Het sociaal-democratisch programma. De beginselprogramma's van SDB, SDAP en PVDA 1878-1977

(2002)–Bart Tromp– rechtenstatus

VIII PvdA beginselprogramma, 1977

Bron: pk. Ledenblad van de Partij van de Arbeid, 9, (1978), 10 (mei).

Deel I Maatschappelijke achtergronden

1. Om te overleven

Voor het eerst in de geschiedenis ziet de mensheid zich geplaatst voor een aantal centrale problemen die moeten worden opgelost, wil zij overleven. Immers,

-	kennis, arbeid, kapitaal en grondstoffen zijn ongelijk verdeeld;
-	voldoende produktie en vooral een rechtvaardige verdeling van voedsel voor de snel stijgende wereldbevolking zijn niet gewaarborgd;
-	de stijgende produktie en konsumptie in de rijke landen leiden tot een onaanvaardbare aantasting van de natuur en het leefmilieu, en tot uitputting van de grondstoffen;
-	om in de groeiende behoefte te voorzien, gaan de rijke landen over tot het gebruik van kernenergie, waarvan de gevaren onvoldoende worden overzien en waarmee zowel de huidige als de komende generaties worden belast;
-	de bewapeningswedloop gaat door, zowel tussen de machtsblokken van Oost en West als elders, hoewel de reeds beschikbare wapens het leven op aarde al vele malen kunnen vernietigen’
-	in grote delen van de wereld bestaat er uitbuiting, onvrijheid en discriminatie.

Niet èlk van deze problemen brengt het voortbestaan van de mensheid in gevaar. De meeste vraagstukken hangen echter onderling samen. Bovendien is de kwaliteit van het bestaan in het geding. Een samenleving waarin velen geen menswaardig bestaan kunnen leiden is onaanvaardbaar.

Deze ontwikkeling, die zich op wereldschaal voordoet, is betrekkelijk nieuw en moeilijk te beheersen, omdat er vele jaren een onbeperkt vertrouwen heeft geheerst in de heilzame werking van ekonomische groei.

Deze groei gold lange tijd zowel in socialistische als bijvoorbeeld liberale kringen als het instrument bij uitstek waarmee vrijwel alle vraagstukken konden worden opgelost. Thans echter begint het besef te dagen, dat dit instrument niet in staat is om vraagstukken van welvaartsverdeling op te lossen, terwijl het bovendien nieuwe problemen oproept, Wat dat betreft is het niet overdreven om opnieuw van een krisis in het kapitalisme te spreken.

2. Het westerse kapitalisme

Aan de heilzame werking van de ekonomische groei is in het kapitalisme altijd geloofd. Oorspronkelijk kwam daar zelfs nog de gedachte bij dat die groei het meest bevorderd werd als het ekonomisch proces zich onbelemmerd ontwikkelde. Hoe minder er aan werd gedaan, des te beter zou het gaan. Vrije konkurrentie op een vrije markt was het parool.

Vraagstukken van algemeen belang hoefden hier niet aan de orde te komen, omdat vrije konkurrentie de vooruitgang zou brengen. met de onbeperkte werking van de wet van vraag en aanbod was de samenleving het meest gediend. Waarom zouden de belangen van de verschillende groepen in de samenleving in een proces van politieke besluitvorming tegen elkaar moeten worden afgewogen? Voor die afweging zou het ekonomisch proces zelf wel zorgen.

In de praktijk kwam het er echter op neer dat alleen diegenen er beter van werden wier bezit hen in staat stelde om in het konkurrentiespel der vrije krachten mee te doen. Het kapitalistisch stelsel vertoont dan ook vanouds de volgende kenmerken:

-	partikulier eigendom en beheer van produktiemiddelen;
-	het bestaan van klasse-tegenstellingen;
-	het beslissen over de bedrijfsvoering, bijvoorbeeld over investeringen, door een kleine groep mensen: kapitaalverschaffers en managers;
-	een bedrijfsbeleid, waarbij de winst op geïnvesteerd kapitaal voorrang heeft boven het maatschappelijk nut van de geproduceerde goederen, de gevolgen voor de buitenwereld en het sociale beleid binnen het bedrijf;
-	verdeling der goederen langs de weg van vraag en aanbod, ongeacht verschillen in behoefte.

Dankzij de georganiseerde arbeidersbeweging en socialistische partijen is in dit stelsel verandering gekomen. Stap voor stap zijn aan de overheid en de bezittende klasse, in een moeizame sociale strijd, een aantal rechten afgedwongen. Schrijnende armoede en ernstige materiële nood zijn hierdoor - althans in ons land - teruggedrongen. In verschillende westerse landen is een uitgebreid stelsel van sociale voorzieningen opgebouwd en is de bemoeienis van de overheid met de ekonomie sterk toegenomen. Het kapitalisme vertoont trekken van een gemengde ekonomie, waarin de overheid met behulp van tal van maatregelen het marktmechanisme korrigeert en sturend probeert op te treden. Als gevolg hiervan is er ook in de traditionele indeling in twee klassen aanzienlijke verandering gekomen.

Na verloop van tijd bleek het produktieproces echter in de praktijk moeilijker te beheersen dan velen, ook demokratisch-socialisten, hadden aangenomen. De verwachting dat men de nadelen van het kapitalisme wel zou wegwerken door er een systeem van sociale zekerheid en herverdeling mee te kombineren kwam niet uit. Het kapitalistische produktieproces bleef gebaseerd op het streven van afzonderlijke ondernemingen om winst en investeringen uit te breiden. Bovendien deden zich in de periode na de Tweede Wereldoorlog nieuwe ontwikkelingen voor. Door de technische ontwikkelingen ontstond er een sterke schaalvergroting die gepaard ging met een koncentratie van ekonomische macht bij een beperkt aantal mammoetondernemingen die de nationale grenzen zijn ontgroeid.

De overheid is door de aard van haar bemoeienis met de ekonomie medeverantwoordelijk voor deze schaalvergroting. het overheidsbeleid had veelal een algemeen karakter. Dit kwam tot uitdrukking in globale maatregelen. Pas de laatste jaren wordt steeds meer duidelijk, dat een gericht en selektief beleid nodig is, met andere woorden: een beleid dat wèl ingrijpt in de konkurrentieverhoudingen.

De multinationale ondernemingen beheersen de wereldmarkt en beschikken over een groot deel van de technische en wetenschappelijke kennis. Zij kunnen zich aan kontrole door nationale regeringen onttrekken, terwijl de vakbeweging geen greep op hen heeft. Investeringen uit eigen middelen versterken die onkontroleerbare positie. Bovendien werken zij dikwijls nauw samen met multinationale bankconcerns. Deze hebben op hun beurt weer een grote invloed op vele multinationale ondernemingen, nemen beslissingen die de ekonomie van nationale staten raken en oefenen zonder enige publieke kontrole hun bedrijf uit, gericht op winst en expansie.

Het gevolg van een en ander is dat de vrije markt-ekonomie, die zelfs nu nog door velen wordt aangeprezen, in feite al lang niet meer bestaat. Er is slechts in beperkte mate sprake van vrije konkurrentie en de wet van vraag en aanbod kan evenmin onbelemmerd werken. Wat vroeger al een theorie was waarmee de praktijk niet bleek te kloppen, is nu helemaal geworden tot een verdediging van de belangen van de grote ondernemingen. Immers, wat zijn de kenmerken van het huidige ekonomische proces?

-	Doordat de multinationale ondernemingen de markt overheersen, dikteren zij de prijzen van hun produkten, scheppen zij hun eigen afzetgebied, zetten zij overheden onder druk en waarborgen ze vóór alles hun eigen voortbestaan en groei; zo dragen zij tevens bij tot de inflatie.
-	Het verbruik van energie en grondstoffen wordt opgejaagd; met de dreigende uitputting wordt geen rekening gehouden.
-	De voordelen van de groei komen voornamelijk ten goede aan de bevolking van de rijke landen; er ontstaan nieuwe vormen van koloniale uitbuiting. Arbeidsintensieve vestigingen worden verplaatst naar arme landen, niet om deze te ontwikkelen, maar om van het la-

	ge-lonen-proletariaat daar te profiteren.
-	In de rijke landen leidt winst tengevolge van ekonomische schaalvergroting in veel gevallen niet tot meer werkgelegenheid, omdat arbeiders in toenemende mate worden vervangen door machines.
-	De grote produktie-organisaties zijn massaal en anoniem van karakter. Het werk is door mechanisering en schaalvergroting nauwelijks afgestemd op de aanleg en wensen van de afzonderlijke werknemer. De gemiddelde scholing neemt toe, maar het aangeboden werk wordt geestdodender en van zeggenschap over de eigen werksituatie is geen sprake. Dit alles leidt meer dan ooit tot vervreemding: men voelt zich niet gebonden met de eigen arbeid, hetgeen onder meer blijkt uit toenemend ziekteverzuim en arbeidsongeschiktheid.
-	Het proces van schaalvergroting treedt ook op bij informatieverschaffing, kultuur en rekreatie. Dit kan gemakkelijk leiden tot verschraling en kulturele verarming.
-	Het traditionele midden- en kleinbedrijf kan tegen de efficiëntie en het produktievermogen van de grote ondernemingen niet op. Een deel ervan dreigt te worden uitgeschakeld, een ander deel wordt sterk afhankelijk van grote ondernemingen en banken.
-	De ekonomische groei is ook afhankelijk van een overmatige konsumptie. Deze wordt in de hand gewerkt door een voortdurende verandering van het aangeboden pakket (waarbij verschillen met bestaande produkten vaak minimaal zijn), door verlaging van de duurzaamheid van produkten en door reklame. Bij dit laatste wordt ook handig gebruik gemaakt van de traditionele positie van de vrouw.
-	Al deze faktoren zorgen er gezamenlijk voor, dat de verwerkelijking van de politieke idealen van het demokratisch-socialisme nog een lange tijd zal vergen. De sterken hebben immers nog altijd hun voorsprong op de zwakken en van vrije ontplooiing van de mensen tot mondige individuen is vrijwel geen sprake. Er vindt verder nauwelijks afweging plaats van de belangen van de verschillende groepen in de samenleving: de konsument heeft weinig invloed; produktie en konsumptie worden niet getoetst aan de grenzen van de groei om van een rechtvaardiger verdeling van de welvaart en het welzijn in de wereld maar te zwijgen.

3. Oude en nieuwe klassenstrijd

Deze ontwikkelingen binnen het kapitalisme hebben de traditionele indeling in maatschappelijke klassen sterk beïnvloed. De tegenstelling tussen kapitaal en arbeid staat nog steeds overeind als het gaat om de verdeling van de opbrengst van de produktie, de zeggenschap in het bedrijf en de gevolgen van de ondernemingsbeslissingen op de maatschappij. Nog steeds neemt de faktor kapitaal de faktor arbeid in dienst, in plaats van omgekeerd. Maar de tegenstelling tussen kapitaal en arbeid is zeker niet toereikend om de sociale verhoudingen precies in kaart te brengen. Wie de wereld indeelt in kapitalisten en arbeiders, blijft met een aanzienlijk aantal groepen zitten waarop geen van beide etiketten van toepassing is. En zowel binnen de faktor kapitaal als binnen de faktor arbeid zijn er tegenstellingen die zich in steeds andere gedaanten voordoen.

