Tegen het vergeten. Degenstoten en sabelhouwen

[p. 80]

Aantekening bij Machiavelli I

Het favoriete boek van Jozef Stalin was Il Principe, (De Vorst) van Niccolò Machiavelli. Hij hoefde geen Italiaans te leren om het te lezen, want Lev Kamenev, toen al in politieke ongenade, publiceerde in 1934 een Russische vertaling, voorafgegaan door een uitvoerige inleiding van eigen hand. In die inleiding prees hij Machiavelli aan als de ontmaskeraar van ‘de bestiale aspecten van de strijd om de macht in de samenleving der slavenbezitters, gebaseerd op de heerschappij van een rijke minderheid over de werkende meerderheid’.

Aldus annexeerde Kamenev Machiavelli voor het marxisme. Voor deze manoeuvre zijn goede argumenten te bedenken, als men in de lijn van Antonio Negri's L'anomalia selvaggia (1981) Machiavelli ziet aan het begin van een traditie die bij Spinoza en Marx twee andere hoogtepunten bereikt. Die drie denkers worden door Negri voorgesteld als de antipoden van een andere door hem geproclameerde drieëenheid: Hobbes-Rousseau-Hegel, voor hem de lofdichters van een staat die als een vreemde macht boven de mens is gesteld. Het is de vraag of Marx wel zo fraai in dat eerste driemanschap past, maar het is niet een vraag of het marxisme van Kamenev en van Stalin thuishoort in die tweede traditie. Het antwoord ligt - voor wie filosofische analyse te ver gaat - besloten in Kamenevs lot.

Twee jaar na de publicatie van zijn vertaling stond hij terecht als een van de hoofdpersonen in het eerste van de Moskouse processen, dat tegen ‘het blok van Rechtsen en Trotskisten’. In het requisitoir dat hoofdaanklager Visjinski op 22 augustus 1936 uitsprak, werd Machiavelli aangemerkt als ‘de ideologische bron waaruit Kamenev en Zinovjev... hun voedsel putten’.

Kamenev, Zinovjev en het hele ‘blok van Rechtsen en Trotskisten’ werden twee dagen later ter dood veroordeeld, na de beruchte slotwoorden van Visjinski: ‘Ik eis dat al deze dolle honden worden doodgeschoten.’ De dolle honden hadden aan het proces meegewerkt, met hun even weerzinwekkende als ongeloofwaardige zelfbeschuldigingen, in ruil voor Stalins persoonlijke belofte dat hun leven en dat van hun familieleden zou worden gespaard.

[p. 81]

Maar toen zij hun rol hadden gespeeld, restte hen geen enkel machtsmiddel om Stalin aan zijn belofte te houden. Volgens de wet hadden ter dood veroordeelden na het vonnis 72 uur respijt om gratieverzoeken in te dienen. Minder dan 24 uur na de uitspraak van het gerechtshof is echter hun executie publiek gemaakt.

Het is een gruwelijke geschiedenis die zo in De Vorst had gepast, bijvoorbeeld in het fameuze zevende hoofdstuk waarin Machiavelli met klammheimliche Freude de onfrisse maar succesvolle manoeuvres van Cesare Borgia in de Romagna uit de doeken doet. In de Sovjet-Unie kon voortaan alleen Stalin daarvan genieten: Machiavelli's politieke geschriften werden kortweg verboden, uitgezonderd zijn Kunst van het oorlogvoeren. Dat bleef beschikbaar, als leerboek op militaire academies.