Tegen het vergeten. Degenstoten en sabelhouwen

[p. 46]

Transatlantische spanningen

Zo begon op donderdag 28 november 1985 in de London School of Economics een merkwaardige conferentie, met als titel: ‘The Disrupted Dialogue: Transatlantic Tensions’. De organisatoren waren: De European Association for Cultural Affairs (Londen), het Institute for Contemporary Studies te San Francisco en Encounter Magazine (Londen). Die titel begon pas bij het verloop van de conferentie ergens op te slaan. Oorspronkelijk zou het thema van de conferentie iets heel anders behelzen: de functie van culturele tijdschriften in het huidige tijdsgewricht. Op basis daarvan was ik hier terechtgekomen, als redacteur van ‘Maststaf’ en dankzij mijn reputatie als ‘anti-cyclical thinker’.

Twintig jaar daarvoor volgde ik, in zwart-wit, tot diep in de nacht, met toenemende razernij over zo veel hypocrisie, de val van het kabinet Cals-Vondeling en werd daarna lid van de PvdA. Tegenwoordig werk ik met de aanstichter van dat kwaad opbouwend samen ten behoud van de vrede, en is het over en weer ‘Norbert’ en ‘Bart’. De betrekkelijkheid der dingen zou mij wellicht ook op nog andere wijze onder de neus kunnen worden gewreven, maar deze conferentie bleek eveneens een overtuigende demonstratie. Twintig jaar eerder was Encounter hét onberispelijke voorbeeld van een vakblad voor intellectuelen, niet alleen in Groot-Brittannië, maar in alle landen waar Engels werd gelezen, zelfs in de Verenigde Staten, waar het zijn evenknie vond in de Partisan Review en Commentary. De algemeen ideologische noemer was toen anti-totalitair en gematigd progressief. Toen kwam de onthulling dat Encounter, net als Der Monat en de International Union of Students (gevestigd te Oegstgeest) stiekem gesubsidieerd was door de cia. Verzachtende omstandigheden werden daarna door sympathisanten aangevoerd. De cia had nooit invloed uitgeoefend op het redactionele beleid. In de hoogtijjaren van senator McCarthy was de cia een van de weinige Amerikaanse regeringsinstellingen geweest waarin echte liberals nog uit de voeten konden. De redactieraad noch de redacteuren van Encounter waren op de hoogte geweest van de de cia-subsidie (die via het Congress for Cultural Freedom was gesluisd).

Het ergste wat de redacteuren van Encounter kon worden verweten, was dat ze, in de terminologie van Lenin, ‘nuttige idioten’ waren geweest. Het is ze zwaarder en langer aangerekend dan de nuttige idioten van Moskou en Mao. De onthulling van 1966 is Encounter naar mijn gevoel nooit meer te boven gekomen. Zijn dominante positie als vakblad voor vooruitstrevende Angelsaksisch georiënteerde intellectuelen verloor het aan de New York Review of books (die uitge-

[p. 47]

rekend in deze periode begon te verschijnen). Dat was anders waarschijnlijk ook wel gebeurd, want de generatie die Encounter las, ging in de jaren zestig teloor. Sommigen liepen over naar de ‘nieuwe bewegingen’, anderen namen met meer of minder uitgesproken woede afstand, niet alleen van de ‘culturele revolutie’, maar van politiek in het algemeen. Weer anderen bemanden briesend de bastions van hun oude positie, vastbesloten geen krimp te geven tegen wat zij zagen als de zoveelste barbaarse aanval op de Westerse Waarden die zij zich met zoveel moeite hadden eigen gemaakt. Hun gelijk was vaak vreselijk, maar het telde niet - in het politieke debat werden ze voortaan genegeerd. Dat is wat in zekere zin ook met Encounter gebeurde. Maar nog merkwaardiger is dat het blad pas na 1966, toen de cia geen geld meer langs slinkse wegen toevoerde, de ideologische toon begon aan te slaan die men eerder daarvóór zou hebben verwacht.

