Hoe de wereld in elkaar zit. 25 Jaar maatschappij, politiek en cultuur

Nieuw kiesstelsel: hoe en waarom

Dit kabinet en vooral D66 wil de democratie ‘vernieuwen’. Maar dan wel op een manier dat de kiezers er niets over te zeggen hebben. Vandaar dat zowel het voorstel om op gemeentelijk niveau het eenhoofdig bestuur in te voeren als de voorgenomen wijziging van het kiesstelsel zó is ingekleed dat het vóór de volgende verkiezingen door de Tweede Kamer gejaagd kan worden. Met enkele trucs, die de voorstellen overigens volgens velen ook nog eens een halfslachtig karakter geven, is bovendien de noodzaak van een grondwetswijziging omzeild. Want ook die vereist nieuwe verkiezingen en bovendien een twee derde meerderheid, om te garanderen dat ingrijpende veranderingen in het Nederlandse politieke stelsel breed gedragen worden.

Daaraan heeft het kabinet-Balkenende geen boodschap. De zeven zetels van D66 waren nodig om cda en vvd aan een meerderheid in de Tweede Kamer te helpen. Die meerderheid werd gekocht met de belofte dat het kabinet de politieke ‘vernieuwingen’ waar D66 als enige partij in Nederland voor ijvert voor zijn rekening zou nemen. Zo dreigt een situatie te ontstaan dat een fundamentele verandering van het uit 1917 stammende politieke stelsel waarvoor bij de verkiezingen in januari nog geen 5 procent van de kiezers tekende, wordt ingevoerd zonder dat de kiezer eraan te pas komt. En dat onder het mom van ‘versterking van de democratie’!

[p. 191]

Maar waarom moet het kiesstelsel eigenlijk veranderd worden? De ‘Hoofdlijnennotitie’ van minister De Graaf van Bestuurlijke Vernieuwing geeft daarvoor vier redenen aan.

De politiek is persoonlijker geworden en daarom moeten Kamerleden niet via een partijlijst, maar rechtstreeks door de kiezer gekozen worden. Dan zijn ze bovendien ‘afrekenbaar’ bij herverkiezing.

Het nieuwe stelsel moet er in de tweede plaats komen om de kiezer het gevoel te geven dat hij een werkelijke keuze kan maken.

Kamerleden die rechtstreeks gekozen zijn, zullen het dualisme versterken.

Een kiesstelsel dat meer de nadruk legt op het kiezen van personen zal politieke partijen dwingen tot ‘heroriëntering’ op de kandidaatstelling.

Het eerste wat bij dit verhaal opvalt is dat hieruit helemaal niet de noodzaak van een wijziging van het kiesstelsel volgt. Het staat politieke partijen immers geheel vrij om per kieskring herkenbare regionale kandidaten verkiesbaar te stellen. De PvdA heeft van eind jaren zestig tot begin jaren negentig een kandidaatstellingsprocedure gekend, waarin het regionaal gewest kandidaten voor de Tweede Kamer stelde. Daarnaast is het mogelijk door middel van voorkeurstemmen iemand rechtstreeks te verkiezen, daar hoef je tegenwoordig maar een kwart van kiesdeler voor te halen.

Ja, maar, zulke kandidaten worden door politieke partijen geselecteerd, roepen sommigen dan. Dat blijft echter ook zo in het kiesstelsel dat De Graaf voorstelt. En het is helemaal niet nodig (en zelfs bedenkelijk) dat door de wetgever politieke partijen gedwongen worden zich te ‘heroriënteren’ bij het zoeken naar geschikte Kamer-kandidaten. De laatste tien jaar zien wij immers al meer dan genoeg hoe de grote partijen zich krampachtig inspannen om kandidaten te werven die al om andere redenen dan politieke bekend zijn en het ‘goed doen’ op de televisie.

Om kiezers ‘het gevoel’ te geven dat er iets te kiezen valt, moeten politieke partijen ervoor zorgen dat ze zich duidelijk en herkenbaar van elkaar onderscheiden. Dat heeft niets met het kiesstelsel te maken, zoals de laatste verkiezingen bewezen, die helaas voor De Graaf een hoge opkomst te zien gaven, terwijl hij een dalende opkomst nu juist als argument temeer aanvoert voor een stelselwijziging.

Overigens ligt de opkomst in landen met een half (Duitsland) of volledig (Groot-Brittannië, de Verenigde Staten) districtenstelsel helemaal niet hoger dan in Nederland. Integendeel: die is daar veel lager. Bij de laatste verkiezingen in het Verenigd Koninkrijk bleef

[p. 192]

bijna 40 procent van de Britse kiezers thuis, ondanks het feit dat ze daar al sinds mensenheugenis de leden van het Lagerhuis rechtstreeks kiezen. En als wij het toch over onze overburen hebben: van dualisme is in de Britse politiek net zomin iets te bespeuren als in de Duitse.

De ‘hoofdlijnennotitie’, die de titel ‘Naar een sterker parlement’ draagt, ademt de vertrouwde sfeer van de juristenpartij D66, waar staatkundig gegoochel in de plaats komt van serieuze politieke analyse, onder andere omdat nooit wordt nagegaan of de rozige verwachtingen die men van staatkundige veranderingen heeft, enige werkelijkheidswaarde hebben. Iets wat niet zo moeilijk is te doen: men hoeft maar te kijken naar staten waar de door D66 gewenste staatkundige inrichting al lang bestaat, om dan vast te stellen dat ze nergens de resultaten oplevert die D66 ervan verwacht, maar veelal wel naargeestige onbedoelde effecten vertoont.

4 december 2003