Neem de figuur van de ondernemer. Het maakt nogal verschil of daarmee een winkelier wordt bedoeld of de baas van een multinational. Tal van zogenaamd zelfstandige ondernemers zijn door de konkurrentieverhoudingen in een positie van afhankelijkheid geraakt. Hun doen en laten wordt in veel opzichten door de grootleveranciers en de banken bepaald. Kleine winkeliers en kleine boeren bijvoorbeeld behoren dikwijls tot de laagste inkomensgroepen.

Trouwens, ook wat de grote ondernemers betreft moet men zich de situatie niet al te simpel voorstellen. De spotprent die de dikke ondernemer met zijn sigaar laat zien tegenover de zijn vuist ballende proletariër is juist daarom ontroerend, omdat het een prentje uit het verleden is. Het is binnen de onderneming niet meer uitsluitend de ‘bezitter’ die aan de touwtjes trekt. Hier is een nieuwe groep van managers ontstaan die dagelijks de dienst uitmaakt.

Natuurlijk zijn de doelstellingen van de onderneming daardoor niet fundamenteel veranderd. Maar het gevolg is wèl dat het niet alleen meer de individuele kapitaalbezitters zijn die belang hebben bij de handhaving van die doelstellingen.

Binnen de ondernemingen vindt men verder, evenals bij de overheid, grote groepen mensen met een hogere opleiding die men een nieuwe elite kan noemen. Zij zijn vaak academisch gevormd, genieten goede salarissen; zij nemen weliswaar niet de definitieve beslissingen, maar spelen wel een rol bij de voorbereiding ervan. Enerzijds zijn ze natuurlijk loonafhankelijk en hebben ze vaak even weinig over hun werksituatie te zeggen als een ongeschoolde arbeider. Anderzijds echter werkt deze nieuwe elite, met haar ruime inkomen, vaak in veel prettiger omstandigheden, wat haar bindt aan het bestaande systeem.

Het is dus niet mogelijk de mensen in loondienst in alle opzichten als één groep te beschouwen. Naarmate de invloed van wetenschap en techniek toeneemt, wordt de genoten opleiding belangrijker. De maatschappelijke tegenstellingen tussen de mensen met het voorrecht van een hogere opleiding en degenen die alleen lager onderwijs hebben is erg groot. Deze tegenstellingen worden in de hand gewerkt door ver doorgevoerde systemen van salarisverschillen en kleine privileges.

Ook het onderscheid tussen ekonomisch aktieven en niet-aktieven loopt dwars door de indeling in klassen, standen en lagen heen. Van een werkelijke belangentegenstelling kan echter geen sprake zijn. Niemand is immers verzekerd van blijvende arbeidsgeschiktheid en slechts weinigen weten hun baan absoluut gegarandeerd. Steeds meer mensen worden van het arbeidsproces uitgesloten. Oorzaken daarvan vormen opvoering van arbeidstempo en -intensiteit, fusies en reorganisaties, en vervanging van mensen door machines. Daardoor zijn velen aangewezen op uitkeringen, waarvoor een slinkende beroepsbevolking de kosten draagt. In bijna alle gevallen betekent dit een inkomensdaling. Veel erger is voor hen, dat zij vaak ook sociale kontakten moeten missen. Dit komt doordat onze maatschappij mensen nogal eenzijdig waardeert op hun ekonomische bijdrage. Wie uit het arbeidsproces wordt gestoten, krijgt al vaak het gevoel er niet meer bij te horen en verliest vaak zijn of haar zelfrespekt. En zo dreigt er een tegenstelling te ontstaan tussen aktieven en niet-aktieven.

Er zijn dan ook meer dingen belangrijk dan alleen de gevulde beurs en het gevrijwaard zijn tegen gebrek. Niet alle problemen in de samenleving kunnen worden afgeleid uit het ekonomisch stelsel en de plaats die mensen daarin innemen. Ook binnen groepen die sociaal-ekonomisch een eenheid vormen, kan men tal van onrechtvaardige verschillen konstateren. Deze ongelijke behandeling naar ras, sekse, nationaliteit of levensovertuiging kan men niet zonder meer op rekening schrijven van het ekonomisch stelsel. Wel krijgen die verschillen binnen het kapitalisme een specifieke betekenis. De positie van de vrouw in de maatschappij is daarvan een duidelijk voorbeeld.

Haar onderdrukking blijkt uit het moeilijk te doorbreken stelsel van normen die de rol van de vrouw vastleggen. Meestal hebben dergelijke normen een verborgen invloed. Soms echter heel openlijk, bijvoorbeeld in de sociale wetgeving. Van een vrouw wordt moeilijk aanvaard dat zij bewust een maatschappelijke loopbaan met het krijgen van kinderen kombineert, of terwille daarvan zelfs geen kinderen wenst. Haar eerste levensbestemming zal zij nog steeds in het verzorgen van mensen binnen of buiten het gezin moeten vinden. Dat zij bepaalde dingen (bijvoorbeeld leiding geven) ook wel eens beter zou kunnen dan een man kan men zich niet voorstellen. Daarvoor heeft zij immers de eigenschappen niet. Van haar heet het dat zij emotioneel is en intuïtief; dit in tegenstelling tot de man, van wie dan gezegd wordt dat hij rationeel beslist en zich kenmerkt door zelfbeheersing en hardheid.

Dergelijke normen en opvattingen doen zich natuurlijk niet alleen gelden op een eilandje buiten de ekonomie. Het ekonomisch stelsel houdt de traditionele taakverdeling binnen het gezin in stand en maakt er gebruik van. Dat de man aan het produktieproces kan deelnemen, dankt hij mede aan de discriminatie van de vrouw, die hem zonder vergoeding opvangt en verzorgt.

Tegelijk echter kan men dergelijke verschijnselen niet goed begrijpen, als men ze alleen door een ekonomische bril bekijkt. Hier spelen ook allerlei menselijke verhoudingen een rol, die op hun beurt zelf weer van invloed kunnen zijn op het ekonomisch proces. Wil men de uitbuiting van de vrouw dus radikaal aanpakken, dan zijn ekonomische maatregelen zoals gelijke beloning en een eerlijke ver-

deling van de arbeid tussen man en vrouw noodzakelijk, maar niet voldoende.

Ook het stelsel van normen en waarden, dat vrouwen en mannen vastlegt op een bepaalde rol, moet ingrijpend veranderen. In deze maatschappij voeren zogenaamd mannelijke waarden (rationaliteit, initiatief, prestatie en konkurrentie) de boventoon. Zogenaamde vrouwelijke waarden (intuïtie, zorgzaamheid en emotionaliteit) worden weliswaar bejubeld, maar lager gewaardeerd. De strijd van de vrouwenbeweging is niet alleen een strijd tegen materiële achterstelling en discriminatie, maar tevens een strijd tegen een opgelegde rolverdeling. De man zal afstand moeten doen van zijn dominerende positie, maar tevens bevrijd worden van de beperkingen die ook hij in een hem opgelegde rol ondervindt. Mede dankzij de vrouwenbeweging leert het demokratisch-socialisme opnieuw inzien dat de strijd voor een betere maatschappij niet alleen een ekonomische, maar tegelijk een kulturele strijd is.

Al is het traditionele beeld van twee elkaar bestrijdende klassen niet toereikend om alle ongelijkheid en discriminatie te verklaren, toch valt er nog heel wat klassenstrijd te voeren. De verbondenheid van socialisme en arbeidersbeweging blijft een aktueel gegeven zolang de tegenstelling tussen kapitaal en arbeid niet opgeheven is. De invloed van onze ekonomische orde, die nog steeds voornamelijk beheerst wordt door het streven naar winst- en marktvergroting, blijft echter steeds minder beperkt tot het produktieproces zelf. Schaalvergroting maakt dat de invloed ervan doordringt in bijna alle sektoren van de maatschappij. Het natuurlijk milieu, onderwijs en kultuur, konsumptie en vrijetijdsbesteding, en de onderling omgang van de mensen worden erdoor geraakt. De strijd van het socialisme is daarom niet alleen een strijd van de traditionele arbeidersklasse, maar van allen die de nadelige gevolgen van onze sociaal-ekonomische orde ervaren of inzien. Het gaat in deze strijd om een demokratische ordening van produktie en dienstverlening en om de opheffing van alle vormen van ongelijkheid, onmondigheid en discriminatie.

Ook de beslissing om in deze strijd mee te doen is niet uitsluitend gebaseerd op iemands ekonomische positie. Nieuwe denkbeelden over internationale solidariteit, de nieuwe schaarste en de vermenselijking van de woon- en werkverhoudingen worden in toenemende mate medebepalend voor iemands politieke opstelling. Tal van mensen die zelf niet in hun ekonomische positie worden bedreigd kiezen aktief partij in de nieuwe klassenstrijd tegen de gevestigde machten. Een beweging als het feminisme, milieugroepen en radikale stromingen binnen de kerken vormen hiervan het bewijs. De strijd voor een rechtvaardiger samenleving is een strijd op meer fronten tegelijk.

4. De verhoudingen Noord-Zuid en Oost-West

Niet alleen in hun eigen land streven demokratisch-socialisten een rechtvaardiger samenleving na. Het socialisme is vanouds een internationale beweging, ook in die zin dat het zich een verandering van de maatschappelijke verhoudingen op wereldschaal ten doel stelt. Deed het dat niet, dan zouden de socialistische belangen immers gemakkelijk verworden tot een soort zelfbescherming van de rijke landen in het Westen. Hier immers hebben de demokratisch-socialistische ideeën met name ingang gevonden en in deze landen is langzamerhand een grote mate van welvaart bereikt, voor een deel dankzij en ten koste van de arme landen in de wereld.

Door de groeiende tegenstelling tussen de rijke en de arme landen krijgt de verhouding Noord-Zuid steeds meer politiek gewicht, in vergelijking met de relatie tussen Oost en West. De rijke landen beschikken over de kennis en de kunde; over de macht en de wapens; over het kapitaal en de welvaart; over de handelskanalen en de distributiemogelijkheden. Zij maken gebruik van een in eeuwen opgebouwde voorsprong en laten zich hierbij leiden door eigen belang.

Wel ontstaat er de laatste tijd meer begrip voor de situatie van de ontwikkelingslanden. Maar de hulp die op verschillende manieren geboden wordt blijft ten enenmale onvoldoende. Bovendien komt zij in veel gevallen niet ten goede aan degenen die haar het meest nodig hebben: de armste groepen in de arme landen. Dit is mede te wijten aan het feit dat

nauwelijks gekontroleerde elites in de betrokken landen de ontwikkelingshulp vaak misbruiken voor de versteviging van hun eigen posities. Daarnaast profiteren multinationale ondernemingen van de goedkope arbeid, terwijl zij de gemaakte winst aan de arme landen onttrekken.

Alleen die landen kunnen zich aan de misère ontworstelen die ófwel over belangrijke grondstoffen beschikken en hun macht bundelen (opec), ófwel groot en sterk genoeg zijn om zich op eigen kracht te kunnen ontwikkelen (China). Voor de ander landen is er zo weinig uitzicht, dat men wanhoopsdaden niet bij voorbaat mag uitsluiten. Wie niets te verliezen heeft, heeft veel te wagen.

