Tegen het vergeten. Degenstoten en sabelhouwen

[p. 103]

Het ministerschap van Lord Beaverbrook

Een wezenlijk element van politiek is het bedenken van nieuwe oplossingen voor oude problemen. Het voornaamste principe van de bureaucratische organisatie is het leveren van standaardoplossingen voor standaardproblemen. Zonder uiteindelijke vertaling in bureaucratische procedures, vervluchtigt elk nieuw politiek initiatief of vervalt tot permanente improvisatie. Omgekeerd dreigen bureaucratieën los van hun oorspronkelijke doelstellingen te gaan opereren als ze niet af en toe door politiek gedwongen worden zich aan te passen aan veranderde omstandigheden.

Politisering en bureaucratisering zijn dus niet elkaars tegengestelde, zoals in het meer oppervlakkige denken vaak wordt gesteld. Integendeel, het zijn op elkaar volgende fasen, die elkaar wederzijds veronderstellen.

Een uniek voorbeeld van de noodzakelijke wisselwerking tussen politiek en bureaucratie, tussen vernieuwing en routine, vormt het kortstondige ministerschap van Lord Beaverbrook in de Tweede Wereldoorlog. De excentrieke krantenmagnaat was in mei 1940 al over de zestig, toen zijn even oude vriend Churchill hem benoemde tot minister van vliegtuigproductie. Op dat moment bestond er feitelijk nog geen ministerie van Vliegtuigproductie. Alles wat met vliegtuigen te maken had, ressorteerde onder het ministerie van Luchtvaart. Daar voerden Air-Marshals de scepter die er altijd vanuit waren gegaan dat de oorlog in de lucht door bommenwerpers beslist zou worden. Maar in mei 1940 hing het lot van Groot-Brittannië af van de jachtvliegtuigen van het Fighter Command, waarvan er op dat moment meer verloren gingen dan er geproduceerd werden.

Beaverbrook liet twee borden in zijn kantoor ophangen. Op het eerste stond: ‘Met commissies win je geen oorlog.’ Op het andere: ‘Organisatie is de doodsvijand van improvisatie.’ Daarna begon hij een nietsontziende oorlog tegen alle vertrouwde beginselen van behoorlijk bestuur. De telefoon trad in de plaats van ambtelijke stukken. De hiërarchie op het ministerie verdween. Met de methoden van een straatvechter haalde hij de bevoegdheden voor zijn ministe-

[p. 104]

rie bij dat van Luchtvaart vandaan.

De productie van vliegtuigen voerde hij op zoals hij de oplagen van zijn kranten had opgejaagd. De voornaamste inspanning van een goed bestuurder zou erop gericht zijn geweest een goedlopende en ongestoorde productielijn van vliegtuigen tot stand te brengen en in stand te houden. Beaverbrook deed precies het omgekeerde. Hij joeg iedereen in alle fasen van het productieproces net zolang op, tot er ergens een flessenhals ontstond. Dan werd alle energie van zijn ministerie geconcentreerd op dat punt, tot de storing was opgelost. Vervolgens ging het opdrijven weer op volle kracht verder tot het proces opnieuw vastliep. Enzovoort. (Achteraf lijkt Beaverbrook zo de uitvinder te zijn geweest van wat tegenwoordig in bedrijfskringen bekend staat als ‘Optimized Production Technology/Theory of Constraints’ (opt/toc). Dit is onder andere een planningsmethode voor fabrieken die machines opspoort waarvan de capaciteit kleiner is dan van de rest. Door de ‘knelpuntmachine’ zo goed mogelijk aan het werk te houden en de andere daarop af te stemmen, bereikt men een maximale goederenstroom door de fabriek.)

Overal in het land legden zijn mensen beslag op bruikbare onderdelen. Van de wrakken van neergeschoten jagers liet hij nieuwe vliegtuigen assembleren. De voorraden aan reservemateriaal liet hij plunderen voor productiedoeleinden.

Dat Beaverbrook zijn gevecht met de ‘bloody Air-Marshals’ kon winnen, lag ook aan het feit dat de bureaucratie der bureaucratieën in Groot-Brittannië, het ministerie van Financiën, maar geen greep op hem kon krijgen. (Anders dan in Nederland gaat dit ministerie ook over de rijksambtenarij.) De hogere ambtenaren die hij aantrok, waren voor een groot deel managers en zakenmensen, die voor niets werkten. Van zijn administratieve personeel bleek later dat bijvoorbeeld meer dan de helft van de secretaresses betaald werd door de Daily Express. De pantserwagen waarin hij gedurende de Blitz rondreed, betaalde hij uit eigen zak en ook zelf werkte hij zonder salaris. Aldus kon het ministerie van Financiën vrijwel geen controle op Beaverbrook en zijn ministerie uitoefenen.

Beaverbrook slaagde er met zijn onorthodoxe methoden in om de productie van jagers in de zomer van 1940 te verdubbelen. Hij en sir Hugh Dowding, de bevelhebber van het Fighter Command, wonnen de Slag om Engeland.

Maar lang bleef Beaverbrook geen minister - hij was dat ook niet van plan geweest. Hij had van het produceren van vliegtuigen een dramatische gebeurtenis gemaakt, maar de spanning van het drama viel op de lange duur niet op te brengen. Aanvankelijk waren fa-

[p. 105]

brieksdirecteuren en bedrijfsleiders behoorlijk onder de indruk geweest als ze midden in de nacht door de minister persoonlijk werden opgebeld: ‘U hebt de productienorm overschreden. Schitterend! Volgende week verwacht ik nog beter!’ Op den duur ging de aardigheid om zo uit je nachtrust gehaald te worden er echter af.

Beaverbrook slaagde erin om een verstard bureaucratisch stelsel helemaal door elkaar te schudden. Hij behaalde daarmee kortstondige successen, die echter precies op het goede ogenblik kwamen. Maar hij slaagde er niet in nieuwe, succesvoller, routines voor de productie van jagers in te voeren. Dat zouden anderen na hem doen. Wie kan het hem echter kwalijk nemen dat hij niet beschikte over de kwaliteit om een vastgelopen organisatie niet alleen door elkaar te schudden, maar ook naar nieuwe ideeën te hervormen? Een combinatie van beide talenten komt in de politiek even zelden voor als in kunst en bedrijfsleven.