Hoe de wereld in elkaar zit. 25 Jaar maatschappij, politiek en cultuur

Universitaire oligarchie

Het overlijden van Gerhard Veringa roept onvermijdelijk herinneringen op aan de periode dat hij minister was van Onderwijs, Kunsten en Wetenschappen, zoals het departement toen nog heette. Vanuit het niets werd hij in 1967 bewindsman. In het toen net uitgebroken gewoel van de jaren zestig bleef Veringa overeind, dankzij zijn bedaardheid, toegankelijkheid en inzicht in de noodzaak van verandering.

Hij vertegenwoordigde daarmee de deugden van wat volgens de politicoloog Hans Daudt het meest progressieve kabinet was uit de Nederlandse geschiedenis. Zijn partij, de Katholieke Volks Partij (kvp), vond dat kennelijk ook en liet in 1971 Piet de Jong, de meest onderschatte naoorlogse minister-president, zonder meer vallen ten gunste van Veringa. Als leider en lijsttrekker van de kvp werd Veringa echter al snel uitgeschakeld door een ernstige ziekte. Die heeft hij bijna dertig jaar overleefd, maar in de politiek is hij niet teruggekeerd.

Veringa is onlosmakelijk verbonden met zijn voornaamste wetgevende prestatie: de wet universitaire bestuurshervorming, de wub. In de jaren zestig waren de universiteiten in hoog tempo veranderd van kleine elite-instellingen in massale instituten van wetenschappelijk onderwijs. De geest der tijd liet steeds luider de roep om inspraak, medezeggenschap en democratisering horen.

Ik weet nog goed hoe verbijsterd wij, als radicale studenten, waren toen Veringa zijn wetsontwerp bekendmaakte. Dit ging veel verder dan waarop wij hadden gehoopt of zelfs voor mogelijk en verstandig hadden gehouden. Het meest vergaande voorstel dat toen in onze kring circuleerde was dat van een ‘radenuniversiteit’. (‘Alle macht aan de raden.’) Eigenlijk hadden wij dat voorstel zelf nooit serieus genomen. En nu kwam Veringa met een wet waarin het universitaire bestuur in handen kwam van gekozen raden, waarin de wetenschappelijke staf, de studenten en het technische en administratief personeel alledrie ongeveer evenveel te vertellen kregen!

[p. 169]

De Wet-Veringa werd nog aangenomen ook - met de PvdA-fractie in de Tweede Kamer tegen. Die vond dat de wet niet democratisch genoeg was. Sommigen in die fractie, zoals Anne Vondeling, zagen de wub niettemin als een nuttig experiment om uit te vinden hoe maatschappelijke instituties gedemocratiseerd zouden kunnen worden. Niet duidelijk in deze redenering was waarom niet een minder kwetsbaar en strategisch geheel als de universiteit gebruikt mocht worden als proefkonijn.

De voornaamste fout van de wub was dat hierin het model van de gemeentelijke democratie - een territoriale gemeenschap van politiek gelijke burgers - werd opgelegd aan een doelorganisatie, die nu juist gekenmerkt is door het fundamentele onderscheid tussen degenen die doceren en degenen die leren. Veel verstandiger zou het zijn geweest om een bestuursstructuur te ontwerpen die van dit onderscheid uitgaat. Dat zou pas een interessante vorm van functionele (in plaats van territoriale) democratie zijn geweest. De wub is wel aangepast, maar nooit in deze zin. Dit rare model van universitaire democratie leidde in de jaren zeventig tot allerlei uitwassen en ongelukken. Merkwaardig genoeg toonden Tweede Kamer en regering zich daar toen blind voor. Vanaf het begin van de jaren tachtig functioneerde deze bestuursstructuur echter, ondanks zijn constructiefouten, vrij redelijk. Niet de democratie, maar de bureaucratie werd toen het centrale probleem van de universiteit. Het ministerie begon met ongehoorde reglementering van het universitair bedrijf. Het aandeel van de wetenschappelijke staf in het personeelsbestand zakte beneden de 50 procent. Er kwamen daarentegen steeds meer beleidsambtenaren die erop toe moesten zien dat het verrichten van universitair onderzoek en onderwijs volgens de juiste, althans gewenste, maar wel om de drie of vier jaar weer compleet gewijzigde procedures, plaatsvond. Nog meer dan in de rest van de sovjetzone van de Nederlandse maatschappij zijn hier om de haverklap grootscheepse reorganisaties en megalomane (en kostbare) plannings- en sturingsvormen ingevoerd bij systematisch voortgezette bezuinigingen. Architectonisch zijn universiteiten steeds meer gaan gelijken op het Brusselse Paleis van Justitie, die kolossale doolhof van gangen en bureaus die Kafka voor ogen had bij het schrijven van Het proces.

De schuld van deze ontwikkeling kreeg echter: de universitaire democratie. Daardoor lukte het minister Ritzen een paar jaar geleden de universitaire democratie volledig af te schaffen in zijn, overeenkomstig de beginselen van Orwells newsspeak ‘modernisering universitair bestuur’ genoemde wet, de mub.

[p. 170]

De PvdA-fractie, aangevoerd door een voormalige studentenactivist, stemde ditmaal vóór de wet, waarover ik nu iemand anders, de historicus Jan Luiten van Zanden, aan het woord laat: ‘Daarmee hebben deze instellingen een organisatiestructuur gekregen die niet past bij de bedrijfscultuur, die wordt gekenmerkt door hoogwaardig human capital dat in belangrijke mate is staat is zelfstandig beslissingen te nemen en daarbij niet gestuurd kan worden door de planeconomie van een College van Bestuur.’

Niks modernisering. Universiteiten zijn nu bestuurlijke oligarchieën geworden, vergelijkbaar met de regentenklieks die in de zeventiende-eeuwse Republiek de dienst uitmaakten. Dat is een trieste constatering bij de dood van Veringa, die altijd vast heeft gehouden aan het beginsel dat de universiteit er is voor studenten en wetenschapsbeoefenaren, niet voor ambtenaren en bestuurders.

5 januari 2000