De betrekkelijke neergang van Encounter is begin jaren tachtig veruiterlijkt. Het maandblad veranderde van formaat. In plaats van de vertrouwde, vanaf de jaren zestig kleurige, kartonnen kaft rond het 24 bij 18 cm formaat, werd het blad kleurloos op de rug, kreeg het een A4 formaat en een slappe kaft, zodat het niet meer in een gewone boekenkast paste, en om zou vallen als het dat wel zou doen. Met die gedaanteverandering lijkt het blad in Nederland ook uit de losse verkoop verdwenen te zijn, hoewel de hele operatie juist was begonnen om die verkoop te stimuleren, zo legde mij Janice Ward uit, de assistant to the publisher. Ze kon mij ook uitleggen wie op dat moment aan het woord was: ‘It's Lord Beloff.’ - ‘Ik dacht dat die al jaren dood was,’ liet ik mij ontvallen, wat mij op een zuurzoete glimlach kwam te staan en de bekentenis dat de hoge gemiddelde leeftijd van het Encounter-circuit haar wel enige zorg baarde.

Ik was gaandeweg mijn eigen aanwezigheid steeds vreemder gaan vinden, maar al bij de receptie 's avonds, voorafgaande aan de conferentie, in het International Press Centre, was mij gebleken dat ik in dit opzicht niet de enige was. In de loop van de eerste conferentiedag werd het tableau de la troupe gaandeweg duidelijk. Er waren redacteuren van cultureel-politieke tijdschriften uit Europa en Amerika: Thomas Kielinger van de Rheinische Merkur, Helga Hegewisch van Der Monat, Kornelia Gestenmaier van Kontinent, Paul Lendvai van de Oostenrijkse Europaïsche Rundschau, Hilton Kramer van The New Criterion, het echtpaar Norman Podhoretz en Midge Decter die hier Commentary, respectievelijk The Committee for the Free World vertegenwoordigden, François Bondy (Schweizer Monatshefte), Owen Harries van wiens The National Interest toen net het eerste nummer op

[p. 48]

het punt stond te verschijnen, Matti Kohva, die in Helsinki het Finnfacts Institute drijft, Herbert Pundik van de Deense krant Politiken en natuurlijk Leopold Labedz, de belichaming van Survey.

Maar er waren niet alleen redacteuren, of zij die op die titel aanwezig waren. Al op de eerste dag stapte Leslek Kolakowski op bepaald sinistere wijze uit de paternoster die de eerste verdieping van de lse met de begane grond verbindt. Met zijn enorme zwarte flambard, zijn gebogen, eveneens in het zwart gestoken gestalte, zijn doorzichtige wandelstok en zijn uitmergelde, scherpe gelaatstrekken zag hij er meer uit als een fellow van All Devils dan als een van All Souls. (All Souls is gesticht door Hendrik VIII; de fellows van dit Oxfordse college hebben geen andere verplichting dan voor de zielen der overledenen te bidden. Maar in een televisiedocumentaire over Kolakowski, waarin de camera inzoomde op de menigte die de kapel van het College binnenging, hoorde ik Kolakowski medelen dat hij daar nooit aan het gebed deelnam: tenslotte waren het ketters. De kro-ploeg lachtte ongemakkelijk.)

Kolakowski was niet de enige loslopende intellectueel ter plekke, vaste coryfeeën van Encounter als de sovjetspecialist Alain Besançon en de politieke filosoof Maurice Cranston namen ook aan de conferentie deel; een aparte categorie conferentiegangers werd gevormd door verkenners van het intellectuele landschap, verbonden aan Amerikaanse ambassades in Europa; vertegenwoordigers van liberale en conservatieve denktanks, zoals bijvoorbeeld het in 1979 in Londen opgerichte Institute for European Defence Strategic Studies, maar ook mensen als George Urban, directeur van Radio Free Europe. Veel ouderen, maar niet alleen. Een wat dikkige jongen van tegen de dertig maakt lawaaiig zijn enthousiasme kenbaar bij elke forsrechtse uitspraak. Als ik op de borrel aan het eind van de conferentie met hem in gesprek raak, blijkt hij staflid van het mede-organiserende Institute for Contemporary Studies te zijn. Binnen twee minuten trek ik uit hem dat hij een voormalig priesterstudent is die als activist opklom tot hoofdman van een Amerikaanse trotskistische sekte, alvorens tot de politieke rijpheid te komen die zijn huidige functie vergt. Wie de redactieraden, curatoria en advieslichamen van al deze tijdschriften en instituten overziet, vindt een uitgebreid circuit van dubbelfuncties, zoals ook dezelfde schrijvers in allerlei verschillende tijdschriften publiceren: dit is de organisatorische vorm die het Atlantisch neoconservatisme heeft aangenomen.

