Hoe de wereld in elkaar zit. 25 Jaar maatschappij, politiek en cultuur

Professor Röling

Ooit zag ik de historicus A.J.P. Taylor op de Britse televisie uiteenzetten dat hij in zijn leven heel wat professoren had meegemaakt, maar dat geen van hen ooit zo'n indruk op hem had gemaakt als ‘professor’ Powsey, die in zijn, Taylors, jeugd op de pier van Blackpool door brandende hoepels heen de Ierse Zee in fietste.

Om heel andere redenen was professor Röling (1906-1985) onvergelijkbaar met andere hoogleraren. Toen ik in de jaren zestig in Groningen studeerde was hij voor mij de belichaming van het klassieke beeld van de hoogleraar. Hij zag er zo uit: een rijzige man met het hoofd van een Romeins senator. Hij sprak zo: goed geformuleerde zinnen, een prachtige stem waarvan de rustige toon en buigzaamheid de aandacht moeiteloos opeisten. Hij schreef zo: geleerd, ietwat wijdlopig, bedachtzaamheid demonstrerend.

[p. 174]

Toen ik ooit na een nacht plakken voor de Studenten Vak Beweging tijdens zijn college op de eerste rij in diepe slaap verzonk, wachtte hij na afloop tot iedereen vertrokken was en wekte mij toen minzaam glimlachend. Veel later vroeg hij mij eens welke van de hoogleraren bij wie ik had gestudeerd - je studeerde in zijn ogen bij hoogleraren, niet bij ‘vakgroepen’ of ‘docententeams’ - ik nu als mijn grote ‘leermeester’ beschouwde: Geen een, zei ik, en ik dacht erbij: gelukkig maar dat ik een ander vak heb gedaan, want anders was hij dat zeker geworden: een vaderfiguur van wie het even moeilijk als noodzakelijk is zich los te maken.

Hij dwong ontzag en respect af zonder daar ooit naar te hoeven vragen. Toen hij als hoogleraar-directeur ergens rond 1970 de staf van het Polemologisch Instituut voorstelde hem nu voortaan maar te tutoyeren, werd dit voorstel na enig beraad door deze in dank afgewezen. In 1977 kwam het er alsnog van, maar ik weet nog wel hoe verbouwereerd ik was toen hij zich aan de telefoon meldde als ‘Bert’ om over een artikel overleg te plegen. Ik heb hem nooit echt zo kunnen noemen: hij bleef in gedachten voor mij ‘professor’ Röling.

In 1962 richtte Röling in Groningen het Polemologisch Instituut op, gericht op het onderzoek naar de problemen van oorlog en vrede. De naam ‘vredeswetenschap’ (de voor de hand liggende vertaling van het internationaal gebruikelijke Peace Research) vermeed hij. ‘Vrede’ was een nog te politiek besmet woord in het Nederland van die dagen. Het riekte naar de eindeloze reeks ‘vredesacties’ en ‘wereldcongressen’ waarop communistische partijen toen het monopolie hadden. Er bestond nog een establishment, en dat wantrouwde Röling al om andere redenen: zijn ideeën over een internationale rechtsorde en zijn publieke verwerping van de politiek van de regering inzake Nieuw-Guinea. Röling heeft zijn stap van volkenrecht naar polemologie altijd gezien als even logisch als de eraan voorafgaande: die van straf- naar volkenrecht. ‘Destijds koos ik strafrecht,’ zo vertelde hij in zijn afscheidscollege (1977), ‘uit een wrevel tegen de straf die voor een goed stuk de slachtoffers van een onrechtvaardige maatschappelijke orde nog dieper de put in drukte.’

Als privaatdocent in Utrecht richtte hij met Pompe in 1934 het eerste criminologische instituut in Nederland op, ‘in de overtuiging dat méér kennis omtrent oorzaak en werking van de misdaad zou kunnen bijdragen tot een rationeler reactie op het misdadige.’ In zijn afscheidscollege maakte hij ook van dit eerste streven de balans op: ‘Maar onderzoek daaromtrent leerde dwingend, dat elke samenleving de straf nodig heeft voor haar eigen morele handhaving, dat in

[p. 175]

de bestraffing de gestrafte vaak wordt geofferd aan het maatschappelijk welzijn - de doodstraf is het duidelijkste voorbeeld - en dat theorieën over de opvoeding door de gevangenis zelfbedrog en hypocrisie betekenen.’

