Tegen het vergeten. Degenstoten en sabelhouwen

De politiek en W.F. Hermans III

Wie zou niet als fatsoenlijk mens van ‘apartheid’ een afkeer hebben? Toch blijft die principiële verwerping een abstract karakter houden voor iemand die er nooit geweest is. Wat mij betreft kreeg de vanzelfsprekende overtuiging dat ‘apartheid’ verwerpelijk is, een moeilijk te verstouwen emotionele lading door het lezen van de roman Kennis van die Aand/Looking on darkness van André Brink. De sonnetten van Shakespeare die van dat boek de afsluiting vormen, zal ik nooit meer kunnen lezen zonder opnieuw de beklemming en het verdriet te voelen die ze daar opriepen.

Ik vind Kennis van die Aand een hoogtepunt in een reeks romans die allemaal de ontmenselijking ten gevolge van racisme tot thema hebben. Als de schrijver van die romans, André Brink, naar Amsterdam zou komen om over zijn politieke en literaire denkbeelden te vertellen, dan zou het gemeentebestuur er alles aan doen om hem te verhinderen een gastcollege aan de Universiteit van Amsterdam of een lezing in een door de gemeente betaalde of gesubsidieerde instelling te geven. Dat is de logica van de ‘culturele boycot’ die de Verenigde Naties in 1981 tegen Zuid-Afrika hebben afgekondigd; een boycot waar Nederland zich toen bij aansloot en waaraan de Amsterdamse gemeenteraad vijf jaar later unaniem gehoor heeft gegeven. Ik zou niet weten hoe eenvoudiger en meer afdoende de absurditeit van deze ‘culturele boycot’ te demonstreren dan met dit voorbeeld. Het is alsof je de mensenrechten in de Sovjet-Unie dichterbij wil brengen door Sacharov hier het spreken onmogelijk te maken. Een slechte vergelijking vanzelfsprekend. Sacharov mag zijn land niet eens uit, het is hem onmogelijk gemaakt zijn denkbeelden daar te publiceren

[p. 185]

of anderszins te uiten; zijn baan is hem afgenomen en de Sovjet-Unie wordt niet cultureel geboycot. De regering van dezelfde centrumrechtse snit als die de ‘culturele boycot’ van Zuid-Afrika uitvaardigde, snoert de Tsjecho-Slowaakse schrijver Vaclav Havel de mond als hij hier iets wil (laten) zeggen over de in zijn land vertrapte rechten en vrijheden, ten dienste waarvan die boycot (naar ik aanneem) is ingesteld.

In principe zou een culturele boycot te rechtvaardigen zijn als het regime waartegen deze zich richt, zó totalitair is dat elke vorm van cultuur volledig door dat regime wordt beheerst. In dat geval zou elk wetenschappelijk en cultureel contact door dat regime worden gebruikt ter ondersteuning van zichzelf. Het is moeilijk een dergelijke graad van totalitarisme in werkelijkheid aan te treffen. Het Cambodja van de Rode Khmers, het China van de Culturele Revolutie, het huidige Irak en het huidige Iran - dat zijn de voor de hand liggende voorbeelden. Toch zou ik ook in die gevallen niet een ‘culturele boycot’ door de buitenwereld willen aanbevelen. Het eigenaardige van wetenschap, kunst, toerisme en zelfs sport is namelijk dat ze niet onder alle omstandigheden door het regime alleen maar ten eigen bate kunnen worden aangewend. De vier gouden medailles van Jesse Owens waren in 1936 misschien pijnlijker voor de nazi's dan een boycot van de Olympische Spelen in Berlijn door de democratieën zou zijn geweest. Totalitaire regimes beseffen de potentieel ondermijnende kracht van culturele contacten in het algemeen heel goed. In feite zijn zij het altijd die het wapen van de ‘culturele boycot’ hanteren: naar buiten toe. Zij zijn het die proberen elke ongewenste culturele invloed van buiten af te weren.

