Verraad op de Balkan

Het tuchthuis van de oorlog

De Balkanmens is uitgevonden om te verklaren, maar ook om gerust te stellen. ‘De Balkanmens’ - dat is de naam voor een heel complex van beelden en vooronderstellingen waarmee in het Westen de oorlog in voormalig Joegoslavië te lijf wordt gegaan. De centrale gedachte is dat die oorlog plaats vindt, omdat de bewoners van deze streken anders zijn dan wij. Het zijn Balkanmensen: primitief, ongeciviliseerd, behept met een eeuwenoude, barbaarse mentaliteit.

De uitvinding van de Balkanmens heeft twee voordelen. In de eerste plaats wordt zo een eenvoudige verklaring van de oorlog gegeven. Wat kan je anders verwachten, met zulke mensen? Eigenlijk is het een wonder dat ze al niet veel eerder zijn begonnen elkaar de hersens in te slaan.

De uitvinding van de Balkanmens heeft bovendien een geruststellend effect. Aan de ene kant levert zij een rechtvaardiging om politiek en militair niets te doen. Dat heeft immers geen enkele zin, want de mensen die men uit elkaar wil houden zijn niet voor rede vatbaar. Aan de andere kant wordt zo een veilige schutting opgetrokken tussen ‘wij’ en ‘zij’. Zij, die Balkanmensen, zijn anders dan wij en daarom kan hier zoiets gelukkig nooit gebeuren.

Zo wordt het nooit hardop gezegd. Maar het denkpatroon rond ‘de Balkanmens’ is duidelijk aanwijsbaar in de publieke opinie, bij politici, commentatoren en diplomaten.

Het vormt een subtiele vorm van discriminatie, maar het verschaft ook precies het verkeerde perspectief op wat er in voormalig Joegoslavië is gebeurd en nog steeds gebeurt.

Dat is een van de dingen die men kan leren uit Het einde van de wereld van de antropoloog Mattijs van de Port. Eén van de dingen, want het is een ongemeen rijk boek. Van de Port vertrok

[p. 148]

in 1991 naar Joegoslavië, om precies te zijn naar Novi Sad, de hoofdstad van Vojvodina, een van de twee autonome provincies die allebei enkele jaren eerder door de Servische partijleider Milošević waren ingelijfd bij Servië. Maar daar was Van de Port niet in geïnteresseerd. Hij kwam niet voor de politiek naar Novi Sad, maar voor een onderzoek naar de eigenaardige relatie tussen Serviërs en zigeuners.

De wereld van de zigeuners is in de Europese cultuur lang een symbool geweest voor het andere, het wilde en het vreemde. Dat symbool is allang versleten tot een ongevaarlijk cliché: het schilderij van de jonge zigeunerin met de half ontblote borst.

Niet zo in Servië: hier heeft het aloude motief van de zigeunerwereld als toevluchtsoord voor wie aan de benauwdheid van het burgermansleven wil ontkomen niets aan belang ingeboet. Dit komt met name tot uiting in het bezoek aan zigeunercafés, waar men zich aan drank en gezang te buiten gaat en zich verbroedert met de zigeuners, die voor het overige worden beschouwd als tweederangs burgers. Hier is klaarblijkelijk een ruimte waar ‘wildheid’ en ‘beschaving’ elkaar raken en die ruimte wilde Van de Port in kaart brengen.

Maar dit academische project strandde op twee zandbanken. De eerste bestond uit de vooronderstelling van de mogelijkheid van wetenschappelijke objectiviteit. Volgens deze vooronderstelling zou Van de Port een neutraal waarnemer zijn, die alleen maar optekent wat hij waarneemt en niets meer. Zijn boek is een lang en eerlijk verslag van de onmogelijkheid dat te doen en vol te houden. Waarom zou zijn verhaal over de mensen in Novi Sad ‘objectiever’ en meer waar zijn, dan de verhalen die zij over zichzelf vertellen?

De eerlijkheid waarmee Van de Port over zijn worsteling met deze vraag verslag doet, maakt zijn boek alleen al de moeite waard. Hij herinnert ons eraan hoe geconstrueerd zelfs het meest ‘feitelijke’ nieuws is. Tegenwoordig wordt daarin - om een voorbeeld te noemen - onnadenkend over ‘Moslims’ gesproken en geschreven ook als het gaat om Bosniërs die nog nooit in een moskee zijn geweest.

De tweede zandbank waarop zijn onderzoek strandde, was de oorlog die vier maanden na zijn aankomst uitbrak. Deze veranderde niet alleen zijn perspectief, maar ook dat van de mensen die zijn onderzoeksobject vormden. Het ‘tuchthuis van de oorlog’

[p. 149]

dwong hen tot een keuze in welke verhalen over zichzelf zij wilden geloven.

Hier krijgt Het einde van de wereld zonder meer een tragische dimensie. In de ene soort verhalen is Novi Sad het ‘Athene van Servië’, is Servië al eeuwenlang deel van het beschaafde Europa, waken de Serviërs aan de bedreigde grens der civilisatie. Maar er is ook een andere, verborgen, reeks verhalen, die juist in krijg (en zigeunercafés) manifest wordt. Daarin bekent men zich tot ‘de eeuwig wilde Balkan’. Een bewuste keus wordt gemaakt voor redeloosheid en barbarij vanuit de gedachte dat deze nu juist de werkelijke eigenheid van de Serviër uitmaken. ‘Door zich als “redeloze barbaren” te gedragen tarten zij diegenen van wiens opvattingen zij zich nu wensen te bevrijden’, schrijft Van de Port. De Balkanmens vindt zichzelf uit, uit rancune jegens diegenen die hem als primitieveling en Balkanbewoner afschilderen. Dit is de onaangename paradox waarmee Van de Port zijn lezer achterlaat.

29 maart 1995