Verraad op de Balkan

[p. 83]

De kleine oorlog

Vorige week goed nieuws op het TV-journaal: het bedevaartsoord Medjugorje, in het zuidwesten van Bosnië, functioneert weer. Pelgrims uit alle delen van de wereld weten er opnieuw de weg naar te vinden, wat moeilijk anders kon worden uitgelegd dan als een teken van zowel religieus als toeristisch herstel.

Het was een raar, en eigenlijk schrijnend nieuws-item, voor wie net daarvoor Medjugorje's kleine oorlog had gelezen in het laatste nummer van het Amsterdams Sociologisch Tijdschrift. Uit dit artikel blijkt dat de toeristenstroom naar Medjugorje vorig jaar juni alweer op gang kwam. Maar het vertelt vooral wat daaraan vooraf is gegaan.

Medjugorje ligt in een van de armste gebieden van Hercegovina, waar een lange traditie van eigenrichting bestaat en de Kroatische bevolking de staat niet zonder reden altijd heeft gezien als een vijandige, Servische macht. Ruim tien jaar geleden verscheen bij dit dorpje Maria, de moeder Gods, aan zes jonge bewoners. Dat is zij sindsdien blijven doen, en de boodschappen die zij voor hen had en heeft draaien allemaal om het verwerkelijken van vrede. Vrede tussen de bewoners zelf; onder de bevolking van Joegoslavië en uiteindelijk tussen de volkeren van de wereld. Medjugorje werd een bedevaartsoord, en inderdaad daalden in het gebied misdadigheid en vormen van eigenrichting. De bewoners van Medjugorje profiteerden van het religieus toerisme, maar niet allemaal in dezelfde mate.

De clan van de Barbarići bleek over de beste ondernemingszin te beschikken, hoewel hij altijd de armste was geweest in het dorp en de slechtste, met stenen bezaaide, grond te bewerken had; reden waarom veel van hen in het buitenland waren gaan werken. Hun succes wekte jaloezie bij anderen, met name bij de Jerkovici en de Šrivići, de oudste en meest gerespecteerde clans, die bovendien op de ‘steneneters’ neerkeken, omdat die door hun ondernemingen zo afhankelijk waren van de overheid.

In de loop van 1990 begon het pelgrimsbezoek terug te lopen als gevolg van de politieke onrust. Alleen de hotels en pensions van de Barbarići bleven redelijk bezet. Maar een poging hen te overreden de dun geworden spoeling met de anderen te delen liep op niets uit.

[p. 84]

Op 15 augustus 1991, Maria Hemelvaart, maakten gemaskerde mannen het pelgrims van de Barbarići onmogelijk om het bedevaartsoord te bezoeken. De Barbarići herkenden sommigen van hen en deden aangifte bij de politie. Dit werd in het dorp als verraad beschouwd. Want de politie: dat waren de Serviërs. Een week later werden 's nachts alle 32 taxi's van de Barbarići vernield en twee politiemannen afgetuigd in hun woningen.

De oorlog in Kroatië had er inmiddels toe geleid dat in heel Bosnië-Hercegovina het wettig gezag aan het desintegreren was en processen van bendevorming en eigenrichting op gang waren gekomen. De Barbarići, benijd vanwege hun economisch succes, en gewantrouwd omdat zij vanwege hun vaak buitenlandse ervaring ‘anders’ waren, werden nu in Medjugorje uitgestoten als vreemdelingen. In het najaar werden alle graven van de clan opgeblazen - een oud gebruik dat inmiddels al een zekere voorbode van ‘etnische zuivering’ was geworden.

Het conflict tussen de clans verscherpte zich, maar beperkte zich vooreerst tot geweld tegen zaken. Daarin kwam verandering toen - per ongeluk - een voorman van de Jerkovicï-clan werd neergeschoten door een van de Barbarići. Daarmee trad het traditionele mechanisme van de bloedwraak in werking, ook al omdat inmiddels zowel het wettig gezag was verdwenen als de geestelijken van Medjugorje teruggeroepen waren naar hun kloosters. Alle remmen van buitenaf op het gebruik van geweld vielen aldus weg.

Terwijl het dorp zich steeds meer opdeelde in versterkte bolwerken van gewapende mannen, en vrouwen en kinderen vluchtten, werden 's nachts persoonlijke afrekeningen tussen de clans vereffend met wurgkoord en dolk. 's Morgens troffen de bewoners de verminkte lichamen aan, opgehangen aan bomen of balken. Zo lieten in de eerste helft van 1992 ruim zestig dorpelingen het leven. De Barbarići, die een minderheid vormden, raakten steeds verder geïsoleerd.

Het einde kwam eind mei, nadat de oorlog in Bosnië-Hercegovina was uitgebarsten. Een toevallig voorbijtrekkende eenheid van de Kroatische HOS-militie hielp de Šrivići en Jerkovici bij een verrassingsaanval op de buurtschap van de Barbarići. De Barbarici die het overleefden, zo'n honderd, werden weggevoerd naar een ravijn in de buurt, waar ze allemaal zijn doodgeschoten.

[p. 85]

Eind juni vorig jaar was Medjugorje weer bereikbaar voor bedevaartgangers. Het enige wat aan de vroegere aanwezigheid van de Barbarići zou kunnen herinneren is een braakliggend terrein op het kerkhof.

Dit beklemmende relaas van de Amsterdamse antropoloog Mart Bax, die al vele jaren werkzaam is in dit deel van voormalig Joegoslavië, laat een werkelijkheid van de oorlog daar zien die teveel ontbreekt in de ‘normale’ verslaggeving. Het is de werkelijkheid van de mali rat, de ‘kleine oorlog’, die in minder geciviliseerde gebieden van voormalig Joegoslavië is uitgebroken dankzij de ‘grote oorlog’ waarmee de Serviërs hun territorium trachten te vergroten. Door die ‘grote’ oorlog is de in deze gebieden toch al zwakke staat van zijn geweldsmonopolie beroofd en daarmee van zijn mogelijkheden het maatschappelijk leven enigszins vreedzaam te reguleren. In plaats daarvan komt een Hobbesiaanse natuurstaat, waar economische concurrentie verkeert in moord- en doodslag volgens traditionele patronen van eigenrichting. Met ‘etnische’ of religieuze tegenstellingen heeft dit alles weinig of niets te maken: de Barbarići waren evengoed Kroaten en katholieken als hun tegenstanders en moordenaars.

11 augustus 1993