Zo'n passage tekent Röling als intellectueel: een man die nieuwe wegen insloeg, maar nooit vond dat hij daarom gelijk had; bezitter van de scepsis die eigenlijk alleen zij zich mogen veroorloven die zich beklemd weten tussen het inzicht in de moeilijke veranderbaarheid van de wereld en het inzicht in de noodzaak daarvan. Toen hij nauwelijks veertig jaar was, werd Röling rechter in het Internationaal Militair Tribunaal voor het Verre Oosten in Tokio - de oosterse pendant van het proces in Neurenberg. Het wijzigde zijn blikveld van misdaad tot oorlog, ‘van kwaad tot erger’, zoals hij het herhaaldelijk formuleerde. In Tokio legde Röling eenzelfde sociologische visie aan de dag als toen hij in Nederland de sociale achtergronden van criminaliteit aan de orde stelde. Anders dan bij vele moderne strafrechthervormers hield dat niet in dat hij individuele verantwoordelijkheid voor (oorlogs)misdaden ontkende en die in plaats daarvan toeschreef aan maatschappelijke oorzaken. De ‘afwijkende meningen’ die hij aan de vonnissen toevoegde, hielden die twee zaken scherp gescheiden. Enerzijds keerde hij zich tegen die juridische basis van het proces, anderzijds concludeerde hij dat een aantal beklaagden dienden te worden vrijgesproken, omdat zij redelijkerwijs niet schuldig konden worden geacht.

Aan zijn ervaringen in Tokio hield hij de achteraf onjuist gebleken overtuiging over dat de vs de atoombommen op Hirosjima en Nagasaki hadden afgeworpen niet om de oorlog met Japan te beëindigen, maar om Stalin te intimideren. Voor Röling kwam de vraag echter centraal te staan of met het aanwijzen van mogelijke schuldigen onder de 27 verdachten ook de oorzaken van de oorlog in Oost-Azië en de Stille Zuidzee in principe geïdentificeerd waren. Was hier niet eerder sprake van de situatie die Tolstoj in Oorlogen Vrede beschrijft, waarin veldheren en politici de marionetten zijn van blinde en ongestuurde historische en sociale krachten?

De lege plek in het enorme oeuvre van Röling is een studie, of zelfs maar een uitvoerige autobiografische analyse van die processen in Tokio, waarvan de vele tientallen delen met verslagen de bezoeker op het oude Polemologisch Instituut al onmiddellijk dreigend aankeken. Daar staat dan wel een prachtige studie van zijn hand tegenover: De misdaad bij Shakespeare.

Vanuit zijn ervaring bij dit oorlogstribunaal volgde de overstap

[p. 176]

naar volkenrecht en daarna naar polemologie. Röling is daarbij vaak verkeerd getypeerd: als wereldvreemde idealist enerzijds, als doemdenker anderzijds. Zijn pleidooi voor een volkenrecht waarin ook de arme landen hun plaats zouden vinden, was gebaseerd op het inzicht dat geldend recht altijd ten minste gebaseerd is op macht, belang en status. Juist wie daaraan voorbijgaat is wereldvreemd. Van de roep ‘doemdenker’ te zijn trachtte hij zich later te bevrijden door te stellen dat polemologen juist naar wegen zoeken om de oorlog te voorkomen.

Maar het is onmiskenbaar dat het onafgebroken waarschuwen voor een nucleaire catastrofe-op-termijn - nodig geacht om de publieke opinie de ogen te openen - ten koste is gegaan van de aandacht die zijn recepten voor de vrede kregen. Tegenover de Nederlandse vredesbeweging, die zich in dit opzicht van hem een kind mag weten, stelde Röling zich als welwillende vader op, zonder zich er intellectueel of politiek aan te committeren. Zijn eigen opvattingen, samengevat in het begrip ‘defensieve afschrikking’, gingen dan ook in heel andere richting: nucleaire wapens zijn onbruikbaar, maar voorlopig ook onmisbaar om de vrede te handhaven.

Een op dat inzicht gebaseerde minimale wapenmacht van de navo, door Röling ‘een historisch gegroeide noodzaak’ genoemd, kan eenzijdig worden vastgesteld, zonder gevaar voor de eigen veiligheid; sterker nog: om deze te vergroten. Hij was in de laatste twintig jaar van zijn leven uitgegroeid tot een vertrouwenwekkende publieke figuur, minder in staat de inhoud van deze boodschap gehoor te doen vinden dan wel om aandacht te krijgen voor het mogelijke gevaar van een nucleaire oorlog.

‘Ik heb... een opvatting verdedigd, die men van de daken zou willen schreeuwen. Maar in academische kring wordt niet geschreeuwd. In de aula van de universiteit is geen plaats voor een hartekreet,’ zei hij aan het slot van zijn afscheidscollege. De schijnbare dubbelzinnigheid van deze slotwoorden kan niet verbergen dat Röling ook hier geen profeet wilde zijn, maar professor. En dat zal hij nu voor altijd blijven.

23 maart 1985