Hoe de wereld in elkaar zit. 25 Jaar maatschappij, politiek en cultuur

[p. 177]

De Zweedse atoombom

De rouw om Olof Palme is even begrijpelijk als op zijn plaats. Al evenzeer is het begrijpelijk dat de postume lofzangen op de Zweedse minister-president niet benadrukken dat hij uiteindelijk meer een man van beloften is gebleven dan een staatsman die staat kon maken op solide resultaten. Binnenslands presideerde hij over een neergang die de Zweedse sociaal-democraten (sap) voor het eerst in een halve eeuw tot minderheidspartij maakte en zelfs in de oppositie drong. Internationaal liepen zijn initiatieven en bemiddelingspogingen meestal uit op niets, laatstelijk nog in zijn pogingen om de oorlog tussen Iran en Irak te beslechten. Dit alles pleit niet tegen Palme; het maakt alleen duidelijk dat hij niet onder een gunstig gesternte staatsman was. En daarmee hebben bekwaamheid en integriteit nu eenmaal niet veel van doen. Als het over de competentie van een van zijn maarschalken ging, pleegde Napoleon even onbillijk als ter zake te vragen: ‘... maar heeft hij ook geluk?’ Geluk was Palme in zijn politieke carrière van de laatste vijftien jaar maar mondjesmaat gegund.

Het doet daarom ter zake een episode uit zijn politieke loopbaan op te halen waarin hij wel door de fortuin begunstigd werd. Dit betreft het Comité over Nucleaire Wapens dat door de sap in 1958 werd ingesteld. Van dit comité was Palme lid, en ook een van de secretarissen. De vergaderingen van dit gezelschap vonden plaats tussen januari en november 1959. Daarna bracht het een unaniem rapport uit, dat achteraf een eind gemaakt blijkt te hebben aan het streven naar een Zweedse atoombom.

Vanuit het perspectief van de hedendaagse waarnemer lijkt het onzinnig dat het neutrale, door en door sociaal-democratische Zweden ooit ernstig overwogen zou hebben een eigen nucleaire macht op te bouwen. Maar de historische werkelijkheid was anders. Dat de sap tussen de jaren dertig en de jaren zeventig de meerderheid in het parlement had, betekende niet dat er geen globale overeenstemming bestond over de buitenlandse en defensiepolitiek tussen de sap en de andere grote, rechtsere partijen.

De les van de Tweede Wereldoorlog was geweest dat een neutraal Zweden alleen mogelijk was indien de staat beschikte over een krachtige en geloofwaardige verdedigingsmacht. Deze door alle grote partijen onderschreven conclusie werd in 1954 verstoord of, zo men wil, van karakter veranderd. Toen adviseerde de opperbevelhebber van de Zweedse strijdkrachten de regering de productie van (tactische) nucleaire wapens op te nemen, teneinde de geloofwaardig-

[p. 178]

heid van de Zweedse defensie intact te houden. Op deze aanbeveling reageerden de rechtse partijen positief, maar de sap raakte er diep door verdeeld. De partijleiding (die tegelijkertijd ook de regering vormde) bezwoer de interne verdeeldheid aanvankelijk door de beslissingen voor zich uit te schuiven. Het technisch-wetenschappelijke argument dat Zweden nog niet zo'n wapen kon construeren werd echter steeds minder overtuigend. Naar de mening van de meeste experts van die jaren zou het land al in de jaren zestig beschikken over het vermogen een eigen nucleair wapen te produceren.

Daarna bestond de tactiek van de partijleiding eruit om zowel ten aanzien van andere partijen als met betrekking tot de vleugels binnen de sap de kwestie te neutraliseren. Het eerste lukte door een compromis, waarbij verhoging van de defensie-uitgaven de prijs was voor uitstel van de beslissing over de Zweedse atoombom. Binnen de partij moest een gemeenschappelijk standpunt bereikt worden door de commissie waarvan Palme lid en secretaris werd. Het ging hier niet om een kleinigheid: de sap was ten diepste verdeeld in een vleugel die een Zweeds atoomwapen zonder meer afwees, en een vleugel die zonder zo'n wapen een neutraal en onafhankelijk Zweden ondenkbaar achtte. Een ondubbelzinnige keus voor de ene of voor de andere mogelijkheid zou tot een scheuring in de partij geleid hebben. Het comité kwam echter tot een Salomonsoordeel. Het stelde de keuze voor de atoombom opnieuw uit en het maakte daarbij een onderscheid tussen ‘veiligheidsonderwijs’ (dat in de tussentijd wel mocht plaatsvinden) en ‘constructieonderzoek’ (om een bom te bouwen; dat mocht dus niet).

Bijna tien jaar later, in maart 1968, nam de Riksdag (de Zweedse Tweede Kamer) een wet aan waarin een Zweedse atoombom categorisch werd uitgesloten. De vertragingstactiek van het sap-comité was daar uiteindelijk debet aan geweest. In de eerste plaats had deze ervoor gezorgd dat de nucleaire optie geen belangrijke kwestie meer was bij verkiezingen. En na 1958 was de publieke opinie in Zweden steeds meer verschoven naar een ‘nee’ tegen een eigen atoombom. In de tweede plaats bleek dat de voorstanders van het wapen zich financieel en technologisch verrekend hadden. Gedacht hadden zij dat een Zweedse atoombom gemakkelijk en goedkoop vervaardigd kon worden op basis van zwaar-waterreactoren, die het ruim voorradige Zweedse uraniumerts konden transformeren in plutonium. In de loop van de jaren zestig bleek dit echter niet het geval te zijn. Maar ook de vooronderstellingen van de Zweedse defensiestrategie uit de jaren vijftig hielden geen stand. Werd er toen nog van uitgegaan dat

[p. 179]

het militaire gebruik van atoomwapens noodzakelijk was om Zweden te kunnen verdedigen, in de jaren zestig raakten ook de Zweedse militairen overtuigd van de afschrikwekkende, en oorlog voorkomende betekenis van nucleaire wapens. Aangezien deze bij de grote machten in oost en west ruimschoots voorradig waren, was een eigen kernwapenarsenaal overbodig geworden.

Achteraf bekeken is de beslissing van het sap-comité evenzeer een zaak geweest van wijs beleid (schreef Machiavelli al niet dat uitstel veelal de beste beslissing is) als van geluk. Maar voor dat geluk mag men Palme ook postuum de maarschalkstaf overhandigen.

22 maart 1986