De loden bal van het socialisme

[p. 221]

De Miranda: ondergang van een stadsbestuurder (1997)

‘Een vlieg en een politicus hebben dit gemeen,’ zo zei Frits Bolkestein lang geleden, ‘dat ze allebei met een krant kunnen worden doodgeslagen.’ In de Nederlandse politiek is dat zelden overtuigender bewezen dan in de ondergang van Salomon (‘Monne’) Rodriguez de Miranda (1875-1942), in het interbellum vele jaren wethouder voor de sdap in Amsterdam.

Monne de Miranda was afkomstig uit een arm gezin in de Amsterdamse Jodenbuurt. Meer dan vijf jaar lagere school was voor hem niet weggelegd. Hij zou zich door verbeten zelfstudie opwerken van diamantbewerker tot bestuurder van de eerste ‘moderne’ Nederlandse vakbond, de Algemene Nederlandsche Diamantbewerkers Bond. Die bond was de beroemde schepping van Henri Polak, die zijn intellectuele en politieke mentor werd. Tegelijkertijd was De Miranda actief in de sdap, de Sociaal Democratische Arbeiders Partij. In 1911 werd hij voor deze partij in de Amsterdamse gemeenteraad gekozen. Zijn verkiezing tot wethouder volgde in 1919. Hij bleef wethouder, met enkele jaren onderbreking, tot in 1939. Zijn loopbaan is een prachtig voorbeeld van de emancipatie van het (joodse) proletariaat in Amsterdam.

Het interbellum, de periode tussen de beide wereldoorlogen, is de grote tijd van het wethouderssocialisme. Vooral de jaren twintig, met politieke zwaargewichten als Drees in Den Haag en Wibaut - van wie de bijnaam ‘de Machtige’ luidde - in Amsterdam. In de grote steden konden de sociaaldemocraten doen wat hun op nationaal niveau onmogelijk was: bestieren en besturen ten bate van ‘gewone mensen’. Pas in 1939 immers zou de sdap voor het eerst tot de regering toetreden. Dit wethouderssocialisme kreeg zijn kansen door grote gemeentelijke autonomie in die dagen. Pas in 1929 werd deze in hoge mate ingeperkt door een wet die de gemeenten voortaan financieel nagenoeg helemaal afhankelijk maakte van het rijk. Daarvóór was de ge-

[p. 222]

meentelijke autonomie verzekerd door de bevoegdheid zelf inkomstenbelasting te heffen.

De Miranda was een doener. Hij werd gedreven door de idee dat de politiek de levensomstandigheden van mensen moest verbeteren. In eerste instantie trachtte hij dit ideaal te verwezenlijken door een gemeentelijk levensmiddelenbeleid tot stand te brengen - een politiek die tegen het eind van de Eerste Wereldoorlog in Amsterdam minder onzinnig was dan het nu lijkt. Zijn grote prestaties zouden echter komen te liggen op het terrein van de stadsvernieuwing (een woord dat toen nog niet bestond) en de stadsuitbreiding; op verbetering van de kwaliteit van het stedelijk leven door onder andere de aanleg van wasen badhuizen en zweminrichtingen. Hij was de man die de grote stadsuitbreidingen ook in de depressie van de jaren dertig voortzette, zowel om de woningnood te lijf te gaan als om de werkloosheid te bestrijden. Het Amsterdamse Bos is de voornaamste, maar niet enige vrucht van zijn werkgelegenheidsbeleid uit deze jaren. Tot zijn laatste projecten behoorden een IJtunnel en een nieuw stadhuis. Beide zouden pas veel later gerealiseerd worden.

Zo'n bestuurder maakte zich naast vrienden toch vooral vijanden. De Miranda was geen diplomaat; het raadslid Romme, de naoorlogse leider van de kvp, noemde hij ooit publiekelijk een ‘pooier’. Toen hij in 1935 opnieuw wethouder werd, wist hij dat de bouwwereld en de middenstand zijn positie zouden proberen te ondermijnen. Naast afwijzing van zijn politiek speelde ook een andere factor. Al in 1933 had de katholieke politicus Bomans (inderdaad, de vader van Godfried) in De Telegraaf opgemerkt dat vier joden in een college van b&w wel erg ‘ontactisch’ was.

