Tegen het vergeten. Degenstoten en sabelhouwen

[p. 192]

Plagiaat

Wat is Nederland toch een miezerig land, dacht ik toen ik in Le Monde (20 augustus 1993) een recensie van de vertaling in het Frans van Adriaan van Dis' Het beloofde land las. De recensent besprak niet alleen het boek, maar lichtte zijn publiek ook voor over de receptie ervan in ons land.

‘Dans son propre pays qui aime la pensée positive on ne lui a pas su gré de ses récits en demi-teinte. Et lorsque, pour la Terre promise, on a découvert qu'il avait osé se parer de quelques plumes prises chez un anthropologue américain, on a crié au plagiat et les critiques de tous bords lui sont tombé dessus.’

Ja, dat is de kern van de zaak-Van Dis. Je schrijft een mooi boek, waarin je ‘pronkt met een paar veren van een Amerikaanse antropoloog’ en dan roepen ze ‘plagiaat’. Geen wonder dat deze recensie tot nu toe het laatste woord bleef in de discussie over het plagiaat van Van Dis.

Bij een kleine terugblik op die discussie valt allereerst op hoeveel moeite er aanvankelijk is ondernomen, zowel door de auteur als door zijn literaire en journalistieke vrienden, om te ontkennen dat van plagiaat sprake was. Toch is eerst door Jan Fred van Wijnen (Vrij Nederland, 22 augustus 1992) en daarna door J.A.A. van Doorn (hp/De Tijd, 4 september 1992) gedetailleerd uit de doeken gedaan hoe hele passages waar Van Dis zichzelf aan het woord laat, vrijwel letterlijk zijn overgenomen uit Waiting: The Whites of South Africa van Vincent Crapanzano, inderdaad een Amerikaans antropoloog.

Vervolgens is in een volgende verdedigingslinie stelling betrokken: het was helemaal niet erg! Zoiets hoorde bij literatuur! Had Shakespeare zijn plots niet overal zonder bronvermelding weggehaald? Van Dis beriep zich daartoe al meteen (in reactie op de vondst van Van Wijnen) op Gerrit Komrij, ‘die veel heeft nagedacht over hoe schrijvers moeten omgaan met materiaal van anderen’, en geschreven had: ‘schrijvers stelen van dieven’. Hij legde er niet bij uit op grond waarvan Crapanzano een dief zou kunnen worden genoemd. Op den duur kreeg je de indruk dat je als letterkundige pas wat begint voor te stellen als je vooral veel van anderen hebt gepikt.

[p. 193]

Maar Het beloofde land is geen literatuur in de zin van fictie. (Wat niet wil zeggen dat bij werkelijke fictie plagiaat toegestaan is, maar daar ligt het toch anders.) Het boek wordt gepresenteerd als het verslag van een echte reis van een werkelijk bestaande man, Adriaan van Dis, vergezeld van een werkelijk bestaande vriendin, door een werkelijk bestaande streek, waarbij zij met werkelijk bestaande mensen in werkelijk bestaande situaties hebben gesproken. Elk boek kent een zekere code waarin het realiteitsgehalte dat de lezer voor ogen moet houden, is vastgelegd. Zeker, zeker, het postmodernisme is een poging dergelijke codes te doorbreken. Maar daarmee wordt hun bestaan juist aangetoond. En men kan van Het beloofde land veel zeggen, maar niet dat het is opgezet of kan worden gelezen als een postmodernistisch traktaat over fictionaliteit en dat soort dingen.

Je kunt het ook anders zeggen: de enige reden om dit boek de vorm van een autobiografisch reisverhaal te geven is dat het dat is. Binnen de dan gebruikte code gelden de regels van het visserslatijn. Je mag de grootte van de vis overdrijven, maar je moet die vis wel zelf gevangen hebben en hem niet bij de vishandel hebben afgehaald.

In een nuttig overzicht, ‘De bedriegertjes en hun vriendjes’ (hp/De Tijd, 21 mei 1993), heeft J.A.A. van Doorn het ‘cordon van ijverige hulpverleners’ rond Van Dis in kaart gebracht; een fraai tableau de la troupe van vooral bij nrc Handelsblad publicerende schrijvers en journalisten, die zich buitengewoon opwonden over ‘plagiaatjagers’ (H.J.A. Hofland), of zoals de als altijd exuberant formulerende W.L. Brugsma ze noemde: ‘de kommaneukers van de plagiatorische heksenjacht in Nederland.’ Van Doorn trekt als algemene les uit dit geval dat ieder wel een clique of coterie heeft die hem bij plagiaat beschermt als hij door de mand valt.

