Verraad op de Balkan

[p. 42]

Zoveel volken, zoveel staten?

In de International Herald Tribune werd vorige week becijferd dat er zo'n 3500 ‘volken’ op de wereld leven, terwijl er nog geen tweehonderd staten bestaan. Als elk ‘volk’ een eigen ‘staat’ moet hebben, staat ons dus nog wat te wachten. Toch is dit de laatste eeuw het eerste gebod van staatsvorming geworden.

Vanaf 1918 is dit eerste gebod zelfs min of meer internationaal recht. President Woodrow Wilson proclameerde toen het zelfbeschikkingsrecht van naties (= volken) en niemand sprak hem tegen. De Volkenbond was op dit principe gebaseerd en de Verenigde Naties zijn het evenzeer. Ook al komt het neer op ‘a standing invitation to secession’.

Aan de idee van het zelfbeschikkingsrecht ligt een misverstand ten grondslag. In het algemeen ligt het niet zo dat er eerst een duidelijk herkenbaar ‘volk’ bestaat, dat zich vervolgens een staat schept. Historisch is het precies andersom gegaan. In een meestal bruut gevecht om macht en territorium hebben zich staten gevormd en als dat eenmaal was gebeurd, werd de bevolking van de staat met behulp van dwang en mythen tot één ‘volk’ gesmeed. Het Franse ‘volk’ ontstond pas in de loop van de negentiende eeuw, dankzij de politiek van Parijs die alle regionale talen en culturen meedogenloos onderdrukte en dankzij de mythe van het ‘ene en ondeelbare’ Frankrijk, dat al eeuwen zou hebben bestaan. Frankrijk is een model van ‘geslaagde’ staatsvorming - ook al kampt het tegenwoordig met Corsicaans en Bretons separatisme, dat verder gaat dan folklore. Bij mislukkende staatsvorming, of bij desintegratie van staten valt te verwachten dat nieuwe ‘volken’ worden uitgevonden. Dat is wat zich nu afspeelt in Midden- en Oost-Europa. Verschillen en tegenstellingen die in Nederland onschuldig en zelfs een beetje lachwekkend zijn - laten wij zeggen die tussen Friezen en Groningers - krijgen een witgloeiende intensiteit en worden politieke breuklijnen. Die verschillen zijn maar ten dele een historisch gegeven. Ze zijn allereerst politiek geconstrueerd, met gebruikmaking van historische mythen. Zo wordt sinds de ineenstorting van Joegoslavië zowel door het Servische als door het Kroatische regime gewerkt aan een kunstmatig ‘zuiver’ Servische, respectievelijk ‘zuiver’ Kroatische taal, in plaats van het Servokroatisch dat Serviërs en Kroaten verbond.

[p. 43]

Het ‘zelfbeschikkingsrecht der volken’ heeft daarom iets paradoxaals, voorzover het wordt opgevat als ‘één volk, één staat’. Pas als er een staat is, komt er immers een volk.

Maar de staat heeft nu juist zijn bestaansgrond te danken in de eraan voorafgaande existentie van een ‘volk-dat-er-nog-niet-is’. Als het zó ligt, is het dan niet verstandig het ‘zelfbeschikkingsrecht der volken’ sterk te relativeren, evenals het axioma: één volk, één staat?

Dat zou echter een ander axioma van de bestaande wereldorde aantasten: dat de zelfstandige nationale staat de enige legitieme politieke grootheid is en dat de hele wereld daarom moet bestaan uit zulke staten en uit niets anders. Op enkele resterende koloniën na en het uitzonderingswerelddeel Antarctica, is dat nu inderdaad het geval.

Een aantal jaren geleden is in Groot-Brittannië een debat gevoerd over de onafhankelijkheid van al die eiland-staatjes in de Caribische Zee. Was het eigenlijk niet onzinnig om zulke eilanden, vaak niet veel groter dan Texel en onmogelijk tot militaire, politieke en economische zelfstandigheid bij machte, uit te dossen als volwaardige staten die in de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties een even grote stem hebben als de Verenigde Staten? De conclusie was, ja: dat is onzinnig, maar daar moet men dan maar mee leren leven. Er is erger. Toch is het opmerkelijk dat de drang naar onafhankelijkheid op de Nederlandse Antillen, inclusief het daarvan afgescheiden Aruba, de afgelopen jaren sterk teruggelopen is. De ervaringen van Suriname, dat de onafhankelijkheid kreeg opgedrongen, zijn daaraan niet vreemd. De laatste jaren wordt zowel daar als hier openlijk en serieus gedacht aan een Nederlandse betrokkenheid bij Suriname die van de zogenaamde onafhankelijkheid niet alles heel laat. Het eerste pleidooi voor vormen van rekolonisatie is al vernomen - van de socioloog en commentator J.A.A. van Doorn, in HP/De Tijd. Hij stelt dat vrijwel alle koloniën die in de afgelopen veertig jaar onafhankelijk zijn geworden erop achteruit zijn gegaan. Dat is waar, al is dit geen reden om het koloniale verleden van, laten wij zeggen, Belgisch Kongo of Frans Indochina ook maar enigszins te idealiseren. Maar rekolonisatie is politiek ondenkbaar. Het primaat van de soevereiniteit van de staat is nog steeds de basis van de internationale orde. Juist daardoor echter verkeert die orde in toenemende wanorde.

26 augustus 1992