Steen des aanstoots voor zijn politieke tegenstanders was vooral het erfpachtstelsel van gemeentegrond. Al voor 1939 deden geruchten de ronde als zou De Miranda bij de uitgifte van bouwterreinen persoonlijke voorkeur de doorslag laten geven, mede op aandrang van zijn zoon, de advocaat Bram de Miranda. Zijn gemeenteraadsfractie had hem eerder kritisch bejegend, toen de woningbouw bleek te stagneren. Sommige fractieleden hoopten op zijn wethouderszetel, na de verkiezingen in juni van dat jaar. Aan de andere kant vond De Miranda machtige belangen tegenover zich. De Amsterdamse hypotheekbanken hadden tot een boycot van het erfpachtstelsel besloten, zodat de financiering van nieuwe woningbouw op grote moeilijkheden stuitte. Ook de bouwwereld had zich tegen de sociaaldemocrati-

[p. 223]

sche bouwpolitiek gekeerd, omdat deze de winstmogelijkheden sterk beperkte. Ten slotte, en niet in de laatste plaats, was er in groeiende mate sprake van wrijving met de dienst Publieke Werken, waaraan De Miranda politiek leiding hoorde te geven. Tekenend voor de verhoudingen was het feit dat de directeur van deze dienst weigerde voor overleg naar de wethouderskamer te gaan; de wethouder moest de trap maar op, naar zijn kamer. De taak van de wethouder beperkte zich in de ogen van de directeur tot het verdedigen van het beleid van de dienst zoals dat door de directeur werd uitgemaakt. Publieke Werken was zeer gekant tegen de grootscheepse woningbouwprogramma's van De Miranda, onder andere omdat daardoor de prijzen van bestaande woningen zouden dalen.

De voornaamste bron over het politieke leven van De Miranda is de biografie van Gilles Borrie (1993), die als oud-burgemeester in staat is zich zeer goed in de positie van zijn hoofdpersoon te verplaatsen. Toch kan ook hij niet goed de positie van De Miranda bepalen. Uit alles krijgt men de indruk dat De Miranda gewaardeerd werd, in en buiten de sdap, maar dat hij noch over een Hausmacht, een eigen politieke basis beschikte, noch over de innerlijke zekerheid die daarvoor in de plaats had kunnen treden. Hij was fel en emotioneel in zijn betoogtrant, maar verwierf zich daarmee niet de statuur van een Wibaut, die van magistraat; omgekeerd trok hij zich kritiek te persoonlijk aan, hetgeen zijn kwetsbaarheid vergrootte.

Op 6 januari 1939 verscheen in De Telegraaf een uitvoerig artikel waarin gewag werd gemaakt van een gerechtelijk onderzoek naar corruptie door de wethouder. Dit artikel kwam als een donderslag bij heldere hemel. Een justitieel onderzoek naar een wethouder, zonder dat b&w daarvan op de hoogte was? De Miranda verweerde zich, maar vanaf het moment dat hij in opspraak kwam bleek hij politiek ten dode opgeschreven. Niemand valt hem openlijk af, maar niemand ook steunt hem openlijk. Dat alleen al is tekenend.

De gemeenteraad besluit tot instelling van een eigen onderzoekscommissie, onder leiding van Walrave Boissevain, een politiek tegenstander en De Miranda's voorganger als wethouder in de periode 1933-1935. De aanhoudende stroom van publieke verdachtmakingen wordt De Miranda te veel. Op advies van een bevriende arts trekt hij zich in april terug in een kuuroord in Laag-Soeren. Dat is achteraf een faliekant foute beslissing. Tot rust komt hij in het geheel niet in een omgeving waar iedereen De Telegraaf leest en hij zich vooral zor-

[p. 224]

gen maakt over de hoge verpleegkosten. Na drie weken verlaat hij Laag-Soeren en komt terecht in een sanatorium voor lijders aan psychosen en neurosen bij Schaarsbergen. Uit wat zijn biograaf hierover optekent krijgt men de indruk dat De Miranda door de behandeling (‘ik stink van de medicijnen’) pas werkelijk geestelijk de kluts kwijtraakt.

De sdap tornt niet aan zijn lijsttrekkerschap bij de gemeenteraadsverkiezingen, nadat hij in april al de lijst van de sdap bij de Statenverkiezingen had aangevoerd. De uitslag in Amsterdam is voor de sdap beroerder dan gemiddeld. De partij verliest drie zetels; de nsb - die van harte het vuurtje tegen De Miranda had aangeblazen - wint er drie. Het justitieel onderzoek - dat niet op De Miranda als zodanig, maar op de gang van zaken bij Publieke Werken betrekking bleek te hebben - leverde niets op. De betreffende officier van justitie kon desgevraagd met kennelijke tegenzin De Miranda bevestigen dat er ‘strafrechtelijk’ niets op zijn handelwijze viel aan te merken. Ook de onderzoekscommissie van de gemeenteraad pleitte hem vrij van alle verzamelde beschuldigingen, maar verweet hem - en in mindere mate b&w - wel ‘beleidsfouten’.