Los hiervan is er nóg een overwegend bezwaar tegen deze ‘culturele boycot’. Ik houd er niet van om de manifestaties van onrecht in de wereld tegen elkaar weg te strepen. De Amerikaanse oorlog in Indo-China was slecht en blijft slecht, ook al houdt de Sovjet-Unie tegenwoordig beestachtig huis in Afghanistan. Het apartheidsregime is een aantasting van de menselijke waardigheid, ook al zijn nagenoeg alle andere Afrikaanse staten dictaturen. Van een lichaam met universele pretenties als de Verenigde Naties mag men echter eisen dat het op een evenwichtige wijze recht doet en gelijke vergrijpen tegen de internationale rechtsorde met dezelfde maat meet. Aan die eis voldoen de Verenigde Naties niet. Door het wapen van een ‘culturele boycot’ enkel en alleen tegen Zuid-Afrika te gebruiken, worden andere misdadige regimes indirect van een bewijs van goed gedrag voorzien.

[p. 186]

Over het doel van deze boycot heb ik de Nederlandse voorstanders niet gehoord. Het enige argument dat men ontmoet, is dat de Verenigde Naties die boycot nu eenmaal hebben afgekondigd. Dat is niet genoeg. Er zijn ook uitspraken van de Verenigde Naties, of van daaraan gelieerde organen, waarin zionisme een vorm van racisme is genoemd. In dat geval zal niemand de Verenigde Naties als autoriteit aanroepen. Ook het verwante argument dat zwarte Zuid-Afrikaanse organisaties zelf om die boycot hebben gevraagd, gaat voorbij aan het feit dat politici in Nederland de verantwoordelijkheid dragen, af te wegen welk positief doel met zo'n boycot gediend zou kunnen zijn.

Het ‘Links Akkoord’ in de Amsterdamse gemeenteraad stelt dat de boycot deel uitmaakt van ‘een vreedzame strategie om het apartheidssysteem te breken’. (Het Parool, 23 oktober 1986). Een redenering die ongetwijfeld aan deze gedachte ten grondslag ligt, kan ik niet achterhalen. Hoe zou een volstrekt cultureel isolement van Zuid-Afrika, dat zwart en blank, voor- en tegenstanders van het apartheidsregime, gelijkelijk treft, nu kunnen bijdragen aan een vreedzame ondergang van dat regime?

Het ‘Links Akkoord’ gaf althans een argumentatie waarom het de ‘culturele boycot’ steunt. Het sprak in dat Parool-artikel ook de bereidheid uit om het gemeentelijk anti-apartheidsbeleid tegen niet nader genoemde ‘uitglijders’ te beschermen en het riep op tot culturele betrekkingen met anti-apartheidsorganisaties in Zuid-Afrika. Dergelijke positieve elementen ontbreken geheel in het enige andere betoog van een gemeenteraadslid over deze zaak dat ik onder ogen kreeg, dat van Annemarie Grewel (PvdA) in De Groene Amsterdammer (15 oktober 1986). Hier is een Nieuwe Regent aan het woord die haar onderdanen, ‘die zich niet verdiept hebben in de stukken’ en toch kritiek durven hebben (‘baasjes die met de pijp in de mond gewend zijn op grond van pure ijdelheid tegen alles te zijn’) flink op hun nummer zet: ze moeten hun mond houden, en bovendien waren die foto's van W.F. Hermans ‘van onbeduidende kwaliteit’. Een argument zal men in de bijdrage van deze politica niet aantreffen, maar ze maakt wel pijnlijk duidelijk dat ze zelf haar stukken niet gelezen heeft. Ze doet het namelijk voorkomen alsof de Amsterdamse boycot zich uitsluitend richt tegen ‘Zuid-Afrikaanse voorstanders van apartheid’ en buitenlanders die optreden voor ‘blanke pro-apartheidsinstellingen in Zuid-Afrika’. Het gemeenteraadsbesluit spreekt echter uit dat de boycot zich richt tegen ‘Zuid-Afrikaanse kunstenaars en personen voorkomend op de zwarte lijst van de vn’. Een gemeenteraadslid dat niet eens weet tot wat voor soort ‘culturele boycot’ ze heeft besloten... Laat ik zeggen dat het

[p. 187]

een bijkomend argument is deze gemeentelijke strijd tegen de apartheid te heroverwegen.