Tegen het vergeten. Degenstoten en sabelhouwen

Aantekening bij Machiavelli II

Dell ‘arte della guerra, Over de kunst van het oorlogvoeren, is het enige van zijn politieke werken dat tijdens Machiavelli's leven is gepubliceerd. Misschien rechtstreeks, maar in ieder geval via Justus Lipsius (1547-1606), die van 1579 tot 1591 in Leiden doceerde en daar de jonge Prins Maurits onder zijn gehoor vond, beïnvloedde Machiavelli de militaire hervormingen van de prins. Lange tijd was dit Machiavelli's meest gelezen werk; het oefende in de zestiende en zeventiende eeuw grote invloed uit op het militaire denken in alle Europese staten.

Maar Machiavelli's krijgskundige inzichten zijn van een ander kaliber dan zijn politieke. Dat bleek al toen hij in de Florentijnse republiek de vrije hand kreeg om een burgermilitie op te richten en te oefenen, en aldus de kans kreeg zijn ideaal te verwerkelijken van een vrije republiek die door vrije burgers wordt verdedigd, in plaats van door huursoldaten. Bij het beleg van Pisa voldeden de nieuwe troepen, maar toen het menens werd en de Spaanse tercio's in 1512 het territorium van Florence binnenrukten, bleek Machiavelli's militie geen partij voor de Spaanse beroepssoldaten, die zonder veel omhaal een eind aan de Florentijnse republiek maakten. Voor Machiavelli betekende dit: ontslag uit zijn ambt, politieke ongenade en werkloosheid. Dit maakt het des te meer opmerkelijk dat hij ruim een jaar later, bij het schrijven van De Vorst, met precies dezelfde en inmiddels feitelijk gelogenstrafte argumenten vasthoudt aan de idee van een burgermilitie.

[p. 82]

De schrijver Bandello heeft in later jaren een anekdote opgetekend die een minder dramatisch, maar minstens zo ironisch licht werpt op de verhouding tussen Machiavelli als strategisch theoreticus en Machiavelli als veldheer in spé. Arte della guerra was al gepubliceerd, het verhaal moet zich dus ergens tussen 1521 en Machiavelli's sterfjaar 1527 hebben afgespeeld. De laatste der grote condottiere, Giovanni della Bande Nere, zoon van Caterina Sforza, stelt in dit verhaal Machiavelli zijn troepen in het veld ter beschikking om daarmee enkele van de manoeuvres uit Arte della guerra uit te voeren. Machiavelli nam het aanbod met voorspelbare gretigheid aan. Binnen enkele ogenblikken had hij een complete chaos veroorzaakt, die Della Bande Nere een tijd lang liet voortduren voordat hij het commando overnam en in enkele minuten de bewegingen liet volvoeren die zijn gast zo fraai had beschreven.

Clausewitz was van mening dat Machiavelli zeer verstandig oordeelde over militaire zaken. Maar anders dan in de diplomatie is de kloof tussen theorie en praktijk bij Machiavelli niet overbrugd. Clausewitz heeft trouwens, zeer tot zijn chagrijn, nooit in een veldslag het bevel gevoerd. In de veldtocht van 1815 was hij stafchef van een van de Pruisische legerkorpsen in België, de hoogste post die hij in oorlogstijd bereikte. Uitgerekend zijn corps moest zich na de gevechten bij Waver terugtrekken. Zo miste Clausewitz de Slag bij Waterloo.