Hoe de wereld in elkaar zit. 25 Jaar maatschappij, politiek en cultuur

[p. 193]

11
Politiek in Nederland

Mussert de vernieuwer

Zijn moeder zag er niets in: ‘Jongen, er zijn zo veel partijen. Wil je er nog een bij hebben?’ ‘Moeder,’ antwoordde hij, ‘dit is geen partij, dit is een beweging.’ Een naam was in 1931 gauw gevonden. Nationaal-socialistisch, zo doopte ir. Anton Mussert zijn beweging, die na de oprichtingsvergadering op 14 december al meteen zes leden telde. De naam was al een misverstand. Ze was geïnspireerd door de naam van Hitlers nsdap, maar Mussert had toen geen duidelijk idee waar Hitler eigenlijk voor stond. Mein Kampf heeft hij nooit gelezen. Nationaal-socialisme - dat was ook een welkome uitkomst om aan het begrip fascisme te ontkomen. Want daarover lag al sinds jaar en dag Jan met alleman overhoop. Musserts nationaal-socialisme was rechtsconservatief, en als zodanig geheel in strijd met Hitlers revolutionair-plebejische oogmerken. Dat merkte hij pas toen het te laat was. Maar het gezagsgetrouwe, anti-ideologische, burgermansfatsoenlijke dat de kern van zijn programma vormde, dat was ook verantwoordelijk voor het aanvankelijke succes van de nsb. Mussert was vertrouwenwekkend, solide, en slaagde daarom waar al die sinistere of belachelijke rechts-nationale, fascistische of nazistische groepjes en partijtjes faalden.

Toen Anton Mussert, op dat moment 37 jaar oud en hoofdingenieur van Rijkswaterstaat in de provincie Utrecht, de nsb oprichtte, was hij apolitiek, maar geen vreemdeling in de politiek. Van 1925 tot 1927 was hij de bezielende kracht geweest achter het ‘Nationaal Comité van Actie’ dat opponeerde tegen het zogenaamde ‘Belgisch Verdrag’. Dit verdrag voorzag in betere waterwegen tussen Antwerpen en zijn voor- en achterland op kosten van Nederland. De vaderlandslievende waterstaatkundige was erdoor in woede ontstoken. Als actievoerder ontpopte hij zich als een gedreven en kundig organisator, die zijn inspanningen bekroond zag toen op 24 maart 1927 de Eerste Kamer het verdrag verwierp.

Enkele jaren later, bij zijn uiteindelijk uitgevoerde ontwerp voor het Amsterdam-Rijnkanaal, stuitte Mussert opnieuw op ‘de politiek’ als een klonter van kleinsteedse belangenbehartigers, zonder des-

[p. 194]

kundigheid in de waterbouw, niet in staat het landsbelang te zien en voorop te stellen; iets wat hij als ingenieur zo klaarblijkelijk behartigde. Niet doordat hij werd gegrepen door een of andere politieke ideologie, maar doordat hij ‘de politiek’ als een belemmering voor de behartiging van de zaak van het volk zag, kwam Mussert tot de politiek. Het verband tussen ingenieursopleiding, technocratie en ‘fascisme’ is inmiddels een cliché geworden en het pleit voor deze biografie dat dit cliché wel wordt aangeroepen, maar tegelijkertijd wordt genuanceerd. Musserts ‘ingenieursdenken’ bracht hem tot zijn conceptie van de nsb, maar niet noodzakelijkerwijs tot ‘fascisme’; het verried zich vooral in de fantastische blauwdrukken van de Nederlandse samenleving die hij voor en na het uitbreken van de oorlog tekende; in de plannen voor een ‘onderwaterschip’ die hij nog in gevangenschap ontwikkelde, maar ook in zijn commentaar in Volk en Vaderland naar aanleiding van de val van Charkov in 1943: dat je maar een liniaal langs de lijn Stalingrad-Berlijn hoefde te leggen om te zien dat het Rode Leger al de helft van die afstand had afgelegd.

Overheersend in deze politieke loopbaan is een ontmoedigende politieke naïveteit, zowel voor als na mei 1940. Deze blijkt echter meer dan één kant te hebben. Eensdeels is ze loutere onnozelheid. Vrijwel nooit heeft Mussert beseft hoezeer hij en zijn beweging werden gehaat en veracht door de overgrote meerderheid van het Nederlandse volk. Die onnozelheid was echter zowel voorwaarde als noodzaak voor de taak die hij zich had gesteld na de Duitse overwinning in 1940: het Vaderland als min of meer zelfstandige natie (liefst uitgebreid met Vlaanderen) te behouden, als Hitler definitief op alle fronten zou hebben gewonnen.

