Hoe de wereld in elkaar zit. 25 Jaar maatschappij, politiek en cultuur

Op naar Marx

De erevoorzitter van de Chinese Bridgebond bereidt zich voor op zijn ‘ontmoeting met Marx’: Deng Xiaoping ligt op sterven. Volgens ‘welingelichte kringen’ is zijn verscheiden een kwestie van weken, zo niet van dagen. Deng is bijna negentig. Als hij sterft, overtreft hij de levensverwachting van Chinezen die in hetzelfde jaar als hij werden geboren, met - denk ik - dertig tot veertig jaar.

Deze langdurigheid van leven dankt hij niet aan een veilig en beschermd bestaan. Deng behoorde tot de oprichters van de Chinese Communistische Partij. Hij heeft alle wederwaardigheden van de Chinese politiek figuurlijk en letterlijk aan den lijve ondervonden. Twee keer is hij ‘gezuiverd’ door Mao Zedong. Eerst in de beginfase van de Culturele Revolutie, in 1966. Tien jaar later, toen de doodzieke Mao allang niet meer kon genieten van de almacht die hij zich dankzij die ‘Culturele Revolutie’ had verworven, werd hij uit zijn verbanning naar het platteland teruggehaald naar Peking door Mao's trouwe factotum Zhou Enlai. Zhou was stervende en wist dat Deng de enige was die in de Chinese Communistische Partij over voldoende prestige en politieke kundigheden beschikte om - zoals Den Uyl dat in een vaak misverstane frase noemde - ‘de boel bij elkaar te houden’. Maar na de dood van Zhou (januari 1976) werd Deng opnieuw ‘gezuiverd’; hij mocht toen blij zijn dat hij niet werd vermoord voor Mao zelf op 9 september van dat jaar stierf. Twee jaar later werd Deng de machtigste man in de Volksrepubliek. Dat is hij zestien jaar lang gebleven, ook al heeft hij al jaren geleden al zijn officiële functies neergelegd.

[p. 180]

Ik heb een zwak voor Deng, en wel om drie redenen. De eerste is louter sentimenteel: het beeld van de kleine, bijna dwergachtige Chinees, die bij zijn bezoek aan de vs grijnzend in Texas een enorme cowboyhoed opzet, en (niet noodzakelijkerwijs bij die gelegenheid) president Carter toevoegt: ‘Natuurlijk willen wij de mensenrechten eerbiedigen en de uitreismogelijkheden van onze burgers vergroten. Zegt u maar hoeveel miljoen u er wilt hebben.’

In de tweede plaats heeft Deng een eind gemaakt aan een van de gruwelijkste regimes uit de moderne geschiedenis, ook al werd dat in zijn tijd ten voorbeeld gesteld aan de ‘derde wereld’ door zulke uiteenlopende commentatoren als professor W.F. Wertheim, mr. G.B.J. Hilterman en Jan Pronk. China is daarna geen Nederland of België geworden, maar het leven is er sindsdien wel aangenamer en welvarender. De derde reden is dat Deng een uitzondering is onder de communistische machthebbers. Hij heeft vrijwillig afstand van de macht gedaan en hij heeft pogen te voorzien in zijn opvolging.

Opvolging is een in zekere zin onoplosbaar politiek probleem. Wie kenbaar maakt opgevolgd te kunnen worden, zegt met zo veel woorden dat hij vervangbaar is. Wie vervangbaar is, is echter niet uitzonderlijk, en voorzover de machtspositie van de leider berust op de gedachte dat hij uitzonderlijk is, is de opvolger, is de idee van opvolging alleen al, een bedreiging. Op zijn minst een luidruchtige herinnering aan sterfelijkheid, op zijn ergst een definitie van vervangbaarheid.

In de geschiedenis zijn twee mechanismen uitgevonden om dit verschrikkelijke vraagstuk op te lossen door het te reguleren. Het eerste is dat van opvolging door het dynastieke principe te volgen. De vader wordt opgevolgd door de zoon (of de dochter, of een ander familielid). Het is door de eeuwen heen het meest gebruikelijke mechanisme geweest, niet alleen in de politiek maar ook in ondernemingen (al hebben die in het algemeen een geschiedenis van ten hoogste drie generaties). De koningsdrama's van Shakespeare zijn een mooie literaire herinnering aan het feit dat dit mechanisme allesbehalve feilloos werkt.

Het tweede bestaat uit een of andere objectieve procedure om de opvolger aan te wijzen, variërend van een orakel dat bepaalt dat een kind, geboren op een bepaald tijdstip en met bijzondere lichamelijke kenmerken, de voorbestemde opvolger van de Dalai Lama is, tot de verkiezing van de president van de vs.

Communistische regimes hebben altijd gepretendeerd dat zij voor de opvolging over een constitutioneel, onpersoonlijk mechanisme

[p. 181]

beschikken. Maar in werkelijkheid blijft de machthebber op zijn plaats niet tot hij niet langer kan, maar tot hij dood is. Vele jaren werd de Sovjet-Unie geregeerd door een zo goed als seniele Breznjev. In deze regimes stond de benoeming van een opvolger gelijk aan een doodskus. Mao Zedong had achtereenvolgens drie officieel aangewezen opvolgers: Liu Shaoqi (1944), Lin Biao (1969) en Deng Xiaoping (1975, informeel). De Culturele Revolutie (1966-1969) ging niet in de laatste plaats om de liquidatie van Liu (1969); Lin volgde twee jaar later, en Deng ontsprong de dans ternauwernood in 1976.

Als vrijwel enige communistische machthebber (de andere is Chroetsjov, die echter zelf werd afgezet) heeft Deng serieus getracht iets van ‘socialistische legaliteit’ tot stand te brengen, daarbij inbegrepen een ‘normale’ overgang van de macht. Ruim tien jaar heeft hij daaraan gewerkt. Zijn oorspronkelijk beoogde opvolgers, Hu Yaobang en Zhao Ziyang, zijn in de jaren tachtig politiek gesneuveld en fysiek gestorven, maar alle hoge posten in regering en partij zijn daarna toch weer vergeven. Niettemin houdt iedereen in en om China de adem in bij het heengaan van Deng. Hij heeft alles geregeld, maar toch lijkt niemand in socialistische legaliteit te geloven als het gaat om de opperste macht in de Chinese Volksrepubliek.

25 januari 1995