Voor mijn gevoel is er in dit geval nog iets anders aan de hand. Wat zich in de reactie op het plagiaat van Van Dis aftekende, was de scheiding tussen ‘literatuur’ en sociale wetenschap. De journalistiek vormt gedeeltelijk een grijze zone tussen deze twee, en misschien is het kenmerkend zowel voor hun aspiraties als voor de relatieve status van beide genres dat zo veel beschouwende journalisten zich hier in het kamp van de literatuur schaarden.

De sleuteltekst is in dit geval de passage die Gerrit Komrij aan de affaire wijdde in zijn nrc-column (16 september 1992), ‘Salmagundi (3)’.

‘De verkrampte commotie over het “opzienbarende plagiaat” van Adriaan van Dis bewijst weer eens dat plagiaat een probleemgebied is,’ zo begint hij, om te vervolgen: ‘vol mijnen en valkuilen, dat onbevoegden maar beter niet kunnen betreden. De kwestie Van Dis -

[p. 194]

dat heeft toch maar heel zijdelings met plagiaat te maken.’

Zoveel is wel duidelijk: met die ‘verkrampte commotie’ bedoelt Komrij niet het gejok en gedraai van Van Dis en zijn medestanders, maar de vaststelling van het plagiaat zelf. Onduidelijk blijft waarom dit als ‘verkrampt’ moet gelden. Maar voor Komrij is er blijkbaar niet eens sprake van plagiaat. De kwestie heeft ‘toch werkelijk maar heel zijdelings met plagiaat te maken’. Hoezo? Waar gaat de kwestie dan wel om? Daarop hoeft Komrij geen antwoord te geven, vindt hij zelf, en dat zal wel te maken hebben met de opmerking dat ‘onbevoegden’ zich maar beter niet met kwesties van plagiaat moeten bemoeien. ‘Onbevoegden’! Wie zijn dat hier? Wat voor bevoegdheid - behalve leesvaardigheid - heeft men nodig om vast te stellen dat iemand een tekst van iemand anders zonder bronvermelding als zijn eigen tekst uitgeeft? En wie verleent de bevoegdheid tot het constateren van plagiaat? Commies Komrij?

Vervolgens stelt Komrij dat ‘een essentieel element van plagiaat is dat men wil pronken met andermans veren, en net zo groot wil lijken als het grote voorbeeld’. Deze stelling lijkt mij in zijn algemeenheid onzin. Plagiaat wordt immers gedaan in de hoop en verwachting dat de oorspronkelijke auteur onbekend is en onbekend blijft. Alleen in de eigen ogen kan men dan zo ‘groot lijken als het grote voorbeeld’. Maar aangezien de plagiator weet dat het zijn tekst niet is, is dat een onmogelijke mogelijkheid.

Voor Komrij is deze onzinnige stelling het trapje dat hij nodig heeft om Van Dis - en de literatuur - te redden. ‘But who the hell is Crapanzano? Geen kunstenaar, maar een docent in de antropologie, heb ik me laten vertellen. Waar is zo'n wetenschap - iedere wetenschap - goed voor als je er geen gebruik van mag maken?’

‘Who the hell is Crapanzano?’ Dit is de Nederlandse letterkunde op zijn smalst, dunst, provinciaalst, benepenst. Dat Crapanzano een boek heeft geschreven dat ver buiten zijn vakgebied aanzien en verspreiding kreeg, is Komrij even onbekend als de gedachte dat in de sociale wetenschap vele voorbeelden aanwijsbaar zijn van boeken die in literaire zeggingskracht ver uitsteken boven die van de door Komrij's bevoegde grenswachten streng bewaakte Nederlandse letterkunde. Gelukkig dat hij een jaar later nog bijval kreeg in Le Monde, ook al was de recensie daar geschreven door Leo Gillet, een Nederlander uit Van Dis' bijstandsteam.