Het deed er niet toe. Bij het raadsdebat over dit rapport kon De Miranda, nog steeds in het sanatorium, niet aanwezig zijn. Zijn collegawethouders legden zich om onbegrijpelijke redenen neer bij de oekaze van burgemeester De Vlugt in de gemeenteraad hun mond te houden. Toch was alleen de werkwijze van de commissie van een zeker achteraf verbazingwekkende oneerlijkheid. Zij baseerde zich op dubieuze bronnen, paste niet systematisch hoor en wederhoor toe, stelde de wethouder niet in staat zich te verweren tegen aantijgingen waarvan hij niet eens op de hoogte werd gesteld en negeerde de collectieve verantwoordelijkheid van het college van burgemeester en wethouders voor de uitvoering van besluiten van de gemeenteraad.

Nadat hij in november 1939 genezen was verklaard keerde De Miranda niet terug in de gemeenteraad. Hij had zijn zetel al eerder opgegeven. Terug in Amsterdam zette hij zich aan het schrijven van een verweerschrift dat Pro Domo zou heten. Pro domo betekent letterlijk ‘ten eigen bate, ter verdediging van zichzelf’. Maar in dit geval verwees deze titel ook naar een toentertijd populair gelijknamig toneelstuk. Het thema daarvan was een zoon die zijn vader verzaakte. Ook al was er geen sprake van geweest dat De Miranda zich toegankelijk had betoond voor pogingen van zijn zoon om hem over te halen be-

[p. 225]

paalde bouwprojecten te gunnen aan diens cliënten, toch moet alleen al het feit dat deze waren ondernomen De Miranda ten diepste hebben bezwaard.

Van de publicatie van Pro Domo verwachtte hij een algehele rehabilitatie en, wellicht, een terugkeer in de bestuurlijke politiek. Maar daarvan kwam niets. Zijn affaire werd overschaduwd door de naderende oorlog, maar ook door de toetreding van de sdap tot de landsregering. Publicatie werd hem door welgezinde partijgenoten afgeraden. De Amsterdamse sdap zag er niets in; de fractie van Provinciale Staten in Noord-Holland, waarvan hij deel uitmaakte, verzocht hem heen te gaan; in het partijbestuur - waarvan hij ook lid was - vond hij geen gehoor. De oorlog maakte een einde aan pogingen om Pro Domo volgens afspraak bij De Arbeiderspers uit te geven, hoewel het manuscript toen al gedrukt was.

Op 18 juli 1942, nauw drie dagen nadat de Duitsers met de systematische deportatie van joodse Nederlanders waren begonnen, werd Monne de Miranda zonder opgaaf van redenen gearresteerd. Op 23 oktober 1942 bracht de sd hem, zonder een voorafgaande vorm van proces, naar kamp Amersfoort. Daar werd hij het slachtoffer van onophoudelijke mishandelingen, onder anderen door Nederlandse kapo's met een verzets- en cpn-achtergrond. Op 3 november bezweek de zwaar gemaltraiteerde zestiger na urenlang met een ijskoude waterstraal op de hartstreek te zijn bespoten.

Na de oorlog is De Miranda op verschillende manieren geëerd voor zijn bestuursdaden en daarmee gerehabiliteerd voor fouten die hij nooit heeft begaan; het treffendste voorbeeld daarvan is de omdoping - als ik dit zo mag noemen - van het Amstelparkbad in het De Mirandabad (1946).

Maar pas achtenvijftig jaar na dato verschijnt alsnog Pro Domo, nadat Borrie in zijn politieke biografie voor het eerst uitgebreid de affaire-De Miranda had beschreven. Pro Domo is zorgvuldig en liefdevol uitgegeven en toegelicht door Borrie, Geert Mak en Frans Heddema. Het resultaat is de beschrijving van een historisch politiek drama, waarvan de structuur echter maar al te herkenbaar is voor wie de kranten van vandaag leest.

In: vara-tv Magazine, 1 april 1997.