Verraad op de Balkan

De staat verdwijnt?

Al jaren staat de staat in het verdomhoekje. Het zou gedaan zijn met zijn dominante positie in de wereld. Steeds minder kan de staat uitrichten op zijn eigen territorium, en het weinige dat hij nog vermag, doet hij slecht. Zeker in Europa wordt veelvuldig getamboereerd op het ‘einde van de natie-staat’. Op ons continent zou deze immers geheel of gedeeltelijk opgaan in een verenigd Europa (dat geen staat mag heten). Wat dan overblijft, is een beperkt bestuurslichaam, dat ook nog eens naar onderen macht en bevoegdheden zal afstaan: naar gemeenten en provincies, en vooral naar nog niet nader gespecificeerde ‘regio's’. Bij het Verdrag van Maastricht is daarop al vooruitgelopen, hoewel niemand weet hoe en door wie die ‘regio's’ zullen worden vastgesteld. De moderne staat, de grootste, krachtigste en meest verbreide politieke organisatie in de wereld heet, kortom, ten dode opgeschreven.

Eén van de argumenten achter deze stelling en voorspelling is geleverd door de zogenaamde interdependentietheorieën. Hun grootste gemene deler is de gedachte dat de wereld in de loop van de tijd steeds meer vervlochten is geraakt - cultureel en economisch; door verkorting van reistijd en door vergroting van communicatiemogelijkheden en informatiestromen. Zulke vervlechting of interdependentie leidt tot steeds grotere onderlinge afhankelijkheid en is daar tegelijk de uitdrukking van. Aldus wordt de autonomie van de staat uitgehold. Want geen staat kan alles meer op eigen houtje. Elke staat is door talloze dunne draadjes en dikke kabels aan vele andere gebonden. Zelfs de machtigste staat van deze tijd, de Verenigde Staten, was in de Golfoorlog op in Japan en Europa geproduceerde apparaten aangewezen om zich militair te kunnen manifesteren.

Voor de theoretici van de interdependentie zit er in dit proces iets moois. Dat de staat zo zijn einde nadert vinden zij namelijk helemaal niet erg. Want wat de staten ook nalaten, er is één ding

[p. 71]

waarop zij het monopolie hebben: oorlogvoering. Welnu: toenemende interdependentie maakt oorlogvoering niet onmogelijk, maar wel zinloos. Door oorlog worden de ketens van interdependentie verbroken en dat gaat ten koste van verliezer én winnaar.

Grotere interdependentie leidt tot zwakkere staten en tot minder oorlog. Dat is eigenlijk de centrale stelling van deze theorieën. De wat verfijndere maken overigens nog onderscheid tussen de feitelijke interdependentie van staten, en het besef daarvan bij de politieke elites (‘cognitieve interdependentie’). Als de laatsten niet in de gaten hebben dat hun staat onontwarbaar verknoopt is met andere, kunnen zij immers tot verkeerde politieke besluiten komen en alsnog oorlog gaan voeren.

De interdependentietheorie wordt aangehangen door mensen die er nog nooit van gehoord hebben. Daartoe behoren zonder twijfel de aartsvaders van de Europese ‘eenwording’. Die begon met de oprichting van de Europese Kolen- en Staalgemeenschap. Wanneer Europese staten als Frankrijk en Duitsland, die binnen honderd jaar drie keer oorlog met elkaar hebben gevoerd, aan elkaar zouden worden gesmeed door kolen en staal, zou een vierde oorlog ondenkbaar en onmogelijk worden. Dat was de grote gedachte van Jean Monnet, de grootste van de aartsvaders. Een naargeestig aspect van de desintegratie van Joegoslavië is dat deze het optimisme achter de interdependentietheorie logenstraft. De onderlinge verwevenheid daar van de verschillende gebieden en ‘volken’ was tot 1991 immers groot. In economisch opzicht vormden de deelrepublieken een eenheid waar de Europese Gemeenschap nog niet aan toe is. De verschillende ‘volken’ en religies waren door onderlinge banden sterk met elkaar verbonden en vermengd. Bij de laatste volkstelling, in 1981, identificeerde 5,4 procent van de bevolking zich als ‘Joegoslaven’ in plaats van als lid van een van de vele officieel erkende etnische groepen. Die bestonden (en bestaan) veelal op basis van willekeurige en achteraf bedachte criteria. Een van de ergste roverhoofdmannen onder de Serviërs kwam een tijdje geleden in opspraak, toen uitkwam dat hij eigenlijk van Kroatisch en Moslim-‘bloed’ was. De belangrijkste taal, het Servokroatisch, werd algemeen begrepen en gebruikt.

Maar deze interdependentie heeft de oorlog niet voorkomen. Op zijn beurt heeft de oorlog de juistheid van de theorie in tenminste

[p. 72]

één opzicht bevestigd: iedereen is erop achteruit gegaan. Zelfs Slovenië, dat nauwelijks in oorlog is geweest en toch al het rijkste deel van het land was. Gebrek aan ‘cognitieve interdependentie’ bij de politieke elites? Ik geloof het niet. In Slovenië en Kroatië werden de kosten van interdependentie hoger geacht dan de voordelen; en in Servië ook. De andere republieken werd niets gevraagd: zij stonden - behalve Montenegro - voor de keus zich zelfstandig te verklaren of het lot van Kosovo en Vojvodina te ondergaan en Servische kolonies te worden.

Nu zien we - vooral in Kroatië en Klein-Joegoslavië - een bewust beleid om de bestaande interdependentie vooral op cultureel en politiek gebied te vernielen. Het meest bizarre voorbeeld daarvan is de wijze waarop het Servokroatisch wordt opgedeeld in een kunstmatig neo-Kroatisch en een even kunstmatig neo-Servisch. Het doet denken aan de wijze waarop de NSB het Nederlands tijdens de Tweede Wereldoorlog vernederlandste (‘Hou zee’). Het is een even kinderachtig als gruwelijk proces. Maar het staat niet op zichzelf. Zonder het voorbeeld van Joegoslavië had Tsjechoslowakije nog bestaan.

Zo gaat de staat ten onder, maar komen er wel steeds meer van.

21 april 1993