Verraad op de Balkan

[p. 21]

Kroniek

Proloog: achter de wapens

Dubrovnik. Het weerzien met Joegoslavië na bijna tien jaar roept gemengde gevoelens op. Overal hangt nog de kop van Tito. De nieuwe leiders zijn anonymi, die aan een persoonlijkheidscultus niet toe durven komen. Het portret van Tito dat ik het meest zie, stamt uit de Tweede Wereldoorlog - het is dat van de partizanenleider. Veel minder vaak dan in mijn herinnering zie ik het opgeblazen hoofd dat tussen de pet en de tuniek van één van zijn vele fantasie-uniformen (‘Maarschalk Tito’) zit geklemd.

Tito's erfenis is weinig aanlokkelijk gebleken. In slechts één oogmerk is hij geslaagd. Zoals zovele politici die de staatsmacht hebben veroverd, heeft Tito zich in die positie niet toegelegd op de verbetering van de levensomstandigheden in eigen land, maar gekozen voor de vlucht voorwaarts. Met succes heeft hij zich opgeworpen als één van de leiders van de ‘niet-gebonden landen’ (hoewel ik een befaamd PSP-Kamerlid eens heb horen uitleggen dat de Amerikaanse nucleaire garantie niet alleen de Navo-partners geldt, maar naar zijn stellige overtuiging ook Joegoslavië). Een niet-gebonden land is Joegoslavië gebleven, maar het is ook steeds meer een echte Derde Wereld staat geworden - onbedoeld effect van Tito's politiek. Toerisme, leningen en gastarbeid stelden het land in de jaren '70 in staat boven zijn stand te leven. In de jaren '80, na de dood van Tito, kwam uit dat de relatieve welvaart van toen noch in de groei van een op de binnenlandse vraag afgestemde industrie had geresulteerd, noch in een verbetering van de exportmogelijkheden.

Het niet-gebonden Joegoslavië zakt dus terug naar de status van Derde Wereld-land. In Dubrovnik, de rijkste stad van het land, zeker in de zomer, is het meest waarneembare symptoom daarvan de galopperende inflatie, die door de aanwezigheid van Amerikaanse toeristen niet wordt afgeremd. De Joegoslaven zijn geen ‘Eurolafaards’, zoals de landen van de EEG: de Joegoslavische staat draagt de PLO en Kadhafi een warm hart toe en is tegelijkertijd een politiestaat. Hier treedt terrorisme niet op en

[p. 22]

wordt het dus ook niet toegestaan, hier kunnen Amerikaanse toeristen dus nog naar hartelust op vakantie.

Ook dit maakt Dubrovnik tot een passende plaats om zich te buigen over de problemen van oorlog en vrede. Eén sobere bijdrage aan het permanente debat over nucleaire wapens en strategieën werd hier in het Inter-University Centre (IUC) geleverd door George Rathjens, hoogleraar aan het Massachusetts Institute of Technology in Boston en één van de belangrijkste Amerikaanse deskundigen op het gebied van nucleaire wapens. Als adviseur van de Amerikaanse regering behoorde hij onder president Kennedy tot degenen die uit moesten zoeken of de Verenigde Staten de Chinese nucleaire installaties niet zouden moeten vernietigen vóór Mao zijn atoombom klaar had.

Rathjens' soberheid komt naar voren in zijn aarzeling partij te kiezen voor een of ander instrument als dé oplossing voor het nucleaire vraagstuk. Indertijd verkoos hij niet voor de Amerikaanse Senaat te getuigen over het SALT II-verdrag. Er waren zowel redenen om ervoor als om ertegen te pleiten, vertelde hij, maar door het een te doen of het ander zou hij hebben gesuggereerd dat dit verdrag veel belangrijker was dan hij vond.

