Tegen het vergeten. Degenstoten en sabelhouwen

De politiek en W.F. Hermans II

‘Amsterdam, Right Size, Right Spirit.’ Zo luidde de kop boven een paginagrote advertentie die het gemeentebestuur van Amsterdam deze week (oktober 1986) in de International Herald Tribune plaatste. ‘Amsterdam, Juiste Formaat, Juiste Instelling.’ Aldus het gemeentebestuur over de stad, maar, als je er goed over nadenkt, ook over zichzelf. De daad werd diezelfde week bij het woord gevoegd. Ingevolge de door de gemeenteraad aangenomen nota ‘Amsterdam en het Zuid-Afrikaanse apartheidsregime’ hadden Burgemeester en Wethouders ‘eigenlijk’ de fototentoonstelling van W.F. Hermans in het Stedelijk Museum willen verbieden. Maar ze doen dat niet - omdat de tentoonstelling de dag ervoor net was afgelopen. Het juiste formaat blijkt dat van Staphorst te zijn. De juiste instelling: die van de kwezel.

[p. 182]

Het begon ermee dat de PvdA-fractie in de Amsterdamse gemeenteraad over grote wakers bleek te beschikken die op het terrein der kunsten patrouilleren. Een Franse dirigent die Falstaff in het Muziektheater zal dirigeren, zo ontdekt de eerste van hen, is in Zuid-Afrika opgetreden. Hij moet dus op ‘de zwarte lijst van de vn’ staan. ‘Zwarte lijst’ - een typische uitdrukking uit het milieu van gangsters en maffiosi. Helaas staat de man niet op die zwarte lijst, maar dan heeft een andere socialistische cultuurpoliticus al uitgevonden dat Willem Frederik Hermans er wel op staat. En foto's van Hermans hangen te kijk in het Stedelijk! Politiek is naar het woord van Troelstra, ‘vorm geven aan de toekomst’ en er zit dus maar één ding op: verbieden, dicht doen, sluiten. Niet dat het raadslid dat wil, het gaat hem er alleen om ‘een duidelijke uitspraak te verkrijgen’. Van Burgemeester en Wethouders, die van die advertentie: ‘Amsterdam, Right Size, Right Spirit.’

In afwachting van die uitspraak geeft de Rode Wachter zijn eigen mening: ‘Hermans heeft grote literaire kwaliteiten, maar daar mogen we niet uit afleiden dat hij meer dan een volstrekt onbenullige burgermansmening over Zuid-Afrika zou hebben’. Hermans staat echter niet vanwege zijn opvattingen over apartheid of Zuid-Afrika op die ‘zwarte lijst’, maar enkel en alleen omdat hij er geweest is.

Inmiddels is de ‘duidelijke uitspraak’ gekomen. In het vervolg zullen B en W van Amsterdam naar vermogen proberen het optreden in de hoofdstad onmogelijk te maken van kunstenaars die op die ‘zwarte lijst’ staan. Een uitzondering willen de stadsbestuurders maken voor boeken van zulke kunstenaars. Die zullen niet uit de gemeentelijke bibliotheken worden geweerd. ‘Want dan kom je op een hellend vlak,’ volgens de wethouder van kunstzaken. Daar begrijp ik helemaal niets van. Waarom iemand het spreken, of dirigeren, of zingen, of dansen onmogelijk maken, waarom tentoonstellingen verbieden, waarom gemeentegebouwen voor zulke kunstenaars sluiten, maar de aankoop en verspreiding van boeken wel toelaten? Nee, als het het gemeentebestuur ernst zou zijn met het streven het misdadige Zuid-Afrikaanse apartheidsregime te ondermijnen, dan was het ook voor deze logische consequentie van een culturele boycot niet teruggeschrokken.