In de tegenstellingen tussen arm en rijk behoren zowel Rusland als Amerika tot het rijke deel van de wereld. Zowel de oostelijke als de westelijke landen trachten hun rijkdom te beschermen, al is door dit gemeenschappelijk belang de onderlinge politieke konfrontatie niet verdwenen. Reeds vele jaren kenmerkt de verhouding Oost-West zich door blokvorming en een absurde bewapeningswedloop.

Binnen het oostelijk blok leidt dit tot bestendiging van allerlei vormen van onvrijheid en van de Russische overheersing: binnen het westelijk blok worden onder het mom van de verdediging der vrijheid ondemokratische regimes gesteund en demokratische regeringen omvergeworpen, en wordt de machtspolitiek van de Verenigde Staten kritiekloos aanvaardt.

En deze Oost-West-verhouding verhindert een gezamenlijke aanpak van de grootste mondiale problemen. Zowel het Oosten als het Westen maken zelfs misbruik van de situatie van de arme landen door hun konfrontatiepolitiek ter plaatse met andere middelen voort te zetten. Het meest klemmende probleem dat de mensheid zou moeten aanpakken om te overleven, blijft zo onopgelost; zelfs aan de meest elementaire beginselen van de gerechtigheid in de samenleving is niet voldaan.

Deel II Beginselen

I. Gelijkheid en solidariteit

Demokratisch-socialisten verwerpen de bestaande ongelijkheid in de wereld. Zij vinden het onaanvaardbaar dat er rijke en arme landen zijn en dat er in hetzelfde land grote verschillen in welvaart bestaan. Zij gaan er vanuit dat mensen gelijkwaardig zijn aan elkaar en willen daarom streven naar gelijkheid tussen landen, tussen groepen van mensen en tussen mensen onderling. Het streven naar gelijkheid is een socialistisch beginsel.

Ongelijkheid doet zich voor op allerlei manieren. Het politiek programma dat socialisten ontwerpen is er dan ook op gericht allerlei vormen van maatschappelijke ongelijkheid op te heffen. Zo willen demokratisch-socialisten er bijvoorbeeld een eind aan maken, dat

-	ekonomische macht steeds meer in handen van weinigen komt;
-	materiële en kulturele klassegrenzen de levensloop van een grote meerderheid van de mensen van de wieg tot het graf bepalen;
-	man en vrouw geenszins gelijkberechtigd zijn;
-	mensen, in plaats van de gelegenheid te hebben zich te ontwikkelen tot zelfstandigheid en sociale verantwoordelijkheid, voortdurend ten dienste van kommerciële belangen worden uitgebuit.

Er zijn mensen die de ongelijkheid aanvaarden omdat zij menen dat dit natuurlijk of vanzelfsprekend is of omdat zij ervan profiteren. Er zijn ook mensen die de ongelijkheid afwijzen, maar er niet in geloven ooit een nieuwe samenleving te kunnen verwezenlijken. Demokratisch-socialisten echter gaan er vanuit dat de ekonomische en sociale verhoudingen veranderd kunne worden. Zonder deze overtuiging zou socialisme nooit zijn ontstaan en het is deze gedachte die socialisten met elkaar verbindt.

Socialisten willen het spel der maatschappelijke krachten dus bestuurbaar maken. Wanneer men deze krachten aan zichzelf overlaat, dan zullen de sterken steeds sterker en de zwakken steeds zwakker worden. Dergelijke ongekontroleerde processen doen zich voor op

ekonomisch terrein, maar ook op andere gebieden, zoals bodemgebruik en gezondheidszorg. Het socialisme is een theorie die inzicht geeft in de aard van dergelijke processen en ook een strategie die de middelen aangeeft ter verandering ervan.

De gewenste veranderingen voltrekken zich niet automatisch. Daarvoor is strijd nodig. Strijd tegen de bestaande verhoudingen en tegen de neiging tot bestendiging ervan bij ieder persoonlijk. Het beginsel van de gelijkheid en het inzicht in de mogelijkheid tot verandering openen pas het perspektief op een andere samenleving, als de bereidheid tot het brengen van offers blijkt.

Zonder solidariteit blijft een gelijkheidsbeginsel van papier en het inzicht in de veranderbaarheid van de samenleving een theorie. Konkreet betekent deze solidariteit dat de demokratisch-socialist zich ervoor inzet de barrières op te heffen die er overal de oorzaak van zijn dat de mensen in de praktijk niet aan elkaar gelijkwaardig kunnen zijn.

2. Het doel van de strijd

Het demokratisch-socialisme stelt zich een zodanige herverdeling van kennis, arbeid, inkomen en macht ten doel dat alle mensen in staat zijn zich zelfstandig te ontwikkelen en in vrijheid te ontplooien. Demokratisch-socialisten zetten zich in voor een samenleving waarin de kwaliteit van het bestaan voor allen gelijk is.

Van zulke een samenleving verwachten socialisten dat ze de ontwikkeling van eigenschappen die de mensen met elkaar verbinden zal bevorderen. Onderlinge wedijver in de zin van naijver en het streven naar persoonlijke of groepsvoordelen, terwijl anderen gebrek lijden, zullen er geen gunstige boden vinden; menselijke solidariteit daarentegen wel.

Van een samenleving in demokratisch-socialistische zin is momenteel geen sprake en zeker niet op wereldschaal. Willen wij ernst maken met het streven naar een dergelijke samenleving, dan is solidariteit met en tussen de onderdrukten en ontrechten geboden, zowel in ons eigen land als daarbuiten. Juist socialisten, die kapitalisme evenzeer af-

wijzen als staatssocialisme, zullen er steeds voor moeten waken de vrijheid en welvaart van enkelen, van bepaalde groepen of volken, niet te vergroten ten koste van die van anderen. De demokratisch-socialistische beginselen mogen niet verworden tot een soort beschermende ideologie van de feitelijke machtsverhoudingen of van de bevoorrechte positie van het rijke Westen.

Dit werpt een aantal moeilijke keuzeproblemen op. Een herverdeling van kennis, arbeid, inkomen en macht zal ingrijpende gevolgen hebben. Zelfs als we ons voorlopig alleen maar een zodanige herverdeling ten doel stellen dat alle mensen op de hele wereld in staat zijn in hun eerste levensbehoeften te voorzien, zullen alle Nederlanders offers moeten brengen. Wij zullen er in dat geval niet aan kunnen ontkomen onszelf ook in ons persoonlijk leven beperkingen op te leggen. Onze vrijheid (bijvoorbeeld om steeds meer te konsumeren) zal ondergeschikt moeten worden gemaakt aan het streven naar meer gelijkheid in wereldverband. Voor het demokratisch-socialisme heeft het alleen dán zin te spreken over vrijheid, als daarmee ook werkelijk bedoeld wordt: de vrijheid van iedereen. Vrijheid, gelijkheid en solidariteit zijn hier onverbrekelijk met elkaar verbonden.

3. De natuur is niet onuitputtelijk

Het demokratisch-socialisme roept niet alleen op tot solidariteit met de onderdrukten van vandaag. In toenemende mate zal het ook rekening moeten houden met de belangen van hen, die nog in het geheel geen stem hebben: de toekomstige generaties. Zij zijn het die bedreigd worden door een voortgezette ekonomische groei in de tegenwoordige vorm, waardoor een te zware aanslag wordt gepleegd op de natuur, zodat de overlevingskansen van de mensheid gevaar lopen.

Ook hier kunnen de keuzen moeilijk zijn. En wel omdat de verantwoordelijkheid in dit opzicht en het daaruit voortvloeiende beleid strijdig kunnen zijn met traditionele socialistische doelstellingen. Zo kan er bijvoorbeeld een konflikt ontstaan als mensen, betrokken bij een onderneming gebaseerd op arbeiderszelfbestuur, hun belangen

in strijd achten met bepaalde, centraal te nemen maatregelen terwille van het milieu.

4. Macht en demokratisering

Het demokratisch-socialisme streeft behalve naar herverdeling van kennis, arbeid en inkomen ook naar herverdeling van macht. Het wil de samenleving zodanig hervormen dat de mensen in vrijheid over de inrichting ervan kunnen beslissen en dat ze in hun gedrag ten opzichte van elkaar vrij worden van angst en schaamte. Als mensen onafhankelijk en gelijkwaardig zijn in hun onderlinge betrekkingen, zullen zij meer mogelijkheden krijgen solidair te zijn met elkaar.

-	In het verleden heeft de ene socialist gemeend dat het in gemeenschapsbezit brengen van produktiemiddelen voldoende was om de beslissende stap naar zo'n samenleving te doen, terwijl de andere alle heil verwachtte van het algemeen kiesrecht en de parlementaire demokratie. Zowel het een als het ander is onvoldoende gebleken. Voor de herverdeling van macht is een demokratisering nodig alle niveaus.
-	Het is wenselijk het parlementaire systeem, met een gekozen staatshoofd, uit te bouwen en te versterken.
-	Tevens is het noodzakelijk de ongelijkheid in zeggenschap over de ekonomische verhoudingen, die uit het kapitalisme en de industrialisatie zijn voortgevloeid, op te heffen; de eis van vermaatschappelijking en interne demokratisering van bedrijven en van zowel partikuliere als overheidsdiensten is aktueler dan ooit.
-	Echter, ook de menselijke verhoudingen moeten radikaal worden gedemokratiseerd. De hiërarchische en elitaire relaties, die door het kapitalisme in stand worden gehouden en versterkt, zijn niet te rechtvaardigen. De strijd voor gelijke rechten van de vrouw is in dit verband een socialistisch doel. Humanisering en demokratisering zijn voorwaarden voor het tot stand brengen van een maatschappij waarin ieders verantwoordelijkheid tot haar recht komt. Gewaakt moet worden tegen het ontstaan van nieuwe machtsongelijkheid ten gevolge van socialistische maatregelen.

5. Rechtvaardige verdeling van de arbeid

Arbeid is een onvervangbaar deel van het menselijk bestaan. Door middel van arbeid draagt de mens bij tot de opbouw en inrichting van de samenleving. In een produktieproces waarin het streven naar winst- en marktvergroting overweegt wordt arbeid slecht verdeeld, zowel wat de hoeveelheid als de aard ervan betreft. Sommige mensen worden te zwaar belast. Anderen worden tegen hun zin uit het arbeidsproces gestoten. Weer anderen zijn blijvend veroordeeld tot werk dat de ontwikkeling van hun talenten niet bevordert, maar eerder tegengaat.

Al deze soorten arbeid moeten rechtvaardig verdeeld worden over allen die kunnen werken. Ieder krijgt dan zijn of haar deel aan onbetaald werk en aan werk dat onaantrekkelijk geacht wordt maar toch maatschappelijk noodzakelijk is. Daar staat tegenover dat iedereen ook de gelegenheid krijgt tot het verrichten van arbeid die persoonlijke voldoening schenkt en een zelfstandig inkomen oplevert. Binnen deze normen wordt rekening gehouden met persoonlijke voorkeur en aanleg.

Deel III Politiek programma

1. Het produktiestelsel

a. Uitgangspunten

De kloof tussen arm en rijk in de wereld wordt groter; er is meer honger, armoede en ongeletterdheid dan ooit. De tegenstelling tussen de nood van tweederde van de mensheid en de betrekkelijke welvaart van éénderde wordt steeds scherper.