Rathjens is van huis uit technicus, geen politicoloog, en dat merk je als hij uiteenzet dat nucleaire wapens een karakter hebben dat ze van alle andere doet verschillen. In de eerste plaats zijn ze buitengewoon goedkoop in verhouding tot hun effectiviteit en vernietigingskracht. De nucleaire bewapening is bij voorbeeld goed voor maar een klein deel van het Amerikaanse defensiebudget (ongeveer vijftien procent). Wie een logische verbinding legt tussen kerncentrales en kernwapens maakt een dubbele fout, aldus Rathjens. Men heeft geen kerncentrale nodig om een atoombom te maken, maar een kerncentrale vergt wel een vijf- tot tienmaal grotere investering dan die nodig is voor de produktie van kernwapens. In de tweede plaats - een oude waarheid - zijn steden en andere grote objecten onverdedigbaar tegen kernwapens. Ook de conclusie die Rathjens daaraan verbindt is niet origineel: namelijk dat de aantallen kernwapens er dan niet meer toe doen. Een paar honderd zijn voldoende om de Sovjet-Unie of de Verenigde Staten in puin te leggen. Aantallen worden pas belangrijk wanneer het zou gaan om het uitschakelen van militaire doelen.

[p. 23]

Wanneer al die aantallen niet zo belangrijk zijn, zo gaat Rathjens verder, dan hebben veel van de voorstellen om de nucleaire bewapening te verminderen of te beheersen nauwelijks betekenis. Wapenbeheersingsovereenkomsten die niet gericht zijn op, en leiden tot, een tenminste vijf- tot tienvoudige vermindering van de grote kernwapenarsenalen, zijn daarom van nul en generlei waarde. Sterker nog: ze moeten eerder als negatief worden beoordeeld, omdat ze de uitbreiding van de bewapening stimuleren, en omdat ze de discussie over vrede richten op wapensystemen, hun aantallen en technische eigenaardigheden. De pessimistische conclusie van Rathjens is dat het een doodlopende weg is om te proberen het nucleaire probleem op te lossen door middel van wapenbeheersingsonderhandelingen, of door middel van eenzijdige ontwapeningsstappen. Hij vindt bovendien dat de Verenigde Staten in wapenbeheersingsgesprekken stelselmatig de verkeerde prioriteiten hebben gesteld: eerst komen altijd de intercontinentale raketten, dan de middellangeafstandswapens, vervolgens conventionele strijdkrachten en tenslotte ‘vertrouwenwekkende maatregelen’. Op nog lager niveau stonden en staan pogingen met de Sovjet-Unie overeenstemming te bereiken over bepaalde gedragslijnen of om tot verbetering van de communicatie te komen. Rathjens zou willen dat die volgorde geheel en al werd omgekeerd.

Zijn scepsis over de waarde van de huidige wapenbeheersingsonderhandelingen (maar ook die over het non-proliferatieverdrag) wordt echter aangevuld met zijn nadruk op andere wegen ter verzekering van de vrede. In dit verband noemde hij drie overeenkomsten die in zijn ogen veel succesvoller geweest zijn voor wapenbeheersing dan SALT-verdragen en dergelijke. Het Oostenrijks Staatsverdrag van 1955 heeft het onwaarschijnlijk gemaakt, dat een politieke crisis in of om Oostenrijk een oorlog in Europa zou kunnen veroorzaken. De Cuba-crisis maakte een betere verstandhouding tussen de Verenigde Staten en de Sovjet-Unie mogelijk. En de akkoorden van Camp David maakten een eind aan het Egyptische streven naar een eigen kernmacht.

De kern van deze alternatieve benadering van het nucleaire probleem is dus dat niet aantallen en soorten wapens centraal moeten staan, maar de potentiële conflicten die staten ertoe brengen die wapens aan te schaffen. Rathjens' verhaal werd ondersteund door het Symfonie Orkest van Dubrovnik, dat in de

[p. 24]

ruimte naast het IUC de Tragische symfonie van Schubert repeteerde. 's Avonds volgde de uitvoering op de binnenplaats van het Rectoren Paleis in de oude stad, een verkleind en verfijnd Dogenpaleis, en versteende herinnering aan de grote tijd van Dubrovnik (of Ragusa, zoals het toen heette) als vrije stadsrepubliek. Terwijl de muziek omhoog, de zwarte nacht in daverde, werd ik wel gedwongen na te denken over de problemen van hegemonie en afhankelijkheid die achter de wapens van toen schuil gingen en dat nu nog steeds doen.

28 juni 1986