Bij dit grootse streven (Oldenbarneveldt, Schimmelpenninck - dat waren zijn geliefde historische voorbeelden) had hij met drie soorten vijanden te maken: de meeste Nederlanders, voor wie hij de collaborateur bij uitstek was, de Duitsers die Nederland wilden annexeren of germaniseren, en de ss-richting binnen zijn eigen nsb. Naast onnozelheid echter was er ook goedgelovigheid, vooral in Hitler, als de ‘goede Duitser’, die Nederland wel intact zou laten, ook al was zijn geloof niet zonder twijfel. Op het ‘hoofdkwartier’ wendde hij zich soms tot het portret van de Führer met de vraag: ‘Kan ik je nou vertrouwen, ja of nee?’ Deze goedgelovigheid bracht hem ertoe zijn beweging steeds meer tot instrument van de bezetter te maken, in de verwachting daarmee de machtspositie te verwerven die een zelfstandig Nederland (vanzelfsprekend onder zijn leiding) dichterbij zou brengen. Nooit zag hij hoe het een het ander uitsloot.

[p. 195]

Maar zijn naïveteit ging nooit zover dat hij geen oog had voor zijn eigen onmiddellijke machtspositie. Mussert in oorlogstijd: dat is vooral een permanent gevecht tegen degenen - Duitsers en de door deze geïnspireerde ss-vleugel binnen de nsb - die hem van zijn positie of denkbeelden af wilden helpen. Zijn kleine rol en die van de nsb waren uiterlijk in 1943 uitgespeeld. Al in 1942 zinspeelde hij er zelf op afgevoerd te zullen worden naar Dachau vanwege zijn openlijke kritiek op de Duitse bezetters. Voor al zijn naïveteiten heeft hij met de dood geboet na een proces waarvan de uitslag al van tevoren vaststond. Door merkwaardige onevenwichtigheden in de tenlastelegging kreeg het proces in de ogen van de biograaf een zonderling effect: ‘Het beeldde Mussert uit als een politieke dilettant, een kind in het kwaad in een boze wereld, een dwaas misschien, een fantast, maar iemand die het goede had gewild, geen politieke judas, een politieke Don Quichot... Op die niet-bedoelde wijze bracht het misschien toch wel de juiste uitslag en moet het in die zin als een goed proces worden aangemerkt.’

Politieke biografieën zijn in Nederland schaars; er één over Mussert te schrijven (het is de tweede) getuigt van moed. De compositie is geslaagd: in veertien thematisch geordende hoofdstukken beschrijft Meyers op economische wijze het leven van ‘de Leider’. De toon is bars, maar niet onbarmhartig. De lezer wordt geen moment in het ongewisse gelaten over het feit dat vrijwel elke stap na 1931 door Mussert gedaan onherroepelijk naar het vuurpeloton voert. Maar het stille sarcasme, waarmee Meyers zijn hoofdpersoon tentoonstelt wordt nergens tot hoon. Dat sarcasme richt zich overigens soms evenzeer tegen Musserts bestrijders, zoals in deze tekenende passage over de ontvreemding van zijn stoffelijke resten uit een Haagse begraafplaats in 1956: ‘De politiehond Duc werd ingezet. Hij bevestigde het vermoeden van de achteruitgang; bij de trottoirband van de Koninginnegracht raakte hij het spoor bijster... De grensposten werden gewaarschuwd.’ Ten onnutte: Musserts gebeente rust ergens in Nederland, in afwachting van zijn rehabilitatie door ‘het volk dat hij zo heeft liefgehad’. Meyers' slotzin: ‘Omdat die liefde echter voornamelijk van één kant kwam, zal die plaats wel werkelijk altijd onbekend blijven.’

Toen dr. L. de Jong promoveerde op een proefschrift dat de vloer aanveegde met het wijdverbreide verhaal dat de Duitse inval in 1940 vergaand was vergemakkelijkt door het optreden van een vijfde colonne van nsb'ers en andere landverraders, vielen geleerden van naam als Jan Romein over hem heen. Niet omdat ze konden aanto-

[p. 196]

nen dat De Jong ongelijk had, maar omdat ze vonden dat zijn weerlegging van een legende niet waar mocht zijn. Sindsdien heeft de Tweede Wereldoorlog in Nederland alleen maar meer het karakter van een mythe gekregen, een automaat waaruit de modellen van goed en kwaad, zwart en wit, naar believen getrokken kunnen worden en die gebruikt wordt om heden en verleden gelijkelijk te beoordelen. De biografie van Meyers is in dit opzicht al even ontluisterend als de dissertatie van Lou de Jong. Het leven van Mussert demonstreert immers niet eens de banaliteit van het kwaad. Potsierlijkheid die drama is geworden - maar geen lessen tegen ‘opkomend fascisme’ en daarom een leerzaam boek.

28 april 1984