Maar ook in de rijke landen stapelen de problemen zich op: de werkloosheid is onaanvaardbaar hoog en neemt zelfs toe; de natuur vervuilt en de grondstoffen dreigen uitgeput te raken.

Toch treffen toenemende werkloosheid en stijgende prijzen de arme landen het zwaarst. Het gevaar dreigt, dat deze landen zich door de uitputting van de grondstoffen in het geheel niet kunnen ontwikkelen.

Het is onaanvaardbaar, dat de arme landen en de toekomstige generaties het slachtoffer worden. Er moet daarom een nieuwe nationale en internationale ekonomische orde tot stand gebracht worden die de mensheid een betere toekomst garandeert. Grotere gelijkheid in internationaal opzicht zal hand in hand moeten gaan met meer gelijkheid en demokratie binnen de nationale grenzen.

b. Doelstellingen

Teneinde in de huidige situatie wezenlijk verandering te brengen, zet de P.v.d.A. zich in voor een nieuwe ekonomische orde, zowel internationaal als nationaal, waarin

-	honger, ongeletterdheid en uitbreiding zijn uitgebannen;
-	in de eerste plaats geproduceerd wordt naar maatschappelijke behoeften;
-	de arbeid eerlijk verdeeld en menselijk georganiseerd is, uitgaande van een nieuwe visie op de arbeid;
-	de inkomens gelijker en de vermogens eerlijker zijn verdeeld;
-	het evenwicht tussen mens en natuur gewaarborgd is.

c. Programmapunten

Terwille van een rechtvaardiger verdeling op wereldniveau bepleit de P.v.d.A. dat

-	er meer voedsel wordt geproduceerd, vooral in de ontwikkelingslanden, en naar behoefte verdeeld;
-	in het kader van een evenwichtig ontwikkelingsproces een aktieve bevolkingspolitiek wordt gevoerd;
-	bestaansmogelijkheid voor iedereen in de wereld verzekerd wordt, ook als dit ten koste gaat van de ekonomische groei in de rijke landen;
-	een daarop gerichte ontwikkelingshulp een einde maakt aan alle vormen van kolonialisme en uitbuiting, zonder dat vrouwen daardoor worden achtergesteld;
-	de ontwikkelingslanden in staat worden gesteld zich toe te leggen op produktie, verwerking en transport van eigen grondstoffen en een eigen weg te gaan bij de inrichting van hun maatschappelijk-ekonomisch stelsel;

-	de opbrengsten beter verdeeld worden door middel van internationale grondstoffenovereenkomsten;
-	de energie-voorraden en de exploitatie ervan onder internationaal beheer komen;
-	het gebruik van grondstoffen en energie in de rijke landen wordt beperkt en een beperking van de konsumptie wordt aanvaard;
-	multinationale ondernemingen worden onderworpen aan demokratische en politieke besluitvorming;
-	een geleidelijke omschakeling plaatsvindt van op bewapening gerichte industrie naar industrie voor vreedzame doeleinden.

Teneinde te bereiken dat er in de eerste plaats geproduceerd wordt naar maatschappelijke behoeften streeft de PvdA naar:

-	het in gemeenschapsbezit brengen van basis-industrieën, banken, pensioenfondsen, verzekeringsmaatschappijen, de farmaceutische industrie, de wapenindustrie en andere ondernemingen, voor zover deze laatste de genoemde doelstellingen in de weg staan;
-	het door de overheid ontwikkelen of behouden van bedrijven in de produktieve sfeer in sektoren en streken waar die maatschappelijke behoefte bestaat en de partikuliere ondernemingen niet of niet meer tot produktie bereid of in staat zijn;
-	een samenhangend vestigings-, investerings- en produktiebeleid, gebaseerd op een demokratisch vastgesteld ontwikkelingsplan;
-	een demokratische kontrole op produktie en distributie om het bereiken van de hiertoe gestelde doeleinden te garanderen;
-	het aktief betrekken van de konsument bij het vaststellen van de produktiedoeleinden en het stimuleren van de konsumentenorganisaties.

Het recht op arbeid voor een ieder wordt erkend. Teneinde de arbeid in eigen land beter te verdelen en menswaardiger te organiseren bepleit de PvdA:

-	regionale spreiding van bedrijven en diensten;
-	verdeling van de beschikbare arbeid over mannen en vrouwen die kunnen werken; geleidelijke verkorting van de dagelijkse arbeidstijd en pas daarna van de arbeidsweek; het scheppen van deeltijd-banen; vrijwillige vervroegde pensionering;

-	erkenning van huishoudelijk en vrijwilligerswerk als produktieve en maatschappelijk waardevolle arbeid;
-	het scheppen van voorwaarden waardoor de huisgenoten samen de huishoudelijk en vrijwilligerswerk als produktieve en maatschappelijk waardevolle arbeid;
-	het scheppen van voorwaarden waardoor de huisgenoten samen de huishoudelijke arbeid kunnen verdelen;
-	het opnemen van vrouwen in het arbeidsproces onder dezelfde voorwaarden als mannen, en met doorbetaalde zwangerschapsverlof;
-	recht op betaald verlof voor verzorgers bij ziekte van huisgenoten;
-	een zodanige verdeling van onaangenaam werk, dat niemand dit soort werk voor langere tijd behoeft te verrichten;
-	uitbreiding van beroepsscholing en herscholing, met name voor vrouwen;
-	aanwending van die vormen van techniek die de mens het best in staat stellen om zijn vermogens te ontwikkelen en die zijn arbeidsvreugde verhogen;
-	het bevorderen en in stand houden van kleinere bedrijven en diensten;
-	zelfbestuur in bedrijven en (overheids)diensten binnen de grenzen van een door het parlement vastgestelde planning.

Terwille van een grotere gelijkheid van inkomens en een eerlijker verdeling van vermogens bepleit de PvdA dat

-	alle inkomens openbaar worden;
-	de verschillen in arbeidsinkomsten vergaand worden verminderd door het vaststellen van een basisinkomen, waarboven men slechts op grond van vast te stellen normen (bijvoorbeeld onaangenaam werk, langere werktijden) tot een bepaald maximum recht heeft op extra uitkeringen;
-	de partikuliere vermogens aan een maximum worden gebonden, althans beter gespreid door middel van aanwasdeling en belasting;
-	de grote inkomens en vermogens van enkelen en de macht die daaruit voortvloeit worden beheerst door een samenhangend inkomensbeleid en vermaatschappelijking en democratisering van kapitaal en bedrijfsleven;

-	belasting en sociale uitkeringen in plaats van op het gezin gebaseerd worden op het individu, zodat bijvoorbeeld het weduwenpensioen door een uitkering aan alleenstaande verzorgers wordt vervangen.

Om een goed evenwicht tussen mens en natuur te waarborgen wordt gestreefd naar

-	het stimuleren van een levensstijl waarbij met natuur, grondstoffen en energie zorgvuldiger en spaarzamer wordt omgegaan;
-	produktie, gericht op milieuvriendelijke en duurzame goederen;
-	hergebruik van grondstoffen en de ontwikkeling van alternatieve energiebronnen;
-	het niet uitbreiden van het gebruik van kernenergie, zolang niet alle gevaren voor de huidige en toekomstige generaties vermeden kunnen worden;
-	een goed evenwicht per regio tussen de ekonomische ontwikkeling, het leefklimaat en de instandhouding van het natuurlijk milieu;
-	een uitdrukkelijke erkenning van de betekenis van het boerenbedrijf voor een evenwichtige en leefbare natuurlijke omgeving;
-	een landbouwbeleid dat aan de agrariërs goede werkgelegenheid en bestaansmogelijkheden biedt als producenten van voedsel, grondstoffen, genot- en siermiddelen, waarbij de grond en andere produktiemiddelen zuinig worden gebruikt en de bio-industrie wordt tegengegaan.

2. Internationale betrekkingen

a. Uitgangspunten

De wereld is behalve onrechtvaardig ook onveilig, zeker zolang er nog geen nieuwe ekonomische orde tot stand is gebracht. De rijken zijn sterk, de armen zijn zwak, konflikten liggen voor het oprapen. Grondstoffen, kennis, kapitaal en arbeid zijn ongelijk verdeeld. Dit kan de inzet worden van kleinere en ook van grotere oorlogen. De wrede oorlog van Amerika in Vietnam is hiervan een van de meest sprekende voorbeelden geweest.

Niettegenstaande bepaalde gemeenschappelijke belangen zijn de rijke landen ook onderling verdeeld: aan de ene kant de (neo)kapitalistische systemen in het oostblok. Beide systemen beschermen zich met militaire en ekonomische machtspolitiek en houden een steeds sterkere bewapeningswedloop in stand. Dit betekent oorlogsgevaar, mogelijk met gebruik van kernwapens.

De strategie van de afschrikking heeft geleid tot een wapenvoorraad, die voldoende is om de mensheid vele malen te vernietigen. Met name de nukleaire, biologische en chemische wapens zijn daartoe in staat. Noch voor de aanval, noch voor de verdediging is het gebruik van deze wapens zinvol of aanvaardbaar. Aan vriend noch vijand bieden ze bescherming. Elk oorlogsgevaar, elke feitelijke gevechtssituatie bedreigt het, door de toenemende kans op escalatie, voortbestaan van de menselijke samenleving.

De strategie van de afschrikking heeft zichzelf daarom al jaren overleefd. Terwille van het voortbestaan van de mensheid zullen van nu af aan niet-militaire middelen tot belangenbehartiging, zoals overleg, politieke en ekonomische aktie, verder moeten worden ontwikkeld.

b. Doelstellingen

Om in deze situatie verandering te brengen streeft de PvdA naar een nieuwe internationale orde, waarin

-	de tegenstelling tussen ekonomisch sterken en zwakken is opgeheven;
-	politieke, sociale en ekonomische grondrechten van de mens volledig en overal gerespekteerd worden;
-	een eind is gekomen aan kolonialisme, diktatuur, racisme, discriminatie en uitbuiting;
-	een stabiele situatie van vrede en veiligheid tot stand is gekomen en het overleefde systeem van wederzijdse militaire afschrikking is vervangen door een systeem, waarin alle staten op basis van gelijkwaardigheid met elkaar samenwerken en overgaan tot ontwapening;
-	ontspanning niet slechts betekenis heeft voor de betrekkingen tussen staten maar ook van toepassing is op de verhoudingen tussen volken en mensen onderling.

c. Programmapunten

Teneinde deze doelstellingen te verwezenlijken bepleit de PvdA met betrekking tot internationale organisaties

-	het verschaffen van demokratisch gekontroleerde, boven-nationale bevoegdheden aan de Verenigde Naties, zodat deze organisatie het instrument bij uitstek wordt om vrede, veiligheid en sociale rechtvaardigheid te verzekeren;
-	de ontbinding van militaire machtsblokken zoals navo en Warschaupakt en hun vervanging door een alles omvattend veiligheidsstelsel zonder nukleaire biologische en chemische wapens, en, in afwachting daarvan, geleidelijke vermindering van de bewapening;
-	Europese samenwerking en hervorming van het ekonomisch stelsel in socialistische zin, zoals versterking van het eeg-kartelbeleid om beheersing van afzetmarkten door multinationale ondernemingen te voorkomen; niet-gebonden ontwikkelingshulp uit de eeg-landen, om de invloed van westerse ondernemingen op ontwikkelingslanden tegen te gaan; intensieve koördinatie binnen de eeg van milieumaatregelen van subsidies en belastingfaciliteiten en van ontwikkeling van achtergebleven regio's, om het tegen elkaar uitspelen van overheden door multinationale ondernemingen onmogelijk te maken.