Deze logica is klaarblijkelijk absurd. Het hellend vlak is betreden toen de nota ‘Amsterdam en het Zuid-Afrikaanse apartheidsregime’ door de gemeenteraad werd aangenomen. Men zou zo niet van de raad, dan toch van Burgemeester en Wethouders (Right size, right spirit!) enig politiek benul hebben verwacht op het moment dat die absurditeit dankzij de wakkere cultuurpolitici van de PvdA werd aan-

[p. 183]

getoond. Dat benul had verschillende vormen kunnen aannemen. Men had de nota de nota kunnen laten, het zoveelste staaltje van ‘expressivisme’ in de gemeentepolitiek, na het zich met veel bombast tot ‘kernwapenvrije gemeente’ proclameren. Men had daarnaast in dit geval de houding kunnen aannemen van De Gaulle, die zijn gedienstigen verbood Sartre op te pakken: ‘Een Voltaire arresteert men niet.’ Willem Frederik Hermans is de grootste levende schrijver van Nederland. Het laatste waar behoefte aan bestaat, is aan een gemeenteraadsbeoordeling van zijn reisgedrag.

Het had meer voor de hand gelegen dat b en w op hun buitenlands-politieke voornemens waren teruggekomen toen ze met de logische gevolgen ervan werden geconfronteerd. Een ‘culturele boycot’ is, voor wie erover nadenkt, nooit te rechtvaardigen zolang in de te boycotten staat de cultuur niet helemaal een aangelegenheid van het regime is. Nog afgezien hiervan is deze boycot door de Verenigde Naties op een kennelijk uiterst labbekakkerige en willekeurige wijze georganiseerd en geadministreerd: zonder vorm van proces, zonder daar zelfs van op de hoogte te worden gesteld, komt men op een ‘zwarte lijst’ terecht - of niet.

Als het om onwelgevallige regeringsmaatregelen gaat, weet het stadsbestuur vaak niet hoe flink het zich daartegen moet opstellen, maar in dit geval heeft het zich een nieuwe rol aangemeten: de getrouwe schrijftafelmoordenaar die zijn orders uitvoert.

Inmiddels is de ketellappersymfonie, die de onvermijdelijke begeleiding vormt van zo'n affaire in Amsterdam, alweer ingezet. ‘Als Hermans zich pesterig gedraagt, mag je hem best terugpesten,’ deelt de PvdA-cultuurspecialist in de Tweede Kamer, Frits Niessen, mee. Ik weet niet waar en hoe en tegen wie Hermans zich ‘pesterig’ gedragen heeft. Ik weet gelukkig wel dat de overheid nooit hoort te ‘pesten’ of ‘terug te pesten’, niet op kunstgebied, nergens; het is treurig dat een volksvertegenwoordiger daar zo lichtzinnig aan voorbij gaat.

Schrijver Harry Mulisch vindt Hermans geen erg goed fotograaf en schaart zich ook daarom achter ‘het officiële beleid van de gemeente tegenover iemand die de apartheid steunt’. In deze frase komt precies naar voren wat het gemeentebestuur niet ronduit durft te zeggen: de stadsoverheid moet maar voor de burgers uitmaken met welke artistieke en politieke opvattingen de stadsburgers in aanraking mogen komen. De geestdrift van Mulisch voor zo'n beleid is niet verwonderlijk voor iemand die de totalitaire dictatuur van Castro bejubelt.

Een zogenaamde ‘culturele boycot’, oorspronkelijk ondersteund met de beste bedoelingen, blijkt zo uit te lopen op een situatie waarin

[p. 184]

politici principes als vrijheid van meningsuiting, tolerantie en politieke afzijdigheid van een inhoudelijk oordeel over kunst en individueel handelen, achteloos terzijde schuiven. Het ergste is wel dat deze gemeentebestuurders niet eens lijken te beseffen wat ze aan het doen zijn. Niettemin past deze koene bestuursdaad heel wel in een patroon dat zich al langer aan het vormen is: de ‘ontmondiging’ van de burger. Een jaar of twintig geleden brak de democratisering uit en in de ‘volwassen democratie’ waar toen naar gestreefd werd, zouden de burgers zelf wel uitmaken wat ze vonden en wie ze wilden boycotten. Nu beslissen de politici daarover. In Staphorst aan de Amstel zijn de burgers weer onderdaan geworden.