Hoe de wereld in elkaar zit. 25 Jaar maatschappij, politiek en cultuur

Eerste vitriolist

Het zit erop. Uiteindelijk is het een boek van 854 bladzijden geworden, door Thieme gezet uit de Bembo, met omslag- en bandontwerp van Gerrit Noordzij. De titel, De deftigheid in het gedrang, is letterlijk vormgegeven. Aan een karwei dat al met al zo'n twee jaar in beslag heeft genomen is een geslaagd eind gekomen. Vorige week verscheen bij uitgeverij G.A. van Oorschot een keuze uit de verspreide geschriften van Jacques de Kadt (1897-1988) en ter gelegenheid daarvan vond aan de Rijksuniversiteit te Leiden een symposium plaats waar een aantal kenners met elkaar van gedachten wisselde over zijn werk. In dat laatste staat nog altijd centraal Het fascisme en de nieuwe vrijheid (1939), eigenlijk het enige klassieke boek over politiek dat de twintigste eeuw in het Nederlandse taalgebied heeft opgeleverd. Maar wat is er precies de strekking van? De verzoening van het socialisme met het liberaal-kapitalisme, zoals sommigen menen? Zo'n interpretatie projecteert de ‘nette’ PvdA-politicus van na 1947 terug op de vooroorlogse woeste denker. In de PvdA zou De Kadt de exponent zijn van een ‘zakensocialisme’, dat zich zowel tegen de ideologische resten van het ‘ware’ socialisme van de sdap richtte, als tegen pogingen het moderne democratisch socialisme een levensbeschouwelijke mantel om te hangen. Hier was Den Uyl, die zich in de jaren vijftig typeerde als lid van ‘een generatie van zwijgers’ (namelijk in ideologisch opzicht) zijn belangrijkste leerling - tot hij in de jaren zestig in ieder geval met de mond de herideologisering van de PvdA beleed.

[p. 197]

Maar ‘verzoening’ is een begrip dat in het denken van De Kadt geen belangrijke plaats toekomt. Het fascisme en de nieuwe vrijheid blijft, hoe men het ook wendt of keert, een raadselachtig boek. ‘Wie heeft er brood van kunnen bakken?’ vroeg een van de inleiders op het symposium, die erachteraan vroeg wát Den Uyl er dan wel van had geleerd. Dat hij er veel van had geleerd, dat heeft Den Uyl altijd volgehouden. Een voornaam element in Het fascisme en de nieuwe vrijheid is in ieder geval De Kadts elitetheorie. Het hier ontwikkelde project van cultuursocialisme veronderstelt bij De Kadt dat de weg daarheen verkend en in kaart gebracht moet worden door een elite ‘van de bekwaamsten’. Wie dat zijn, dat is iets waarop De Kadt niet een ondubbelzinnig antwoord geeft, of het zou moeten zijn: mensen als hij. Paul Kalma, die op het symposium werd aangewezen als hedendaags vertegenwoordiger van het zakensocialisme, had met deze implicatie grote moeite. Een politieke elite van non-conformisten, dissidenten en cultuurscheppers zou een ramp voor het land zijn, zei hij streng.

Naast de cultuursocialist De Kadt is het vooral de politieke realist die aandacht blijft verdienen. Hij zag in 1933 onmiddellijk dat de machtsovername van Hitler oorlog op termijn betekende. Die oorlog wilde hij ook zo vroeg mogelijk, want alleen zó zou het fascisme verdwijnen. Aan die uitkomst twijfelde hij niet. In 1938 voorzag hij dat dankzij de onontkoombare betrokkenheid van de Verenigde Staten Hitler verslagen zou worden, waarna nog slechts het probleem restte af te rekenen met het stalinisme, om dan te beginnen aan de politieke opgave waarom het in wezen ging: het scheppen van een democratische wereldorde onder leiding van de enig overgebleven supermogendheid, de Verenigde Staten. In 1938! Na de Tweede Wereldoorlog stelde hij dat de Sovjet-Unie wel aan zichzelf te gronde zou gaan, tenminste wanneer het Westen niet tot appeasement met Moskou zou overgaan. Aan het eind van de jaren vijftig werd hij pessimistischer en nam zijn reputatie als geharnast (en dus achterhaald) strijder van de Koude Oorlog toe. Maar toen de Sovjet-Unie in 1968 Tsjecho-Slowakije overviel, belde H.J.A. Hofland De Kadt op om aan betrouwbare inzichten te komen.

Om de polemicus De Kadt valt niet heen te komen. ‘In het orkest der politieke gifmengers is hem de rol van eerste vitriolist volkomen toevertrouwd,’ concludeerde Marcus Bakker in zijn communistentijd. Wat De Kadt echter vooral zo spannend laat blijven zijn de paradoxen die zo'n eigenaardige structuur aan zijn oeuvre geven. Niemand heeft zó fanatiek gepleit voor gematigdheid in de politiek. Van

[p. 198]

de vele elitetheoretici in het interbellum is hij nagenoeg de enige die uit is gekomen bij de democratie. Als geen ander in Nederland bepleitte hij dekolonisatie in het algemeen en die van Nederlands-Indië in het bijzonder, om daarna de derde wereld af te schrijven. Hij was ook als geen ander verdediger van het Westen, maar hij vond het Westen steeds minder de moeite van het verdedigen waard. Een autodidact die in eruditie geleerden van naam naar de kroon stak; wereldrevolutionair voor wie Nederland te klein was, maar die tot ver voorbij zijn veertigste bij moeder thuis woonde. Een man die zeer veel opruiends schreef, maar in de gevangenis belandde vanwege een opruiend artikel dat hij niet zelf had geschreven.

3 april 1991