Voor de opstelling van Nederland in internationale organisaties betekent een en ander dat

-	uitbreiding van taken en overdracht van bevoegdheden naar Europese instellingen alleen kan plaatsvinden, indien demokratische zeggenschap en kontrole binnen de Europese Gemeenschap gewaarborgd is;
-	binnen internationale organisaties samengewerkt wordt met staten die overeenkomstige doeleinden nastreven, teneinde als ‘groep van gelijkgezinden’ te kunnen optreden;
-	de georganiseerde samenwerking met alle achtergestelde groepen, volken en landen dwars door de machtsblokken heen wordt versterkt.

Wat het Nederlandse ontwikkelingsbeleid betreft zet de PvdA zich ervoor in, dat

-	dit beleid in de eerste plaats wordt gericht op de armste bevolkingsgroepen in de Derde Wereld, zowel door het lenigen van de direkte nood als door het bevorderen van strukturele verbeteringen van hun positie;
-	het beleid vervolgens wordt gericht op het zelfstandig worden van de ontwikkelingslanden;
-	er in eigen land een proces op gang komt, waardoor iedereen zich bewust wordt van de konsekwenties die een nieuwe internationale ekonomische orde heeft voor het eigen handelen;
-	akties tegen uitbuiting en onderdrukking van de Derde Wereld worden ondersteund; uitwisseling van kennis en kultuur met alle volkeren van de wereld, vooral met ontwikkelingslanden op basis van gelijkwaardigheid, wordt bevorderd.

Met betrekking tot het optreden van de PvdA als politieke partij leidt het voorgaande tot een ondubbelzinnige keuze voor

-	versterking van de Socialistische Internationale, zodat er een program kan worden ontworpen voor een nieuwe wereldorde;
-	nauwe samenwerking tussen partijen en bewegingen die socialistische maatschappijvormen nastreven;
-	bevordering van socialistische partijvorming op Europees niveau en van een program geënt op de hier geformuleerde doelstellingen;
-	het aanbinden van de strijd, samen met de internationale vakbeweging, tegen machten die een rechtvaardige verdeling van welvaart en welzijn in de wereld in de weg staan.

3. Burger en overheid

a. Uitgangspunten

Er bestaat een grote afstand tussen de burger en de overheid. Het overheidsapparaat wordt eerder ervaren als een onpersoonlijke macht tegenover de mensen dan als een vorm van dienstverlening, waarover zij zelf iets te zeggen hebben.

Internationaal ontstaan er reusachtige bureaukratieën (bijvoorbeeld de eeg), die onvoldoende of nauwelijks aan demokratische kontrole onderworpen zijn. Maar ook nationaal wordt een dergelijke kontrole er niet gemakkelijker op. Men spreekt van een vierde macht in de staat, waarmee de invloed wordt bedoeld die het ambtenarenapparaat uitoefent op de beslissingen van de uitvoerende en wetgevende macht, van degenen dus die politieke verantwoordelijkheid dragen. En er is zelfs al sprake van een vijfde macht, waarmee het ondoorzichtige netwerk van adviesorganen wordt aangeduid, dat een sterke greep krijgt op het overheidsbeleid.

Daardoor wordt een demokratische kontrole van de overheid bemoeilijkt. Bovendien zijn de vertegenwoordigende organen onvoldoende uitgerust, om verantwoord tegenspel te kunnen bieden. Politieke partijen en andere vormen van politieke organisatie tenslotte kunnen deze problemen maar ten dele opgevangen, ook omdat er slechts weinig mensen aktief meedoen.

Voor een demokratisch-socialistische politiek betekent deze situatie een moeilijk dilemma. Demokratisch-socialisten willen bestaande machtsongelijkheid, bijvoorbeeld op ekonomisch gebied, doorbreken. Het belangrijkste instrument dat de gemeenschap daarbij ter beschikking staat is de overheid. Meer greep van de gemeenschap op de ekonomische machtsvorming betekent aldus versterking van het overheidsapparaat. Het gevolg hiervan kan echter zijn dat de afstand tussen burger en overheid groter wordt en dat van demokratisering in de praktijk maar weinig terecht komt.

De staat vormt nooit een doel in zichzelf. Ook in een veranderende samenleving dient de overheid onderworpen te blijven aan het recht.

b. Doelstellingen

Met het oog op deze situatie streeft de PvdA naar een zodanige inrichting van het staatsbestuur, dat

-	bestuurlijke bevoegdheden worden toegekend aan het laagste, dichtst bij de burgers staande bestuursniveau, dat de daaruit voortvloeiende taken kan vervullen;

-	alle burgers op basis van gelijkheid een zo groot mogelijke zeggenschap hebben over de inrichting van de samenleving, waarbij minderheden worden gerespekteerd;
-	de overheid haar gezag uitsluitend ontleent aan de burgers zelf en dat zij dus
-	de burgers zo rechtstreeks mogelijk bij de besluitvorming en de uitvoering daarvan betrekt, waarbij vormen van direkte demokratie niet worden uitgesloten;
-	in ieder opzicht verantwoording aflegt aan de gekozen vertegenwoordigers van de burgers;
-	iedereen aktief gebruik kan maken van de vrijheid van meningsuiting, vereniging, vergadering, onderwijs en van andere grondrechten;
-	iedere vorm van discriminatie op grond van, onder andere, overtuiging, sekse, ras, leeftijd, nationaliteit en beroep wordt tegengegaan;
-	er nieuwe garanties komen voor een demokratische en sociale rechtspleging.

c. Programmapunten

Teneinde de direkte invloed van de burger op het overheidsbeleid te vergroten streeft de PvdA naar

-	een verkiezingssysteem waarbij de kiezer een beslissende invloed krijgt op kleur en samenstelling van de regering, die na de verkiezingen wordt gevormd, door te bevorderen dat de partijen die samen willen regeren vóór de verkiezingen de hoofdlijnen van hun gemeenschappelijke beleidsprogramma publiceren en de kern van de te vormen regering aanduiden. Regeringswisselingen zonder voorafgaande verkiezingen worden uitgesloten;
-	afschaffing van de Eerste Kamer en verkiezing van de burgemeester en de Kommissaris der Koningin door respectievelijk de gemeenteraad en de provinciale staten;
-	opheffing van maatschappelijke en materiële belemmeringen voor het lidmaatschap van vertegenwoordigende lichamen;
-	aktieve deelname van burgers aan politieke partijen, wijk- of buurtorganen, belangenorganisaties en aktiegroepen;
-	garantie door de overheid van een recht op informatie en inspraak;

-	aanpassing van het niveau, waarop besluiten worden genomen, aan de belangen die bij een beslissing in het geding zijn, zodat bijvoorbeeld beslissingen over woning en woonomgeving op plaatselijk en wijkniveau genomen kunnen worden;
-	versterking van de politieke invloed van de regionale en gemeentelijke bestuurslichamen op het sociaal-economisch beleid;
-	demokratisering en doorzichtiger maken van overheidsdiensten, opdat ook ambtenaren beter aanspreekbaar worden en kunnen worden gehoord;
-	toekenning van dezelfde demokratische rechten aan werknemers in dienst van de overheid als aan werknemers in de partikuliere sektor, met inachtneming van de politieke verantwoordelijkheid.

Terwille van een versterking van de invloed der gekozen vertegenwoordigers zet de PvdA zich ervoor in, dat

-	zij zodanig worden toegerust dat het toezicht op de uitvoerende macht ook daadwerkelijk kan worden uitgeoefend;
-	ambtelijke dokumenten in begrijpelijke taal worden geschreven, en in beginsel openbaar gemaakt, op welk beginsel uitzonderingen kunnen worden gemaakt als bijvoorbeeld de persoonlijke levenssfeer of zakelijke belangen in het geding zijn;
-	adviezen van adviesorganen tegelijkertijd aan regering en parlement worden uitgebracht, hetgeen ook moet gelden op provinciaal, gewestelijk en gemeentelijk niveau.

Teneinde de vrijheid van iedere burger zo goed mogelijk te beschermen bepleit de PvdA

-	respekt voor de geestelijke vrijheid en voor de verscheidenheid van levensbeschouwelijke en politieke overtuiging;
-	het stimuleren door de overheid van die vormen van partikulier initiatief waarin de burgers zelf en niet alleen de besturen van organisaties bij het beleid betrokken worden;
-	vrije en geschakeerde informatiemedia; blijvende uitsluiting van commerciële invloed op radio en t.v.;
-	bescherming van de burger tegen willekeur en machtsmisbruik van overheidsorganen, in het bijzonder de organen die tot taak hebben de rechtsorde te handhaven;

-	bescherming van de persoonlijke levenssfeer; publieke kontrole en invloed, en kontrole van de betrokkene op het opslaan en gebruiken van persoonsgegevens;
-	vergroting van de demokratische kontrole op politie en krijgsmacht, en vermaatschappelijking van deze organen, hetgeen de vorming van een vrijwilligersleger uitsluit;
-	een beleid, met name op het gebied van het strafrecht, dat de in de maatschappelijke verhoudingen gelegen oorzaken van wetsovertredingen opspoort en bestrijd en tevens gericht is op doelmatiger straffen, door
-	het terugdringen van vrijheidsstraffen
-	het mede dienstbaar make van de straf aan een goede wederinpassing en herkansing in de maatschappij
-	vormen van bestraffing die de veroordeelde in staat stellen het veroorzaakte leed of de toegebrachte schade zoveel mogelijk te herstellen
-	geestelijke of financiële ondersteuning van slachtoffers van wetsovertreding
-	tegengaan van discriminatie van hen die met de justitie in aanraking zijn geweest.
-	erkenning door de overheid van het recht van ieder om over haar of zijn eigen lijf en leven te beslissen, hetgeen betekent dat:
-	strafbepalingen op het gebied van zwangerschapsonderbreking worden geschrapt; euthanasie op verzoek van de betrokkene wettelijk mogelijk wordt;
-	dat de groei naar zelfstandigheid van minderjarigen wordt ondersteund door geleidelijke toekenning naar gelang van de leeftijd, rechten aan minderjarigen en door verlaging van de meerderjarigheidsgrens naar 18 jaar.
-	een systeem van rechtshulp dat voor iedere burger zonder financiële of andere drempels gelijkelijk toegankelijk is.

4. Ruimtelijke ordening en volkshuisvesting

a. Uitgangspunten

Het vrije spel der maatschappelijke krachten is doorslaggevend voor de manier waarop wij wonen en leven. Wie in Nederland rondkijkt

ziet dat vooral de ekonomisch sterksten kunnen bepalen waar, wat en hoe er wordt gebouwd. De overheid kan de volkshuisvesting en ruimtelijke ordening door middel van een op zich beter te gebruiken instrumentarium nog enigszins sturen, maar de ekonomische bedrijvigheid onttrekt zich grotendeels aan kontrole van bovenaf. Ook werkt de geringe greep van de overheid op zowel het bouwbeleid als het toewijzingsbeleid mee aan het opvullen van de open ruimte ten gunste van de meer welgestelden.