Zij die afkomstig waren uit de niet zo grote Europese staten, maakten geen deel uit van dit voornamelijk Angelsaksische netwerk, maar ook

[p. 49]

dat netwerk zelf bleek geen koekoekéénzang te garanderen. Terwijl zeker organisator en initiatiefnemer Melvin Lasky steeds maar weer naar voren bracht dat hier niet alleen een Gideonsbende van kleine culturele tijdschriften vertegenwoordigd was, maar dat deze ook een ideologisch front vormden - in ieder geval tegen het Oprukkend Communistisch Totalitarisme, bleken zich in het verloop van de bijeenkomst zowel haarscheurtjes als forse kloven tussen de aanwezigen voor te doen. Deze scheidslijnen lagen per aangesneden thema anders. De discussie over het bezette Europa - dat wil zeggen het bezette deel van Europa - ging snel in de richting van een debat over geestelijk provincialisme.

Lord Beloff scoorde zijn punt met de voor een Engelsman gedurfde constatering dat het Verenigd Koninkrijk ten opzichte van Europa zichzelf intellectueel geïsoleerd had en hield. De la Serna klaagde dat Spanje evenzeer in een geestelijk isolement verkeerde, waarbinnen provincialisme hoogtij vierde. Jean-Claude Casanova stelde dat kosmopolitisme in landen als Spanje, Frankrijk en Italië geen andere vorm kent dan belangstelling voor wat er in de Verenigde Staten voorvalt. Zijn analyse van het ook volgens hem oppermachtige geestelijk provincialisme kwam erop neer dat nationale culturen steeds moeizamer met elkaar in contact staan: het politieke debat is meer naar binnen gericht dan in elke eerdere periode na de Tweede Wereldoorlog, en de universiteiten zijn steeds minder kosmopolitisch ingesteld. De enigen die nog voor (West-)Europa als geheel spreken, zijn - paradoxaal - ballingen uit Oost-Europa. Ook dit verhaal ontkwam niet aan het defect dat zo veel Franse analyses aankleeft: het stelt in abstracte termen iets voor als algemeen geldig, maar getransformeerd naar de realiteit blijkt het verhaal alleen op te gaan voor Frankrijk, Parijs, of nog beperkter: enkele arrondissementen aan de linkeroever van de Seine. De scheidslijn in het debat werd tenslotte die tussen de grote en de kleine naties. Intellectuelen in de laatstgenoemde kunnen zich niet beperken tot de cultuur van hun eigen land en taal, maar moeten ook nog volgen wat er in de Grote Landen, in het Engelse, Franse of Duitse taalgebied (of zelfs in alledrie tegelijk) gebeurt. Men hoeft niet te klagen over deze last om toch te zien dat van hieruit bezien ‘provincialisme’ een heel andere smaak heeft en tenminste ook verwijst naar de zelfgenoegzaamheid van de grote staten, die zichzelf genoeg zijn. Een vergelijking van een behoorlijke Nederlandse boekwinkel met zijn equivalent in New York, Londen, Bonn en Parijs zou pijnlijk duidelijk demonstreren wie er hier provinciaals genoemd mogen worden.

Op deze diagnose volgden vage voorstellen van de gebruikelijke

[p. 50]

soort - samenvattingen in het Engels in alle anderstalige tijdschriften, onderlinge uitwisseling van artikelen, een jaarlijkse conferentie van redacteuren - die uiteraard tot niets hebben geleid.