Het sociaal-democratisch programma. De beginselprogramma's van SDB, SDAP en PVDA 1878-1977

[p. 11]

Woord vooraf

Dit boek heeft een lange voorgeschiedenis. In oktober 1977 schreef ik voor de Haagse Post een uitvoerige beschouwing over het ontwerpbeginselprogramma van de Partij van de Arbeid, dat bij het verschijnen van het weekblad op het zestiende ‘kongres’ van deze partij zou worden vastgesteld. De bespreking viel nogal kritisch uit, zoals enkele opstellers mij tijdens dat congres in niet mis te verstane bewoordingen lieten weten. Een aantal jaren later vormde deze bespreking het uitgangspunt voor mijn bijdrage aan een uiteindelijk nooit verschenen boek over de beginselprogramma's van Nederlandse politieke partijen. Die bijdrage werd daarna in 1985 in een studie van de Wiardi Beckman Stichting gepubliceerd. Daarin had ik onder andere het programma van 1977 vergeleken met zijn voorgangers, een exercitie die eigenlijk uitnodigde tot een uitvoeriger onderzoek. Deze kreeg in de jaren daarna stukje bij beetje gestalte - er was altijd wel een project dat dringender om afronding vroeg.

Ook tot eigen verbazing is het karwei uiteindelijk geklaard. In deze studie wordt de ideologische ontwikkeling van de sociaal-democratische stroming in Nederland in kaart gebracht door de analyse van de opeenvolgende beginselprogramma's van de Sociaal-Demokratische Bond, de Sociaal Demokratische Arbeiderspartij en de Partij van de Arbeid en van de wijze waarop deze tot stand zijn gekomen.

Een overzichtsstudie als deze bouwt voort op veel reeds eerder verricht onderzoek. In de natuurwetenschappen is het normaal dat in zo'n geval volstaan wordt met verwijzing naar zulk onderzoek. In de sociale en historische wetenschappen hanteert men echter impliciet de norm dat ook dan opnieuw primaire bronnen geraadpleegd dienen te worden, niettegenstaande het feit dat dit eerder door anderen is gedaan.

[p. 12]

In deze studie heb ik de volgende richtlijn gevolgd: bij alles wat rechtstreeks betrekking heeft op de beginselprogramma's en hun totstandkoming, zijn de beschikbare primaire bronnen geraadpleegd. Waar dat is gebeurd dankzij het werk van eerdere onderzoekers, wordt naast de bron ook naar hun desbetreffende publicatie verwezen. Bij andere gedeelten is gebruikgemaakt van secundaire publicaties, waarbij echter zoveel mogelijk naar de primaire bron is doorverwezen. De opeenvolgende programma's zijn op gelijke wijze geanalyseerd, maar verschillen toch in de uitwerking van de analyse, vooral als gevolg van het verschil in beschikbaarheid en omvang van gegevens over hun totstandkoming.

Eerdere versies van de afzonderlijke hoofdstukken zijn gelezen en van commentaar voorzien door dr. J. Perry, dr. M.H.J. Buiting, dr. P.J. Knegtmans, dr. C.H. Wiedijk, prof. dr. J.Th.M. Bank, drs. P. Frencken, prof. dr. M. van Rossem en drs. P. Kalma. Ik ben hen allen daarvoor zeer erkentelijk, evenals Willemien Brattinga, die de hele tekst kritisch heeft nagelopen. Vanzelfsprekend blijven mogelijk gebleven fouten, inhoudelijk zowel als grammaticaal, voor mijn rekening. Van de vele anderen die op een of andere wijze behulpzaam zijn geweest bij het schrijven van deze studie noem ik de medewerksters van het Internationale Instituut voor Sociale Geschiedenis; Joke Ruaris, vele jaren het institutioneel geheugen en geweten van de PvdA, die indertijd als enige het archief van het beginselprogramma 1977 wist te vinden, drs. Richard 't Hart, die allerlei intellectuele en organisatorische handen spandiensten heeft willen verrichten in de tijd dat hij aan de Wiardi Beckman Stichting was verbonden, en dr. Rod Aya, die op korte termijn bereid was een samenvatting in het Engels te schrijven.

Daarnaast gaat mijn dank uit naar prof. dr. J.Th.J. van den Berg en prof. dr. H. Daalder, die als promotores optraden bij de proefschriftversie van dit boek, voor hun steun, kritiek, en vertrouwen in de goede afloop, en naar dr. Ruud Koole, voor zijn kritisch commentaar als referent. De tekst van dit boek is identiek met die van de gelijknamige, op 9 oktober 2002 aan de Universiteit van Leiden verdedigde dissertatie, afgezien van de Epiloog. Daarin wordt beschreven hoe het debat over het beginselprogramma zich vanaf 1977 in de PvdA zich tot op de dag van vandaag heeft voortgezet.

Bart Tromp, 's-Gravenhage, 16 juli 2002