Het gevolg is dat de bevolking, werkgelegenheid en voorzieningen over Nederland erg onevenwichtig verdeeld zijn. Er is vaak een grote afstand tussen woon- en werkplaats en bijna altijd moeten de mensen op reis om zich te kunnen ontspannen of een rustig plekje te vinden. Wat de steden betreft, is er in de buitenwijken te grootschalig gebouwd, terwijl in de binnensteden en de negentiende-eeuwse stadsdelen de woonomstandigheden vaak primitief zijn.

Het beleid van de verschillende overheden is onvoldoende op elkaar afgestemd. De besluitvorming is voor bijna niemand begrijpelijk. Niet alleen is de invloed van de meeste gebruikers op de inrichting van de ruimte nihil, ook over het beheer van de ruimte hebben de gebruikers doorgaans weinig te vertellen.

Nog steeds is het in ons land zo dat een laag inkomen vaak gepaard gaat met slechte woonomstandigheden en een laag voorzieningenpeil in de woonomgeving. Bovendien besteden juist de lagere inkomenstrekkers een groter deel van hun inkomen aan wonen dan de hogerbetaalden.

De woning is een kultuurfaktor van de eerste orde. Profijt van onderwijs, welzijn, de ontplooiingsmogelijkheden in de wijdste zin van het woord, met name die van de huisvrouw, worden door het kleinbehuisd zijn belemmerd. Gebrek aan ruimte werkt agressiviteit in de hand. Hieraan is tot nu toe meer aandacht geschonken met betrekking tot dieren dan met betrekking tot mensen. Het geldt voor beiden.

b. Doelstellingen

Teneinde in deze situatie verandering te brengen stelt de PvdA zich ten doel;

-	de invloed van de ekonomisch machtigen op de ruimtelijke ordening terug te dringen;
-	te waarborgen dat ook de lager betaalden in een goede woning kunnen wonen;
-	de voor het dagelijks leven nodige voorzieningen zo op elkaar af te stemmen, dat iedereen ze binnen bereik heeft;
-	behoud en herstel van het natuurlijk milieu en, in samenhang daarmee, van de stad als woninggebied en als centrum van maatschappelijk en kultureel leven naast de kleine leefgemeenschappen;
-	het ruimtelijk beleid en de bestuurlijke organisatie op de verschillende niveaus op elkaar af te stemmen;
-	de medezeggenschap van de burger bij de inrichting en het beheer van de omgeving waarin hij leeft te garanderen;
-	gelijk recht op betaalbare zelfstandige en op individuele behoefte afgestemde woonruimte voor iedereen van 18 jaar en ouder.

c. Programmapunten

Teneinde deze doelstellingen te verwezenlijken vindt de PvdA het wenselijk dat via ordeningsbeleid op nationaal niveau onderling gelijkwaardige regio's worden gevormd, waarin

-	rekening wordt gehouden met sociale en kulturele samenhangen en waar de bevolking, werkgelegenheid en voorzieningen op elkaar zijn afgestemd, zodat de noodzaak van verplaatsing beperkt wordt;
-	grote verscheidenheid is gewaarborgd omdat gemeenten binnen de regio's onderling verschillen in bevolkingsopbouw, werkgelegenheid en voorzieningenpakket;
-	met name rekening wordt gehouden met de behoeften van maatschappelijke minderheden, zoals werkgelegenheid voor werkende jongeren en gehuwde vrouwen, en voorzieningen voor bejaarden, alleenstaanden en laagstbetaalden;
-	mobiliteit en migratie beperkt kunnen worden gehouden;
-	zowel gelet wordt op het behoud van natuurgebieden en oude kultuurlandschappen als op het behoud van bebouwing met kultuurhistorische waarde in oudere stadsdelen.

Wat het overheidsbeleid betreft, wil de PvdA dat

-	de grond in gemeenschapshanden wordt gebracht;
-	er zuinig met de nog beschikbare gronden in Nederland wordt omgesprongen en het grondgebruik in dienst wordt gesteld van het ruimtelijk beleid;
-	een einde wordt gemaakt aan de verhuur van woningen met winstoogmerk;
-	de toewijzing van zowel koop- als huurwoningen een gemeentelijke taak is of wordt;
-	het ontstaan en behoud van kleine bedrijven en van een gevarieerd distributiesysteem wordt bevorderd;
-	er een nationaal vestigingsbeleid komt waarbij bedrijfsinitiatieven in de eerste plaats worden getoetst op milieuaspekten en daarna op ruimtelijke inpassing, ekonomische ontplooiingskans en dergelijke;
-	het openbaar vervoer wordt bevorderd, verbeterd en gratis gemaakt, het voetgangers- en fietsverkeer worden bevorderd en in stedelijke agglomeraties een selektiever gebruik van de auto wordt bewerkstelligd;
-	in dun bevolkte delen van het land meer mogelijkheden voor het noodzakelijk selektief gebruik van de auto blijven naast voldoende openbaar vervoer voor die mensen die geen auto rijden;
-	plaats en schaal van alle bouwaktiviteiten worden beheerst met behulp van een systeem van meerjaren-programma's; via deze programmering een nauwe relatie wordt gelegd tussen ruimtelijk beleid en volkshuisvestingsbeleid; de rol van bouwproducenten, partikuliere financiers en ontwikkelingsmaatschappijen wordt ingedamd tot een louter uitvoerende taak; gebruikers en openbaar bestuur de rol van opdrachtgever in het bouwproces vervullen.

Voor de verwezenlijking van deze doelstellingen wil de PvdA dat

-	het beheer van woning en woonomgeving zó wordt gewijzigd, dat op wijk- en buurtniveau beheerseenheden ontstaan waarin gebruikers hun eigen direkte omgeving samen met de overheid beheren en van waaruit gebruikers hun inbreng in het ruimtelijk beleid op hogere besluitvormingsniveaus kunnen leveren;
-	de rechtspositie van huurders en eigenaar-bewoners van woningen

	zoveel mogelijk gelijk wordt gemaakt en versterkt;
-	naast de bouw van huur- en koopwoningen ook nieuwe vormen van gemeenschappelijk eigendom en beheer worden bevorderd;
-	de woonlasten rechtvaardig worden verdeeld.

5. Onderwijs en kultuur

a. Uitgangspunten

Onderwijs en kultuur komen niet aan iedereen gelijkelijk ten goede; ook op dit gebied heerst grote ongelijkheid. Een kind uit een welgesteld milieu heeft nog altijd een zeer veel grotere kans om bij het hoger onderwijs te komen dan kinderen uit achtergestelde groepen; ook de achterstand van meisjes is nog steeds aanzienlijk.

Tal van vormen van kultuur komen slechts ten goede aan groepen die toch al bevoorrecht zijn. Er wordt weinig gedaan aan kunstzinnige vorming; zelfwerkzaamheid op kunstgebied wordt nauwelijks aangemoedigd.

Het onderwijs is bovendien nog veelal eenzijdig gericht op de ontwikkeling van vaktechnische en intellektuele bekwaamheden. Velen met een anders gerichte voorkeur komen daardoor niet aan bod. Het bevordert konkurrentie en kompetitie, kortom die eigenschappen, die de leerlingen in staat stellen een plaats te verwerven in het produktieproces. Het schenkt te weinig aandacht aan de ontwikkeling van solidariteit, verdraagzaamheid, oorspronkelijkheid en kritische zin en bereidt de leerlingen te weinig voor op deelname aan het maatschappelijk gebeuren. Het heeft onvoldoende oog voor de wisselwerking tussen onderwijs en samenleving en voor de betekenis die het onderwijs voor het veranderen van de samenleving kan hebben.

b. Doelstellingen

Teneinde in deze situatie verandering te brengen stelt de PvdA zich ten doel:

-	bij het onderwijs- en kultuurbeleid aan maatregelen ten behoeve van achtergestelde en kansarme groepen voorrang te geven;
-	de maatschappelijke en politieke vorming in het onderwijs te bevorderen, waarbij de nadruk wordt gelegd op de veranderbaarheid van de maatschappelijke verhoudingen;
-	de ontwikkeling van kritische zin, verantwoordelijkheidsgevoel en politiek bewustzijn en waarbij de leerlingen vertrouwd worden gemaakt met maatschappelijke vraagstukken, zoals milieu- en schaarste-problemen, het belang van een aktieve vredespolitiek en de verhouding tot de Derde Wereld;
-	bij het onderwijs- en kultuurbeleid het samengaan van verstandelijke en emotionele ontwikkeling te bevorderen, mede gericht op doorbreking van rolpatronen;
-	in het funderend onderwijs geen scheiding meer aan te brengen in opleidingen voor hoofd- en handarbeid, waardoor wordt vermeden dat mensen zich eenzijdig ontwikkelen en een te vroege keuze maken;
-	bestuursvormen in onderwijs en kultuur te demokratiseren;
-	solidariteit, verdraagzaamheid en kontakt tussen mensen en groepen te bevorderen en alle vormen van censuur tegen te gaan;
-	het onderwijs te doen aansluiten bij de individuele verschillen in belangstelling, begaafdheid, ervaring en ontwikkelingsfase;
-	bij het onderwijsbeleid de eigen grondslagen zowel van het openbaar als het bijzonder onderwijs te eerbiedigen;

c. Programmapunten

Op het terrein van het onderwijs- en kultuurbeleid wil de PvdA dat de overheid

-	onderwijs en vorming dienstbaar maakt aan mondigheid en demokratisering;
-	voorwaarden schept voor een kritische waardering van traditionele en eigentijds kultuurgoederen en voor kontakt en gesprek tussen mensen van verschillende levensbeschouwingen en levensstijlen;
-	het recht op vrije meningsuiting, ook van minderjarigen, waarborgt;
-	commerciële beïnvloeding van onderwijs, media, sport, kultuur en rekreatie tegengaat;

-	een onderwijsbeleid voert waarbij:
-	voorrang wordt gegeven aan gerichte maatregelen voor kansarmen en aan het basisonderwijs, het onderwijs voor werkende jongeren en het buitengewoon onderwijs alsmede aan het bevorderen van crèches en peuterspeelzalen;
-	met name in het funderend onderwijs het aksent wordt verlegd van de eenzijdige intellektuele ontwikkeling en de onderlinge kompetitie naar persoonlijke ontplooiing, maatschappelijke vorming en het ontwikkelen van onderling respekt en solidariteit;
-	aan alle leerlingen enkele eenvoudige huishoudelijke en technische vaardigheden worden bijgebracht;
-	voorwaarden worden geschapen waardoor de bestaansmogelijkheden voor scholen met afwijkende leerplannen en methoden worden verzekerd en uitgebreid;
-	het recht van vrije schoolkeuze van de ouders wordt gewaarborgd en ruimte wordt geschapen voor schoolvormen waarin de samenwerking van mensen met verschillende geloofs- en levensovertuiging tot haar recht kan komen;
-	een demokratisch bestuur van elke school wordt verzekerd, zodanig dat niemand of enige groepering op grond van sekse, ras, levensbeschouwing of nationaliteit een ongelijkwaardige positie wordt toebedeeld;
-	het onderwijssysteem voortdurend wordt getoetst en aangepast aan veranderingen in de maatschappij en veranderde inzichten in de onderwijswetenschap, waarbij vooral ook aandacht wordt geschonken aan de opleiding en de scholing van de onderwijsgevenden;
-	voorziet in een onderwijsstelsel dat bestaat uit:
-	basisonderwijs voor 4- tot 12-jarigen;
-	een (midden)school met een algemeen vormend karakter voor alle 12- tot 16-jarigen, waardoor een ieder voldoende gelegenheid krijgt zich te ontwikkelen om een verantwoorde keuze voor beroep en daarbij passende vervolgopleiding te maken;
-	een samenhangend stelsel voor het beroeps- en voorbereidend hoger onderwijs vanaf het 16e jaar met een grote verscheidenheid aan voorzieningen en keuzemogelijkheden naar ieders begaafdheid en belangstelling, waarbij rekening moet worden gehouden

	met mogelijke veranderingen in het beroepsleven en de beleving ervan;
-	hoger onderwijs, waarin het wetenschappelijk onderwijs en het hoger beroepsonderwijs zijn opgenomen en waarin een grote verscheidenheid van studieprogramma's bestaat;
-	een systeem van permanente edukatie, waaraan iedereen kan deelnemen na de leerplichtige leeftijd ongeacht leeftijd en vooropleiding, op basis van een wettelijk geregeld edukatief verlof, mogelijk gemaakt met behoud van arbeidsbetrekking, en door praktische voorzieningen zoals kinderdagverblijven en beurzen;
-	een leerplicht tot 18 (eventueel 17) jaar, inklusief stageperiodes, gevolgd door een leerrecht van tenminste 3 (of 4) jaren dagonderwijs, op elk gewenst moment op te nemen, zonder geldelijke offers van de betrokkene.

