Verraad op de Balkan

Of democratieën vergaan

Tien jaar geleden schreef de even tegendraadse als scherpzinnige Franse essayist Jean-François Revel een geruchtmakend boek: Comment les démocraties finissent (Hoe de democratieën aan hun eind zullen komen). Hij constateerde in dat boek dat het op zich niet slecht ging met democratische staten. Anders dan in de jaren dertig werden zij niet van binnenuit bedreigd door werkloosheid en fascisme. Zij stelden zich nu echter niet of nauwelijks teweer tegen de dreiging van het sovjet-imperialisme en andere daarmee verbonden gevaren. En dat terwijl de wereld waarin wij leven ‘een onverzoenlijke machine is geworden die de eliminatie van de democratie bewerkstelligt’. De oorzaak van de berusting en onverschilligheid waarmee de democratieën de bedreiging van hun bestaan droegen lag, zo meende Revel, in hun naar binnen gekeerdheid. Zij worden volledig in beslag genomen door de vraag hoe de eigen welvaart en het eigen welzijn te verbeteren. Ze zijn niet geïnteresseerd in wat daarbuiten gebeurt, en wat hen bedreigt.

[p. 79]

Revel kon niet weten dat de volledige ineenstorting van het communisme, als ideologie, als wereldmacht, toen nog maar zes jaar in het verschiet lag. Niemand wist dat toen, en wie de lijst van lidstaten van de Verenigde Naties in 1983 na zou lopen, zou op een totaal van meer dan honderdvijftig landen op zijn allerbest een kwart tellen dat met enig recht aanspraak kon doen gelden op de omschrijving ‘democratie’.

Het is daarom wat gemakkelijk om Revel nu zijn verschrikkelijke ongelijk van toen in te wrijven. Sterker nog: misschien is zijn ongelijk wel minder groot dan het op het eerste gezicht lijkt. Heeft hij zich vergist in de aard van de voornaamste dreiging van de democratie, dan geldt dat nog niet voor zijn diagnose van de ingebouwde zwakheid van democratische staten. Na 1989, en misschien wel sterker nog na de Golfoorlog, ontstond er hoop op een nieuwe wereldorde, waarin steeds meer staten onder democratisch regime zouden komen, en vervolgens het onderlinge verkeer in volstrekte vreedzaamheid vorm zouden geven. Overal in de voormalige Tweede en Derde Wereld namen democratiseringsprocessen een aanvang en het leek erop dat deze staatsvorm eindelijk de overhand in de wereld ging krijgen.

In de afgelopen twee jaar is vrijwel alle hoop en verwachting op zo'n ontwikkeling de bodem ingeslagen. Niet door de nog steeds bestaande of nieuw opgestane vijanden van het democratisch regime, maar juist door de leiders van deze regimes zelf. Tien jaar na Revel herhaalt de Amerikaanse commentator William Pfaff - anders dan Revel geen scherpslijper, maar wel een verstandig man - diens sombere diagnose over de zwakheid van democratieën in een kort artikel dat onder andere verscheen in The New York Review of Books van 15 juli. Mismoedig stelt hij daarin dat het vrijwel volledige falen van de internationale gemeenschap in het voormalig Joegoslavië een vergaande betekenis heeft. Het bewijst volgens hem dat de democratische regimes niet in staat zijn vraagstukken aan te pakken waarvan de kwalijke consequenties zich pas op termijn zullen openbaren. (Al is het niet moeilijk ze van te voren te benoemen.) In het geval-Joegoslavië bestond er tot op zekere hoogte een algemene internationale consensus over wat er eigenlijk zou moeten gebeuren. Maar elk strobreed dat aan herstel van de orde door plaatselijke roverhoofdmannen in de weg werd gelegd, was voldoende om niets te doen. Geen enkele resolutie van de Veiligheidsraad, geen

[p. 80]

enkele overeenkomst tussen de betrokkenen en de Verenigde Naties, respectievelijk de Europese Gemeenschap, is uitgevoerd of nagekomen, zo gauw er ook maar één groep was - meestal de Serviërs - die zich ertegen verzette.

Waarschijnlijk weerspiegelt deze opstelling de publieke opinie, zo stelt Pfaff. In de jaren dertig was optreden tegen Hitler en Mussolini geen populaire zaak. Chamberlain en Daladier werden met hun appeasement-politiek als kalme en verstandige staatslieden beschouwd. Pas toen appeasement en collaboratie waren mislukt, keerde men zich tot Churchill en De Gaulle.

Kennelijk zijn democratieën alleen in staat om zich grote opofferingen, ook in mensenlevens, te getroosten als de oorlog al is uitgebroken, als er sprake is van een onmiddellijke, door iedereen onderkende dreiging. Gaat het echter om toekomstige dreigingen - een uitbreiding van het conflict tot een Derde Balkanoorlog, verdere desintegratie en burgeroorlog in Oost-Europa, de mislukking van de Europese integratie - dan zijn democratieën niet bereid de inspanningen op te brengen die het mogelijk maken zulke ontwikkelingen in de kiem te smoren. In dit opzicht zijn de dictators in het voordeel, meent Pfaff. De Saddam Hoesseins van deze wereld, Milošević, Stalin, Hitler, zij zijn wél in staat en bereid om hun bevolking te dwingen tot grote offers voor toekomstig voordeel. De wijze waarop zij dat doen is gruwelijk, maar ook succesvol.

Daartegen wordt wel aangevoerd dat democratieën een moreel hoger karakter hebben, dat het democratisch proces de beste besluiten oplevert en dat er niks beters is. Een schrale troost. Want, stelt Pfaff en daarin is hij een echo van Revel, democratieën zijn niet in staat hun belangen op lange termijn in het oog te houden. Zij willen met rust gelaten worden. Het is goed mogelijk dat democratieën ook op den duur stand houden. Maar het is even goed mogelijk dat zij ten onder gaan, en dat zij tot nu toe alleen maar geluk hebben gehad, zo besluit Pfaff zijn sombere beschouwing. Laten wij hopen dat hij over tien jaar meer ongelijk heeft gehad dan Jean François Revel nu.

14 juli 1993