Hoe de wereld in elkaar zit. 25 Jaar maatschappij, politiek en cultuur

[p. 155]

Wachten tot ze niet meer kijken

Erich Salomon was de eerste grote fotograaf van de politiek. Beroemd is de uitspraak van, naar ik meen de Franse premier Aristide Briand, dat voor een geslaagde diplomatieke conferentie aan slechts drie voorwaarden voldaan hoefde te zijn: een ruime tafel, een doos sigaren en de aanwezigheid van Salomon. In de lezing over zijn werk uit 1931 - nu in Huis Marseille aan de Keizersgracht in Amsterdam compleet met foto's gereconstrueerd - laat Salomon ons beide kanten van de camera zien: het resultaat van de druk op de sluiterknop enerzijds en de man achter de camera anderzijds. Salomon fotografeerde politiek in een tijd waarin politici begonnen te beseffen dat beelden in de politiek net zo belangrijk kunnen zijn als woorden en daden. Maar lang niet iedereen wist met dat besef om te gaan.

Wie ooit de reeks foto's heeft bekeken die Salomon in de jaren dertig maakte van minister-president Hendrik Colijn, ziet dat schitterend gedemonstreerd. Wij zien Colijn, die om voor mij onnaspeurbare redenen gekleed is in jacquet, terwijl hij in een kale omroepstudio een rede voor de radio uitspreekt: handen in de zakken, één been met geheven knie op een stoel; een veldheer van de koude grond die zich tot een onzichtbaar en onhoorbaar leger richt. Wat die foto's vooral duidelijk maken is dat Colijn behoorde tot de politici die nog niet gedresseerd waren voor de arena waarin ze voortaan zouden optreden, een arena gedefinieerd door de fotografen, radio-interviewers, filmers en later tv-camera's, die een ondoordringbare ring vormen.

Een van de laatsten die nog tot deze categorie politici behoorde was Louis Beel, in de jaren vijftig ‘onderkoning van Nederland’. Niemand die deze beelden heeft gezien, zal ze vergeten: twee journalisten, al knipbuigend de hoed lichtend, terwijl Beel als formateur van het zoveelste kabinet de trappen van het paleis afdaalt, en die hem naar de stand van zaken vragen: de verbijstering over zo veel onbezonnen brutaliteit die zich op zijn gezicht aftekent, totdat hij zich vermant en het journaille bits toevoegt: ‘Wacht u toch op het communiqué.’

Niettemin was Colijn in de jaren dertig al een uitzondering aan het worden, maar dat was helemaal aan de andere kant Adolf Hitler ook, die zorgvuldig poseerde voor zijn lijffotograaf Heinrich Hoffmann om zijn positie door massaal verspreide ansichtkaarten te versterken.

De meeste politici en andere publieke figuren van de jaren twintig en dertig bewogen zich voor wat betreft de omgang met pers in het

[p. 156]

algemeen en fotografen in het bijzonder tussen deze twee uitersten en legden een mengeling van naïveteit en berekening aan de dag waarin Erich Salomon zijn slag kon slaan. Want hij was eropuit de werkelijkheid van de politiek vast te leggen zonder dat deze werd aangetast door het bewustzijn van betrokkenen dat die werkelijkheid werd geobserveerd en vastgelegd.

In de jaren twintig ontdekte de natuurkundige Werner Heisenberg de naar hem genoemde onzekerheidsrelatie. Deze maakte een einde aan het uitgangspunt van de klassieke fysica dat voor elke fysische grootheid geldt dat de onbepaaldheid ervan, dat wil zeggen de marges waarbinnen deze vastgesteld kan worden, dankzij de vooruitgang van de meettechniek kleiner wordt. Heisenberg toonde aan dat dit voor de kleinste deeltjes niet opgaat, omdat de meting van invloed is op datgene wat gemeten wordt.

Het is niet moeilijk de toepasselijkheid van deze onzekerheidsrelatie terug te zien in het probleem van de fotografie: hoe de werkelijkheid weer te geven zonder deze te beïnvloeden. In dit opzicht was Salomon pionier. Op een conferentie in Den Haag zien wij op de eerste foto vijf politici zeer welbewust in de camera kijken. Dit was de gelegenheid waar Briand de fotograaf aan zijn voorganger Edouard Herriot voorstelde als ‘dr. Salomon, de koning der indiscreten’. Op de derde foto zien wij de heren in druk gesprek met elkaar, en de toelichting luidt: ‘Pas nadat iedereen mijn aanwezigheid was vergeten, lukte het me deze derde opname te maken, die precies zo was als ik wilde.’ Ziedaar zijn program en recept.

De directheid en levensechtheid die ons zo treft, zeker in zijn politieke fotografie, krijgen andere dimensies als wij naar de andere kant van zijn fotografische arbeid kijken: een voor die tijd unieke camera en het feit dat Salomon ook vaak de enige fotograaf ter plaatse was, als zodanig onherkenbaar, omdat hij zich in hetzelfde rokkostuum hulde als de diplomaten en politici die hij observeerde en daarna vastlegde. Het begrip picture opportunity bestond toen nog niet, maar als dat wel het geval was geweest, had het een volstrekt andere betekenis gehad dan het huidige, dat erop neerkomt dat politici zich buiten hun eigenlijke werkzaamheden en vergaderschema beschikbaar stellen om door een horde fotografen en cameralieden visueel bepoteld en bepoedeld te worden, niet zelden door posities te kiezen die vervolgens ‘kremlinologisch’ geduid moeten worden. Daarom kan politiek vrijwel nooit meer worden gefotografeerd zoals Erich Salomon dat deed.

3 mei 2001