De PvdA streeft naar een zodanig wetenschapsbeleid, dat

-	de totale geldstroom door middel van wettelijke regels onder demokratische kontrole wordt gebracht;
-	zowel zuiver wetenschappelijk als toegepast onderzoek worden bevorderd;
-	wetenschapsbeoefenaars worden gestimuleerd om oplossingen te zoeken voor de problemen waarmee de mensheid te kampen heeft;
-	onderzoeksresultaten, ook van de industrie, openbaar worden;
-	het onderzoek op demokratische wijze wordt gekoördineerd en gekontroleerd;
-	wettelijke regels worden opgesteld voor de inspraak van onderzoekers ten aanzien van de organisatie, uitvoering en toepassing van wetenschappelijk onderzoek.

Met betrekking tot het kunstbeleid bepleit de PvdA een beleid van de overheid dat

-	overgeleverde kunstuitingen zoveel mogelijk bewaart;
-	ruimte biedt aan experimenten en aan amateuristische kunstbeoefening;
-	speciale aandacht heeft voor kunstuitingen met een direkt-maatschappelijke betekenis (zoals het betrekken van kunstenaars bij de vormgeving van het woon- en werkklimaat en bij het onderwijs);

-	de scheiding tussen kunst en publiek zoveel mogelijk opheft;
-	de kunst toegankelijk maakt voor zoveel mogelijk mensen.

De PvdA staat verder een mediabeleid voor dat gericht is op

-	veelzijdige informatie, teneinde zelfstandige meningsvorming te bevorderen;
-	dienstbaarheid van radio en televisie aan de demokratisering van de kultuur en aan onderwijs en vorming, ook voor werkende jongeren en volwassenen.

6. Welzijn

a. Uitgangspunten

Recht op welzijn kan men op papier gemakkelijk aan iedereen toekennen. In de praktijk echter moet aan heel veel zijn voldaan, wil men echt van welzijn kunnen spreken. Gezondheid bijvoorbeeld is een noodzakelijke voorwaarde; bevredigende relaties met anderen zijn onmisbaar, evenals respekt voor zichzelf en anderen. Verder moeten mensen over hun omstandigheden zeggenschap hebben.

Als al deze voorwaarden vervuld moeten zijn vóór we van welzijn kunnen spreken, ligt de konklusie voor de hand: er mankeert in deze welvaartsmaatschappij aan het welzijn van de mensen nog erg veel.

Enerzijds kan men de stelling verdedigen dat iedere maatschappij welzijnstekorten zal vertonen. Elke maatschappij bevordert nu eenmaal bepaalde ontwikkelingen en belemmert andere, altijd zullen er mensen zijn die tekort komen, ook in een socialistische maatschappij. Bovendien zullen er altijd groepen zijn die in iedere maatschappij hulp nodig hebben, zoals bejaarden en zieken.

Anderzijds kan men een aantal welzijnstekorten duidelijk op rekening schrijven van de kapitalistische maatschappij met haar vele vormen van ongelijkheid. Tal van mensen zijn bijvoorbeeld door sociale omstandigheden achtergesteld en hebben nauwelijks kans zich te ontplooien. Vele bedrijven zijn zo groot dat men zich daarin verlaagd

voelt tot nummer. De overheid presenteert zich niet als dienaar, maar als loket en formulier. Door de algemene sfeer van rivaliteit en angst om een arbeidsplaats te verliezen worden de relaties tussen mensen nogal eens verstoord.

Uiteraard beogen alle maatregelen die in een socialistisch beginselprogram worden voorgesteld een verbetering van 's mensen welzijn. Als in het navolgende echter over welzijnswerk wordt gesproken wordt speciaal gedacht aan geestelijke en lichamelijke gezondheidszorg, juridische hulp, maatschappelijke dienstverlening en sociaal-kultureel werk alsmede opbouwwerk.

b. Doelstellingen

Gezien de huidige maatschappelijke situatie bepleit de PvdA een zodanige welzijnspolitiek dat

-	de mensen zich bewust worden van hun eigen omstandigheden en die van anderen;
-	de mogelijkheden om kontakt te leggen met de medemens verbeterd worden;
-	het de mensen mogelijk wordt gemaakt om op aktieve wijze deel te nemen aan de vormgeving van de samenleving;
-	de mensen in staat zullen zijn om, als zij dat willen, verandering in hun omstandigheden te brengen;

en voorts dat

-	een zo goed mogelijke lichamelijke en geestelijke gezondheidszorg wordt nagestreefd met behulp van voorkomende en genezende maatregelen, die deel uitmaken van algemeen welzijnsbeleid;
-	een reeks van basisvoorzieningen voor iedereen beschikbaar en bereikbaar wordt waardoor de omstandigheden van mensen in achterstandssituaties worden verbeterd.

c. Programmapunten

Met betrekking tot de inrichting en organisatie van het gehele welzijnswerk bepleit de PvdA dat

-	de overheid het recht op informatie garandeert over alle besluitvormingsgebieden, zodat alle meesprekenden tot een volwaardige oordeelsvorming kunnen komen;
-	mensen die anders zijn dan wat de samenleving ‘normaal’ noemt, zoveel mogelijk bij het maatschappelijk proces betrokken worden, opdat zij een waardig leven kunnen leiden, waarbij tevens wordt bevorderd dat zij zich in hun eigen omgeving kunnen handhaven;
-	de bestaande organisaties, die vaak zijn voortgekomen uit het partikulier initiatief, worden gedemokratiseerd; behalve de besturen ook de staven medeverantwoordelijk worden voor opzet en uitvoering van het werk en voor de kliënten passende vormen van medezeggenschap worden gekreëerd;
-	beslissingen over de grote beleidslijnen die op het gebied van het welzijn tot politieke beslissingen worden, die door de vertegenwoordigende lichamen moeten worden genomen, waarbij de besturen van organisaties en door hen gevormde raden slechts daarbij een adviserende, beleidsvoorbereidende en uitvoerende taak hebben;
-	het direkte welzijnswerk zelf zich als het ware naast de deur van de mensen afspeelt en daartoe openbaar en gemakkelijk toegankelijk is;
-	er centra komen waarin de mensen op voet van gelijkheid van allerlei verschillende vormen van dienstverlening (maatschappelijk, medisch, kultureel, juridisch) gebruik kunnen maken;

Speciaal met betrekking tot de gezondheidszorg bepleit de PvdA dat

-	deze in geen enkel opzicht meer dient als winstobjekt;
-	alle vormen van gezondheidszorg worden ondergebracht in door de gemeenschap beheerde - ook regionale - diensten, waarvan de werknemers in overheidsdienst zijn;
-	wettelijke voorzieningen worden getroffen waarin de rechtspositie van de kliënt geregeld is, zodat deze ook bepaalde ingrepen kan weigeren of eisen;
-	op grote schaal periodiek preventief geneeskundig onderzoek uitgevoerd wordt;
-	de gezondheidszorg aktief wordt betrokken bij het voorkomen en bestrijden van milieuvervuiling.

Met betrekking tot de sportieve rekreatie en sportbeoefening bepleit de PvdA dat

-	voldoende betaalbare voorzieningen worden getroffen om deze welzijnstaken voor een ieder toegankelijk te maken.

Deel IV De lange weg

1. Beginselprogramma en politieke praktijk

Het beginselprogramma van een partij heeft op de politieke praktijk van alledag meestal maar weinig invloed. Wanneer het eenmaal is opgesteld, geldt het vaak als een soort visitekaartje. Voor het optreden naar buiten bewijst het goede diensten, maar als richtsnoer voor het eigen handelen is het niet van belang.

Het gevaar van een dergelijke vrijblijvendheid wordt er met een programma als dit niet kleiner op. Juist een beginselprogramma dat mondiale solidariteit vooropstelt en bijvoorbeeld ook doordrongen is van de noodzaak tot beperking van de ekonomische groei, loopt een dergelijk risiko. Omdat de socialistische idealen een radikale omvorming van de samenleving vereisen, is de kans groot dat het bij frase en vlaggestok blijft. Dit te meer omdat het voor iedereen wel duidelijk is dat zo'n programma niet in een handomdraai te realiseren valt.

Teneinde de nadruk te leggen op het verplichtende karakter van het beginselprogramma, dient er op de volgende punten in ieder geval een toetsing aan dit programma plaats te vinden;

-	bij het opstellen van verkiezingsprogramma's;
-	bij de stellingname van partijorganen en partijgenoten in aktuele kwesties, zowel op parlementair als buitenparlementair vlak;
-	bij het aanvaarden en dragen van bestuurlijke verantwoordelijkheid.

In elk van deze gevallen staat de vraag centraal of daardoor de doelstellingen van de partij naderbij kunnen worden gebracht.

Bij dit alles geldt dat kompromissen niet verwerpelijk behoeven te zijn, mits uitdrukkelijk wordt aangegeven op welke punten konces-

sies zijn gedaan. Er is geen enkel belang mee gediend om koncessies achter de politieke schermen weg te moffelen of kompromissen te presenteren als iets waarnaar men eigenlijk altijd al had gestreefd. Door kleine stappen tot grote op te blazen verspeelt men het vertrouwen van de kiezer en kweekt men politieke onverschilligheid.

We behoeven er geen doekjes om te winden dat demokratisch-socialisten gegeven de maatschappelijke omstandigheden in ons deel van de wereld slechts kleine stappen doen. Wie een demokratisch-socialistisch alternatief zoekt voor het kapitalisme, een alternatief dat in feite nog nergens bestaat, kan niet in één grote stap, met behulp van één radikale omwenteling zijn doel bereiken. Zelfs de instrumenten, waarmee de gelijkheid op wereldschaal moet worden verwezenlijkt moeten nog stapje voor stapje worden ontwikkeld.

