Hoe de wereld in elkaar zit. 25 Jaar maatschappij, politiek en cultuur

Anne Wadman en de wereld

Een eigenaardige titel voor een merkwaardig artikel; een artikel waarin afscheid en oordeel over de Friese schrijver Anne Wadman gepaard gaan met een algemenere beschouwing over ‘het minderhedenprobleem’.

De Friese schrijver Anne Wadman (1918) overleed kortgeleden zonder dat daar veel aandacht aan is besteed in de Nederlandse media. Als dat al gebeurde, was dat onherroepelijk onder verwijzing naar zijn roman De Smearlappen (1963) die in Friesland en in het Fries evenzeer opgang maakte als vervolgens in Nederland in Nederlandse vertaling. Het was niet zijn eerste roman, maar zijn tweede. Als elke literator begon hij als dichter, maar van zijn gedichten wilde hij later evenmin iets weten als van die eerste roman. Een jeugdzonde, waarvoor boete werd betaald met een proefschrift dat hem de Gysbert Japicxprijs opleverde, het hoogste wat er in de Friese letterkunde valt te verwerven. Daarna elke week een lijvige recen-

[p. 182]

sie van een Nederlandstalige roman in de Leeuwarder Courant.

Ons onderwijs leed daaronder: Wadman was toen leraar aan het Magister Alvinusgymnasium te Sneek, het kleinste in zijn soort. De verscheidenheid leed daar niet onder: In augustus vorig jaar stelde ik vast dat in mijn minieme eindexamenklasje zowel mijn eerste liefde was te vinden, op dat moment gegijzeld in Costa Rica, als de latere hooggeleerde overschrijver Diekstra en degene met wie ik nu al jaren lief en leed deel.

Leraar in het middelbaar onderwijs was toen nog een gerespecteerd beroep, niet een wao-traject. Zeker aan een gymnasium bestond het uitzicht op een professoraat. Dat gold ook voor Wadman, maar het kwam er niet van. Aan zijn kwaliteiten lag dat niet. Pas achteraf, aan de universiteit, kwam ik te weten dat zijn ‘lessen’ over literatuur een hoger niveau hadden dan de meeste colleges daar.

Wadman was een fervent kenner en criticus van Vestdijk. Een aantal van zijn kritieken - tegenwoordig zouden wij zeggen: essays - verscheen onder een titel die zijn houding ten aanzien van de duivelskunstenaar te Doorn perfect samenvatte: Handdruk en handgemeen (1965). Op school lagen de zaken toen zo dat ik het in vrijwel alles met hem oneens meende te moeten zijn. Vanaf mijn zestiende las ik daarom nagenoeg alle romans van Vestdijk om aldus gegrond te kunnen bewijzen dat Wadman ernaast zat in de bewondering die toch in zijn oordeel overheerste. Op deze manier raakte ik tegen heug en meug met Vestdijks oeuvre bekend en wel zó dat ik enkele jaren later met andere ogen aan het herlezen sloeg. Er is wel meer wat ik aan Wadman te danken heb.

Onze relatie zou men als ‘typisch Fries’ kunnen kenschetsen. De uiterlijke animositeit aan beide kanten was gelijktijdig uiting van een wederzijdse waardering, die echter niet uitgesproken kon worden; toen althans niet. Van dat ‘typisch Friese’ heb ik mij - hopelijk - bevrijd; niet zo moeilijk als Sneker die ‘stadsfries’ sprak en dus niet de kans kreeg literaire aspiraties in het Fries te ontwikkelen. Met Simon Vestdijk (Lahringen), Jan Jacob Slauerhoff (Leeuwarden), Wim Duisenberg (Heerenveen) en Jan Pen (De Lemmer) mag ik mij tot die Friese allochtonen rekenen die geslaagd geïntegreerd zijn in Nederland.

Anne Wadman daarentegen was door hemzelf gedoemd Fries te blijven. Hij studeerde in Amsterdam - als ‘Obbe Wadstra’ vervult hij nog een bijrol in Voskuils eerste roman Bij nader inzien - maar keerde terug naar Friesland en het Fries. En bleef daar. Dat zijn romans daar ook spelen heeft niets met provincialisme te maken. Vrijwel al-

[p. 183]

les wat Faulkner schreef vindt plaats in Yoknapatawpha, een verzonnen streek in het Zuiden van de Verenigde Staten die zeker niet groter dan Friesland is. Er is ook niets mis met het Fries: een prachtige taal, die aan de ene kant beeldender kan zijn dan het Nederlands en zich aan de andere kant leent voor gedecideerde nuchterheid.

Van de mogelijkheden die deze taal bood, maakte Wadman dankbaar gebruik. Hij was meester in het optekenen van de onwaarachtigheid waarin mensen leven - ook die in Friesland. Het laatste wat ik van hem las was een verhaal - overigens in het Nederlands en stadsfries - dat hij me opstuurde ter publicatie in Maatstaf, waarvan ik toen redacteur was. Het zweet loopt je over de rug en het water komt in je schoenen te staan van plaatsvervangende schaamte als je ‘Op het naaktstrand’ leest.

Voor Wadman was Friesland uiteindelijk echter een tweede keus. Hij troostte zich niet met het gezegde van Alfred de Musset dat het beter was de eerste man in het dorp te zijn dan de tweede in Rome. Maar de sprong over de Tjonger (voor niet-Friezen: de grensrivier in het zuidoosten), de sprong naar Nederland durfde hij ook niet echt aan.

Zijn zwakheid lag voor mij niet daarin. Van meer belang is die oneigenlijke keus tussen twee werelden. In dit geval werd die gedicteerd door de taal. Door zich te ontwikkelen tot cultuurtaal heeft het Fries een speciale positie gekregen ten opzichte van het Nederlands. De vraag is nu of het daarmee een laatste reliek vormt in een proces waarin het lokale steeds meer opgaat in het nationale, of dat hedendaagse processen van mondialisering nu juist het werken en spreken in twee talen steeds vanzelfsprekender gaan maken.

20 februari 1997