Latynsche spreekwoord: Nos poma natamus. Dus zeiden de paardekeutels, wanneer zy onder de appelen dreven, naar 't boertig verhaal der Fabel. Men past dit niet onaardig toe op de verwaande taal en inbeelding van zulke, die zich dwaaslyk rekenen onder zodaanige, waar na zy zo weinig gelyken, als paardevygen naar appelen. Zo willen muizenkeutels rogge, of peper, zyn.
Het appelmannetje komt op zyn geld .Wat dit zeggen wil, leeren de onmaatige ooftsnoepers best door de ondervinding.
Hy kraakt quaade nooten. De zin is, hy voorspelt zwaarigheden. Die quaade en wormstekige nooten kraakt, kan wel voorzeggen, dat daar uit niet veel goeds kan voortkomen. 't Zyn dan nootjes met gaatjes.
Hy heeft een harde noot te kraaken. Dat wil zeggen, hy heeft een zwaare en moeyelyke zaak te verrichten. In 't kraaken van harde nooten, hebben de tanden veel uit te staan. 't Was ook een spreekwoord by den ouden, om uit te drukken, dat ymand onvoorzigtig en ongelukkig is: Hy zoude zich beslabben, al at hy hazelnooten. Men belooft ymand het beste onthaal niet, alsmenzegt, Hy zal nooten eeten.
't Zyn mooye boonen. Dit zegt men van persoonen of zaaken die behaagen, schoon die van geen groote verdienste of waarde zyn. Misschien is dat ontleent van de bonte boonen, welker bloemen en schellen mooi zyn in 't oog, en daarom den kinderen behagen; schoon zy in deugd de witte niet overtreffen.
't Zyn nootjes met gaatjes. Dat wil zeggen, 't valt slecht uit, 't is niets waardig. In wormste- | |
| |
kige nooten, schoon zy wel gaaf schynen, vind de kraaker buiten zyn verwachting niets goeds; en heeft dus zynen arbeid te vergeefs gedaan. Zulk een wormstekige noot is een treuzeneus. Ziet de Fakkel bladz. 383. Koopt men dan iets voor een treuzeneus, het is beter koop dan voor een appel, of een ei.
Ymand wakker in de raapen zitten. Dit drukt uit, hem lustig havenen en pluimen. Ik gis dat het ontleent is van de raapen, die men op ymands akker plukt en rooft. 't Kan zyn, dat mede op de dubbelzinnigheid van 't woord raapen gespeelt word. Ziet hier voor het spreekwoord, Raapen is een edel kruid; bladz. 76.
't Is niet goed, karssen te eeten met groote Heeren. De reden die het spreekwoord daar van geeft, is bondig: want zy kiezen de grootste, en schieten met de steenen. Aardig drukt dit uit, wat geringe van den omgang en gemeenschap met Grooten te verwachten hebben. Zy moeten alles lyden wat aan die Hanzen lust, en noch toe lachen. Geestig is de Fabel van den Leeuw, die met eenen vos en ezel een hert gevangen had: maar die als 't op een deelen quam, alles door 't regt van den langsten degen zich alleen toeeigende.
Dek toe den pot, daar is paling in. Dit zegt men, als iets geheim moet gehouden worden, of anders veel moeite zoude veroorzaaken. 't Is ontleent van levendige paalingen, die men bezwaarlyk in een open pot kan houden, en de uitgekropene niet dan met veel moeite daar weder in krygen. Dat ondervinden die een gladden paling by den staart hebben. Men moet dan zulk een pot toedekken.
Hy heeft het van eyeren gemaakt. De zin is, hy heeft het slecht laten liggen. Zo zegt men, Hy maakt het als eyeren die uitloopen. Het van eyeren maken, noemt men ook bestruiven, en een vuile zaak, een stinkei.
Hy heeft de lever gegeten. Dit wil zeggen, hy word verdacht gehouden, en hem word de misdaad opgelegt. Dikwijls worden de gebraden levertjes van hoenderen, enz. heimelijk opgesnoept; 't geen van dien, of dezen, niet zelden te onrecht, word opgeticht en geweten. Zo word wel die van 't gebraad niet gegeten heeft, met het spit geslagen. | |
| |
't Bekomt hem als den hond de worst. Wanneer een hond de worst opgesnoept heeft, pleegt stokvisch zonder boter, of kluppeltaart, zyn nabanket te wezen. Dit word tot eene gelijkenis toegepast.
't Zal hem zuur opbreken. Zo geschied op een onaangenaame en goore wyze, van spys die in de maag niet wel verteert is. Dus bekomt die niet wel.
Men zal hem dat wel inpeperen. Dat is, doen gevoelen, daar van gevoel doen hebben. Heet gepeperde spijze brand op de tong, en in de keel. 't Was al een snaaksche uitdrukking, waar mede ymand voor zyne toehoorders een wroegend geweten dus beschreef: Het klappermannetje, dat in de hertestraat woont, zal u dat wel inpeperen.
Ymand den bast vullen. Dit is eene smaadelijke uitdrukking van ymand den kost te geven. Het zelve is, ymand den balg vullen, (ziet daar van de Fakkel in Balg, bladz. 17.) en ymand den bek ophouden. Bast word dan overgebragt tot de huid, of't vel, en dit om den balg of buik te betekenen. Een hangebast is zulk een, die waardig is, dat zyn bast gehangen werde.
't Hammetje is gekloven. Dat is het zelve met, 't hachje is op. Dat zegt men, wanneer alles opgeteert is.
't Is het laatste gerecht. Dit zegt men, wanneer niets meer volgen zal. Zo zet men het laatste gerecht op een tafel. Maar liever breng ik dat tot het laatste olysel in 't Pausdom, 't geen zy noemen den zieken berechten, en het laatste gerecht geven: waar mede hy dan wel bereid en gehard is, om zo glad als een stuk speks naar het vagevuur te verhuizen.
Des eenen dood, is des anderen brood. Dat ziet men dagelijks. Door 't afsterven van den eenen, verkrygt de andere levens middelen, door erfenis, amptvolging, enz.
|
|
Auteursrechtvrij