Bij het zetten van nieuwe stappen zal er echter steeds weer aan de hand van het beginselprogramma een politieke diskussie moeten plaatsvinden. Deze betreft de vraag of een bepaalde stap de doeleinden van het demokratisch-socialisme naderbij brengt of juist zoals zo makkelijk gebeurt - het systeem bevestigt of zelfs nog versterkt. Demokratisch-socialisten moeten ervoor bedanken om als de puinruimers van het kapitalisme te dienen.

2. Politieke prioriteiten

De ekonomische groei van de afgelopen industriële periode stemde ook demokratisch-socialisten betrekkelijk optimistisch. Zij verwachtten immers de nadelen van het kapitalisme wel te kunnen wegwerken door er een systeem van sociale zekerheid en herverdeling mee te kombineren. Op deze wijze zou die groei ook ten goede komen aan degenen die niet konden beschikken over de produktiemiddelen.

Er zijn wat dit betreft in de laatste jaren nieuwe inzichten ontstaan: de snelle ekonomische groei, welke voornamelijk gericht was op verhoging van de individuele materiële welvaart, moet plaats maken voor een selektieve groei met grote aandacht voor kollektieve voorzienin-

gen en met zoveel mogelijk gebruik van milieuvriendelijke technologie. Selektieve groei is noodzakelijk:

-	om behoeften als stilte, schoon milieu en dergelijke veilig te stellen, mede met het oog op de levenskansen van toekomstige generaties;
-	omdat een bijdrage moet worden geleverd aan het verkleinen van de welvaartskloof in de wereld;
-	omdat de voorraad grondstoffen en energie eindig is.

Wil men de komende krises niet passief afwachten, dan moet er nu al een beleid gevoerd worden, gericht op de lange termijn. Nu al moeten er stappen worden gezet in de richting van een oplossing van de problemen, die pas veel later op ons lijken te zullen afkomen. Daarbij moeten we overigens bedenken dat de tijd die we hebben beperkt is. De stroomversnelling waarin de samenleving zich bevindt en de uitputting van de natuur stellen aan ons handelen een termijn. Het is een illusie te menen dat men de dreigende krises in de toekomst vermijden kan bij het huidige tempo van politiek handelen.

Gezien de beperkte tijd die ons rest, is een plan voor het politieke handelen en de te volgen strategie noodzakelijk. In een dergelijk plan zal de tijd moeten zijn aangegeven waarbinnen de doelstellingen verwezenlijkt en bepaalde maatregelen genomen moeten worden. Bij het opstellen van een dergelijk plan kunnen wetenschappelijk gefundeerde toekomstvoorspellingen, die aangeven welke ontwikkelingen te verwachten zij (bijvoorbeeld op het gebied van de bevolking of de energie), van groot belang zijn. Voorwaarde hierbij is echter wel, dat bij ieder plan meer mogelijkheden worden uitgewerkt, zodat er politiek nog iets te kiezen valt en de mensen betrokken kunnen worden bij problemen die veraf lijken, maar iedereen toch in haar of zijn direkte levenssfeer raken.

Voor het demokratisch-socialisme betekent deze nieuwe situatie dat prioriteiten zorgvuldig tegen elkaar afgewogen moeten worden. Dit kan gebeuren tegen de achtergrond van de vier punten die in het beginselprogramma centraal staat:

-	solidariteit met de bevolking van de Derde Wereld;

-	solidariteit met de onderdrukten en achtergestelden in de eigen samenleving;
-	solidariteit met de toekomstige generaties;
-	een samenleving waarin vrijheid en gelijkheid gewaarborgd zijn.

De konsekwentie hiervan is dat beperking in de welvaartsgroei samen zal moeten gaan met

-	grotere gelijkheid; een beperking wordt nl. pas aanvaardbaar, als de achtergestelden er op vooruitgaan, de welgestelden zwaardere offers brengen en de arbeid rechtvaardig wordt verdeeld;
-	meer demokratisering, zodat de mensen meer zeggenschap krijgen over de doeleinden van de produktie en er duidelijke stappen worden gezet op de weg naar zelfbestuur in bedrijven en diensten;
-	uitbreiding van de mogelijkheden om deel te nemen aan het onderwijs, de kultuur en de vormgeving van de samenleving.

Dit betekent niet, dat er zich voor het demokratisch-socialisme geen pijnlijke dilemma's meer zullen voordoen; het konflikt tussen eisen van werkgelegenheid en milieu-eisen, om slechts één voorbeeld te noemen, is overbekend. Het betekent echter wel de principiële noodzaak van een politiek die beperking van de groei en fundamentele hervorming van de samenleving in socialistische zin doet samengaan.

3. De Partij van de Arbeid: een demokratisch-socialistische partij

De afwijzing van de kapitalistische samenleving, de overtuiging, dat door aktief optreden een socialistische samenleving tot stand kan worden gebracht, het inzicht dat hiervoor politieke machtsvorming noodzakelijk is en de bereidheid om zich voor de hervorming van de samenleving in te zetten, dat alles brengt inwoners van Nederland ongeacht hun levensbeschouwing of hun sociale positie samen in de PvdA, een demokratische en socialistische partij.

De PvdA is demokratisch omdat zij naar politieke machtsvorming streeft binnen een demokratische orde die de rechten van de mens eerbiedigt. In het kader van deze demokratische rechtsorde

-	acht de partij het parlementaire stelsel het meest doeltreffende middel om duurzaam vorm te geven aan de zeggenschap van zoveel mogelijk mensen over de inrichting van de samenleving;
-	streeft de partij naar een gekozen Europees parlement, met echte bevoegdheden, omdat steeds meer beslissingen die Nederland raken op internationaal niveau worden genomen; een belangrijke taak van dit parlement vormt de kontrole op organisaties en bedrijven waartoe de nationale overheden niet (meer) in staat zijn;
-	moet demokratisch-socialistische politiek daarom behalve op de parlementaire beïnvloeding van het overheidsbeleid, ook gericht zijn op het verenigen en versterken van die krachten in het maatschappelijk leven zoals binnen vakbonden, koöperaties, vrouwenbeweging, milieu-aktiegroepen en kommunikatiemedia die het kapitalisme in de praktijk bestrijden; in dit verband erkent de PvdA het stakingsrecht;
-	kan de partij zelf overgaan tot aktie en tot het mobiliseren van haar aanhang, om steun te geven aan het parlementaire werk of om in maatschappelijke verbanden in socialistische zin aktief te zijn.

De PvdA is socialistisch omdat zij zich - als onderdeel van een internationale beweging - baseert op de beginselen van gelijkheid, vrijheid en solidariteit, die zij onverbrekelijk met elkaar verbonden acht. De PvdA brengt dit tot uiting in

het voortdurend streven naar internationale samenwerking, zowel met demokratisch-socialistische partijen als met andere partijen en bewegingen, waar ook ter wereld, die soortgelijke doeleinden nastreven; een dergelijke samenwerking is van belang als politiek tegenwicht tegen de internationale vervlechting van het bedrijfsleven en op deze manier kan ook praktisch worden gewerkt aan de solidariteit tussen industrielanden en de Derde Wereld.

Deel V Slotwoord

Het socialisme heeft altijd een beweging willen zijn die mensen tot bewustzijn en aktiviteit brengt. Het beoogt immers anti-kapitalistische machtsvorming binnen de samenleving in al haar geledingen en dit lukt alleen als de mensen ook worden geïnspireerd om zich daad-

werkelijk in maatschappelijke organisaties aaneen te sluiten en op te komen voor gelijkheid, vrijheid en solidariteit.

Welke inhoud aan die begrippen binnen de door de politiek ontworpen mogelijkheden wordt gegeven, hangt mede af van de levenshouding en de levensbeschouwing der burgers. Het demokratisch-socialisme staat daarom open voor mensen van uiteenlopende levensbeschouwingen en vraagt hen mee te helpen de maatschappelijke voorwaarden te ontwikkelen voor een samenleving waarin vrijheid, gelijkheid en solidariteit zichtbaar worden. Hoewel ook deze waarden in beginsel alle mensen aanspreken, worden ze bij velen overstemd door andere drijfveren, zoals eigenbelang en prestatiedrift. In die omstandigheden is het niet verwonderlijk, dat mensen hun belangstelling voor de politiek verliezen.

Het zou onjuist en moralistisch zijn om de mensen zelf hiervan de schuld te geven. Ook de socialistische partijen blijven vaak in gebreke als het er om gaat, belangstelling te wekken voor de politiek of een intensief leer- en scholingsproces op gang te brengen. Bovendien wordt er vrijwel nooit iets gedaan aan de herscholing van hen die nu van de politiek een dagwerk maken. De afstand tussen de manier waarop de politiek bedreven wordt en de belevingswereld van de mensen is groot en voor de helft van de samenleving, de vrouwen, die traditioneel buiten spel staan, dubbel groot.

Politieke onverschilligheid is alleen te doorbreken als de politici de samenhang kunnen laten zien tussen het persoonlijke en het politieke handelen en erin slagen allerlei kunstmatige scheidingen tussen wat rationeel en emotioneel is op te heffen. De politiek moet binnen het direkte bereik van de mensen komen: op de werkvloer, in de buurten, in de organisaties op sociaal en kultureel gebied. Omdat de politiek er zowel voor de vrouw als voor de man is, moeten zij beiden ook de kans hebben om zowel binnenshuis als daarbuiten aktief te zijn.

Het is de taak van de PvdA de politiek aan huis te bezorgen en voor iedereen herkenbaar en inspirerend te maken. Daarvoor is het nodig dat de partij zelf model staat als een beweging van aktieve en bevrijde mensen, die ondanks meningsverschillen in solidariteit en verdraag-

zaamheid werken aan een demokratisch-socialistische samenleving. De gelijkheid van alle mensen, van mannen en vrouwen, dient in de dagelijkse politieke praktijk zichtbaar te worden gemaakt.

Vorige Volgende

VIII PvdA beginselprogramma, 1977

Deel I Maatschappelijke achtergronden

1. Om te overleven

2. Het westerse kapitalisme

3. Oude en nieuwe klassenstrijd

4. De verhoudingen Noord-Zuid en Oost-West

Deel II Beginselen

I. Gelijkheid en solidariteit

2. Het doel van de strijd

3. De natuur is niet onuitputtelijk

4. Macht en demokratisering

5. Rechtvaardige verdeling van de arbeid

Deel III Politiek programma

1. Het produktiestelsel

a. Uitgangspunten

b. Doelstellingen

c. Programmapunten

2. Internationale betrekkingen

a. Uitgangspunten

b. Doelstellingen

c. Programmapunten

3. Burger en overheid

a. Uitgangspunten

b. Doelstellingen

c. Programmapunten

4. Ruimtelijke ordening en volkshuisvesting

a. Uitgangspunten

b. Doelstellingen

c. Programmapunten

5. Onderwijs en kultuur

a. Uitgangspunten

b. Doelstellingen

c. Programmapunten

6. Welzijn

a. Uitgangspunten

b. Doelstellingen

c. Programmapunten

Deel IV De lange weg

1. Beginselprogramma en politieke praktijk

2. Politieke prioriteiten

3. De Partij van de Arbeid: een demokratisch-socialistische partij

Deel V Slotwoord

Over dit hoofdstuk/artikel

datums