Hoe de wereld in elkaar zit. 25 Jaar maatschappij, politiek en cultuur

[p. 135]

7 Kunst & cultuur

Een uitvinder van het wiel

Op zekere dag - het moet in augustus 1977 zijn geweest - deed ik de blinden van mijn toenmalige werkkamer op de achtste verdieping van de Technische Hogeschool Eindhoven open, om met verbazing te kijken naar een eigenaardig apparaat dat op de grasvlakte beneden was opgesteld. Twee enorme polyester vleugels, die door de ovale openingen aan de uiteinden onweerstaanbaar aan flaporen deden denken, stonden daar gemonteerd op een eenvoudig maar robuust staketsel. Dit bleek de Dag- en Nachtmachine van Gerrit van Bakel te zijn. Overdag bogen de flaporen zich uiteen, om bij het vallen van de duisternis naar elkaar toe te klappen. De machine transformeerde het warmteverschil tussen dag en nacht in beweging door middel van de daardoor veroorzaakte uitzetting in vloeistoffen en metalen. Maandenlang stond het apparaat voor het hoofdgebouw van de Technische Hogeschool. Elke keer weer als ik het zag stemde het mij op onbestemde wijze vrolijk.

Nadere beschouwing deed vermoeden dat het hier allesbehalve een grap betrof. Alleen al de zorgvuldige en precieze afwerking van het ruim acht meter hoge geheel sprak dit tegen. De idee die eraan ten grondslag lag zou men de imitatie van een bloem kunnen noemen, maar de vorm die de idee hier had gekregen suggereerde het zoeken naar een imaginaire technologie als contrapunt van de bestaande.

De Dag- en Nachtmachine bleek het begin te zijn van een fascinerend oeuvre dat door de plotselinge dood van Gerrit van Bakel nu wel is afgesloten, maar niet voltooid. Dit oeuvre bestond uit wat hij ‘kunstmachines’ noemde. Sommige werkten op het principe van de Dag- en Nachtmachine, zoals het Automobieltje, de enige letterlijke zelfbeweger ter wereld. Andere juist op het omgekeerde uitgangspunt. zoals het werk Over de Koude, waarmee Gerrit van Bakel, met behulp van spiegels, gericht op de sterren, de eeuwige koude van het heelal probeerde op te vangen.

De Noordpoolsterkijker werkte daarentegen in het geheel niet. Dit apparaat bestaat uit twee zes meter lange buizen, opgehangen in een cirkelvormige houder, waarmee de buizen gericht kunnen worden

[p. 136]

op de Noordpoolster. De gedachte was dat op deze manier het strooilicht geëlimineerd zou worden als men zo door de buizen naar de ster kijkt; op de cirkelvormige houder zou men dan kunnen aflezen op welke breedtegraad men zich bevindt. Het dag- en nachtprincipe vond zijn meest ambitieuze toepassing in de werken die tezamen de Utah Tarim-collectie vormen. Deze machines zijn ontworpen en gebouwd om te zijner tijd de grote zoutvlakte in Utah (waar automobielen, die naar de letter genomen geen automobielen zijn, wereldsnelheidsrecords vestigen) met een snelheid van 18 millimeter per dag over te steken.

Al deze kunstwerken zijn de neerslag van denkprocessen die als het ware diagonaal door de gebruikelijke lopen. Aan de ene kant treft men de onbevangenheid van het kinderlijke aan, een onbevangenheid waarin de vraag naar beste vorm van een atoombom even voor de hand liggend is als die naar de precieze afstand van hier tot de horizon. Aan de andere kant is sprake van een zeer persoonlijk onderzoek naar hoe de dingen - Van Bakel sprak van de ‘voorwerpelijke wereld’ - eruit behoren te zien.

Gerrit van Bakel onderschreef, waarschijnlijk zonder zich ervan bewust te zijn, de filosofie van Aristoteles: alles heeft zijn doel, elk levend wezen en elk levenloos ding is op weg naar zijn uiteindelijke verwerkelijking. Bij dat proces wou hij een handje helpen. Een kunstenaar is echter geen filosoof en ook geen kind. Terecht schreef R.H. Fuchs indertijd ter inleiding van de eerste tentoonstelling van Gerrit van Bakel in het Van Abbemuseum: ‘Een kunstenaar hoeft niets te bewijzen, maar hij moet wel tonen. Daar ligt de paradox van conceptuele kunst: ze staat niet op zichzelf, ze ontleent haar betekenis aan de ideeën en concepten waarvan ze uitdrukking is. Maar aan de andere kant ontlenen die ideeën op hun beurt hier weer hun waarde aan de vorm die ze gekregen hebben.

Op dit punt vind ik het oeuvre van Gerrit van Bakel zeer overtuigend en zeer indrukwekkend. De vorm die hij aan zijn denkbeelden gaf, was bovenal functioneel. Hij wist de indruk te wekken dat het er niet anders uit had kunnen zien. Een vriend die in het atelier bij hem Het Regenwagentje bekeek, reageerde met: ‘Die wielen zien eruit, Gerrit, alsof je het wiel opnieuw hebt uitgevonden.’ Dít brengt precies onder woorden wat ik bedoel.

Het is natuurlijk ook mogelijk om in al deze werken een commentaar te zien op de wijze waarop in onze samenleving techniek en technologie functioneren. Men kan dit oeuvre eveneens lezen als een aanval op de kloof tussen natuur en cultuur. De Vorm van een Ver-

[p. 137]

schrikking lijkt vast niet toevallig op een metamorfose van de spreekwoordelijke baby met scheermes in een donkere kamer. Een kruisvluchtwapen met kernkop (uitgerust met op batterijen lopende boordlichten) dat onmiskenbaar de herinnering oproept aan een middeleeuws belegeringswerktuig.

Toch zou zo'n interpretatie een miskenning zijn van het kunstenaarschap van Gerrit van Bakel. Zijn intenties waren anders gericht. Hij zal in dit geval allereerst en bovenal hebben willen weten hoe zo'n wapen eruit zal moeten zien. Zijn toeleg was het de aard van de kosmos te doorvorsen, niet politieke slagzinnen te onderstrepen. De ernst waarmee hij zijn werken gestalte gaf, maakt het mogelijk er vrolijk door gestemd te worden.

1 december 1984