Tegen het vergeten. Degenstoten en sabelhouwen

[p. 123]

Holland Festival 1990 I

Mijn optreden op het Holland Festival 1990 vond plaats op 20 juni. De altijd inventieve Arthur Sonnen was van mening dat het Festival, zeker in 1990, aandacht moest besteden aan de invloed van kunst en cultuur op de politiek en had daarom voor die dag vier inleiders gecharterd. De eerste die aan het woord kwam, was de Oostenrijkse historicus Norbert Leser. Ik ken hem van naam, vanwege zijn studie over het austromarxisme. ‘Dat was lang geleden,’ antwoordde hij zuinigjes toen ik hem dat vertelde. Daar stond tegenover dat van organisatoren en publiek verder niemand ooit van hem had gehoord. Leser viel met de deur in huis en wond er geen doekjes om: ‘Das Wesentliche der Kunst ist nicht von der Politik her zu leiten. Die Kunst kommt von Oben, und geht nach Oben.’

De toespraak van de Zwitserse publicist Niklas Meienberg was hiermee in rauwe tegenspraak. De fragiel ogende en in net grijs gestoken Universitätsprofessor werd opgevolgd door een bulkige man in vrijetijdskleding, die ons ritselend met papieren en knipsels uitlegde dat hij behoorde tot die Zwitserse kunstenaars die volgend jaar niet mee willen doen aan de viering van het zevenhonderdjarig bestaan van de republiek. In de eerste plaats omdat het democratische en republikeinse Zwitserland pas na de burgeroorlog van 1848 ontstond, en niets van doen heeft met nationalistische Wilhelm Tellerij; in de tweede plaats omdat de viering wat hem betrof al bij voorbaat was bedorven door de recente onthulling dat de Zwitserse staat over zevenhonderdduizend staatsburgers zonder hun medeweten dossiers aan had laten leggen, en een geheim leger klaar had staan om in geval van oorlog of staatsgevaar in te grijpen. Het meest coherente in zijn betoog waren de twee krantenartikeltjes over de affaire, die hij zelf had geschreven en die hij nu voorlas.

Fritz Raddatz sprak kort en voor de vuist weg. Oude zekerheden over de verhouding tussen cultuur en politiek stonden wat hem betrof in verregaande mate ter discussie. Was de Franse Revolutie werkelijk ‘veroorzaakt’ door Voltaire en zijn opvolgers in de Verlichting, of waren zij niet meer geweest dan schrijvers van een scenario dat

[p. 124]

ook zonder hen zou zijn gespeeld? Tot zulke vragen voelde hij zich gedwongen na de veranderingen in Midden-Europa. Wat was er terechtgekomen van de ogenschijnlijk doorslaggevende rol van de kritische intelligentsia daar? Hij, voor zichzelf, had in de al bijna voormalige ddr kunnen vaststellen dat er na de Wende geen enkele belangstelling meer was voor kunst. De theaters liepen leeg. Boeken als van Uwe Johnson, die daar nu eindelijk mochten worden verkocht, lagen op grote, stoffiger wordende stapels in boekhandels: niemand interesseerde zich ervoor. Met deze wetenschap leek alleen nog maar ruimte voor een sceptische opvatting over de invloed van kunst en cultuur op politiek. Die bestond slechts als er toch al behoefte aan was; ‘systeemveranderende kracht’ was een illusie. Als er al invloed van het een op het ander werd uitgeoefend, gebeurde dat indirect. George Sand bereikte maatschappelijk niets met haar geëngageerde kunst; Gustave Flaubert daarentegen veel meer, zonder het te willen.

Daarmee was het middaggedeelte afgelopen. 's Avonds was ik aan de beurt, en dan zou de grote discussie volgen. Later las ik de verslaggeving in de Grote Pers; die liet er weinig twijfel over bestaan dat de meeste sergeanten van de journalistiek het na de middag voor gezien hadden gehouden. (Al dan niet na bij de organisatoren te hebben gevraagd naar de teksten van de voordrachten, want de moderne verslaggeverij houdt niet van verslaggeven met pen en papier. 't Schijnt dat daarvoor binnenkort een fonds door het ministerie van wvc in het leven wordt geroepen, het Fonds voor Bijzondere Journalistieke Projecten.)

Vooral door de zondagverslaggeefster van de toen nog bestaande Haagse Post, M. Februari, werd ik op mijn ziel getrapt. Zij berichtte over de voordrachten in schampere bewoordingen, althans over de eerste drie. ‘De sprekers van de middagsessie bleven... steken in vanzelfsprekendheid en zelfgenoegzaamheid. De avondsessie heb ik daarna gemist.’

Ik, op mijn beurt, heb achteraf 's avonds M. Februari gemist. Zij schreef namelijk: ‘Ik noemde deze lezingen vanzelfsprekend omdat niemand het impliciete uitgangspunt waagde te kritiseren: moet de kunst wel invloed hebben op de politiek? En op de maatschappij? Wat geeft kunst die hoge status van sociale zedepreker, die lage status van maatschappelijk manusje van alles?’ (Haagse Post, 30 juni 1990.)

Goede vraag, M. Februari, want juist die probeerde ik 's avonds te beantwoorden. Dit was wat ik zei: (in het Engels; ik voelde er niets voor als enige een voordracht te houden in een andere taal dan de mijne, die ook nog de moedertaal was van de drie andere sprekers.)